ванадий өндірісінде бірнеше жобалар жүзеге асадыСыр өңірінде қазына қазанына құйылып жатқан қаржы негізінен тау-кен саласынан түсіп тұр. Өнім өндіруде агроөнеркәсіптің үлесі болмашы ғана. Дәлірек айтқанда, қара жердің қойны-қонышын ақтарған мұнайшы қауым облыстың қаржы қазанының 95 пайыздан астамын толықтырып отырған жағдайы бар. Қалған бөлігі өзге салалар үлесіне тиеді. Әрине, Қызылорда топырағында өндірісті өркендетуге басқа да мүмкіндіктер жетеді. Әлі кәдеге аса қоймаған тың жобалар да баршылық. Бұл игіліктер өңірдің өнеркәсіп саласының өрге басуына өз әсерін тигізетіні анық.
Бүгінгі күнге дейін облыста өңдеу өнеркәсібі баяу дамып келеді. Болашақта шикізатқа тәуелділіктен арылу негізгі мақсаттың біріне айналып отыр. Бұл мақсатта Сыр өңіріндегі пайдалы қазбалардың қорын таразыға тарта отырып, нақты іс-шараларды жүзеге асыруға мән беруіміз қажет. Сыр жерінде қазба байлық қоры жетеді. Мамандар минералдық шикізаттың мол екендігін тілге тиек етеді. Тіпті, әлі де түрен тие қоймаған аймақтар да аз емес. Әлемде ванадий элементі жоғары бағаланады. Сол байлықтың 60 пайыздан астамы осы өңірдің еншісіне тиеді. Бүгінгі күні Қаратаудың қойнауында жатқан ванадийді игеру ісі қолға алына бастады. Алайда, бұл іс әлі күнге дейін өз деңгейіне жете қойған жоқ.
Шиелі ауданындағы «Баласауысқандық» кен орнындағы ванадий өндірісіне үлкен үмітпен қарап отырған жайымыз бар. Өйткені, сол өндіріс ошағы аумағында көптеген кәсіпорындар іске қосылады деп күтілуде. Жоба шеңберінде жалпы қоры 800 мың тоннаға жуықтайтын ванадий өндірісінің төңірегінде қосалқы өндіріс көздерін ұйымдастыру ойластырылған. Атап айтқанда, олардың қатарында қуаттылығы 150 мың тонналық ферроқорытпа өндірісі, қуаттылығы 12 мың тоннаға жететін кремний карбиді өндірісіне мән беріледі. Сондай-ақ, күн мен жел стансаларына арналған ванадий аккумуляторларын жасау, күкірт-бетон өндірісі, тыңайтқыштар өндіруді ұйымдастыру, қатты тұздалған жерлерді тұзсындандыру үшін қолданылатын сорбент өндірісін ұйымдастыру ойластырылуда. Аталмыш өндіріс көздерін ашу үшін тиісті қаржы институттары және жеке инвесторлар арқылы инвестиция тарту және болашақта аталмыш кен орнында арнайы экономикалық аймақ құру жоспарланып отыр.
Мамандардың айтуынша, облыста моноэкономика қалыптасқан. Дегенмен, олардың барлығы дерлік шикізат күйінде ғана өндіріледі. Алдағы уақытта өндіріс саласының өндірісін кеңейтуге басымдық көрсету негізгі талаптың біріне айналып отыр. Бүгінгі таңда өңірдегі өндіріс пен өңдеу саласы төменгі деңгейде екені жасырын емес. Сондай-ақ, негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі де басқа аймақтармен салыстырғанда аз болып тұр. Бір ғана деректің өзі көп нәрсені аңғартады. Мәселен, жан басына шаққандағы шығарылған өнім көлемі Қарағанды облысымен таразыға тартқанда 10 еседей төмен.
Шындығын айтқанда, қалың қауым ванадий жайында мардымды ештеңе біле бермейді. Оны 1801 жылы алғаш рет Мексика минерологы А.М. дель Рио ашқан. Швед химигі Н.Г.Сефстрем 1830 жылы темір рудаларынан жаңа элемент алып, оны Скандинавия мифологиясындағы сұлулық құдайы Ванадистің құрметіне ванадий деп атаған. Уақыт өте келе оны өңдеуге де мән берілді. 1869 жылы ағылшын химигі Г.Роско хлорлы ванадийді (VCL2 ) сутекпен әрекеттестіріп, таза 95 пайыздық ванадий бөліп алды. Ол ашық сұр түсті металл саналады, қалыпты жағдайда химиялық активтігі өте нашар. Ал жоғары температурада ұнтақ күйіндегі ванадий оттегі, азот, хлор, күкірт және өзге де элементтермен оңай әрекеттеседі. Болатқа қосқанда оның мықтылығы артады. Ол көбіне автокөліктер өндірісінде мотор, цилиндр, білік және басқа да дүниелерді жасауға жұмсалады. Ванадийдің темірмен қоспасы феррованадий түрінде өндіріледі.
Өндірісте оның қосылыстарының маңыздысы ванадий ангидриті қызғылт түсті болып келеді, суда, сілтілерде қатты зат жақсы ериді. Бұл күкірт қышқылын понтан әдісімен өндіргенде катализатор ретінде кең түрде пайдаланылады. Ванадий Қазақстанда Қаратау аймағында көптеп кездеседі. Ванадийдің басқа қосылыстары мұнайдан бензин алуда, спиртті тотықтырып, сірке қышқылын және резина, шыны, керамика бояу, сурет материалдарын өндіруде, медицинада қолданылады.
Қаратаудың қойнауында жатқан ванадийді игеру ісі әлі күнге дейін өз деңгейіне жете қойған жоқ. Аталмыш кен орны алғаш рет 1942 жылы ашылған. Алайда, кеңестік кезеңде оны өндіру ісі түрлі себептермен қолға алынбай келді. Ол уақытта ванадийді өндіру мен өңдеуге арналған талапқа сай технологияның жоқтығынан бұл жұмыс 70 жылға жуық тоқтап тұрды. Отандық өндіріс орны – «Балауса» ЖШС ванадий кен орнында 2008 жылдан бастап өз тірлігін жүргізіп келеді. Мамандардың айтуынша, бұл аумақтағы ванадий пятиокисінің қоры 765 мың тоннаны құрайды. Бүгінгі таңда серіктестік ванадийден автоклавты тәсіл бойынша өнім өндіру жобасын қолға алып отыр. Былтырдан бастап «Баласауысқандық» кен орнында жүзеге асып жатқан жобаның құны 35 млрд. теңгені шамалайды. Жобаны іске асыру үш кезең бойынша жүргізіледі. Алғашқы кезеңде (2011-2012 жылдар) жылына – 15, екінші кезеңде (2013-2014 жылдар) 500 мың тонна кен өндіру көзделген. Ал соңғы кезеңде (2017-2018 жылдар) кәсіпорын 4 млн. тоннаға дейін кен өндіру мүмкіндігіне қол жеткізеді деп жоспарланып отыр. Кеншілер алғашқы кезеңнің жұмысын бітіріп, оған 1 млрд. теңге шамасында инвестиция құйылды. Қазір серіктестікте тәжірибелік негіздегі өндіріс орны жұмысын бастап кетті. «Балауса» ЖШС директоры Андрей Кузнецовтың айтуынша, келешекте олар шығаратын сары түсті ұнтақ – аммонийдің метаванадат өнімі Ресей, Қытай, Англия елдеріндегі тұтынушыларға жіберіледі. Ол жақтарда аталмыш дүниелер арнайы пештерге салынып, ол феррованадийға айналып, одан сапалы болат дайындауға болады. Әрине, «Балауса» ЖШС үшін өнімнің соңғы сатысына дейін дайындау тиімді екені анық. Енді екі жылдан кейін мекемедегі ақша айналымы жылына 120 млн. АҚШ долларына дейін жетуі әбден мүмкін. Осының нәтижесінде 200-ден 2000-ға дейін жаңа жұмыс орнын ашуға мүмкіндік туады. Жаңа өндіріс орны іске қосылған кезде ол еліміздің қара түсті металлургиясын дамытуға өз үлесін қосатын болады. Мұнда алғашқы кезеңнің өзінде жаңадан 141 жұмыс орны ашылады деп күтілуде. Кен орнында ванадий рудасынан ванадий автоклавты әдіспен, яғни озық технологиямен алынатын болады. Өнімнің экспортқа бағытталып отырғаны жобаның маңыздылығын арттыра түспек. Ағылшын инвесторлары қазірдің өзінде дүниежүзілік нарыққа шығудың мүмкіндіктерін қарастырып жатыр.
Әділжан ҮМБЕТ.
