Абай лирикасы – ақынның мол мұрасы, халқына қалдырып кеткен асыл қазынасы. Қоғам ілгерілеп, заман озған сайын ұлы ақын лирикасына қайта айналып соғып, жаңаша зерделеп отыру қазақ әдебиеттануының қасиетті борышы десек, артық айтқандық болмас. Абай өлеңдері, олардың тақырыптық, мазмұндық ерекшеліктері мен жанрлық сипаты туралы аз айтылып, аз жазылып жүрген жоқ, әрине.
Осындай ғылыми-зерттеу еңбектердің, мақалалардың бірі және үздік үлгісі – М.Әуезовтің «Абайдың лирикасы» деп аталатын көлемді мақаласы. Ғалым бұл мақаласында ақын өлеңдерінің жазылу жылдарының хронологиялық тәртібін сақтай отырып, терең тексереді, ақын өлеңдерінен асып, жалпы қазақ поэзиясының теориясы мен тарихы үшін өте құнды ой-пікірлерін айтады. Біздің мақаламызда Абай өлеңдерінің ішінде өзінің бітім-болмысы жағынан оқшауырақ тұрған екі өлең: «Асқа, тойға баратұғын» және «Бір сұлу қыз тұрыпты, хан қолында» жайында, осылардың тегі мен түріне қатысты өзіндік теориялық тұжырымдарымыз айтылады. Бір қызықтысы, ұлы Мұхаңның жоғарыда аталған мақаласында «Асқа, тойға баратұғын» жайлы еш нәрсе айтылмаған. Ал, «Бір сұлу қыз тұрыпты, хан қолында» туралы әр кезде әртүрлі пікірлер айтылып, жазылып жүргені әдебиетсүйер қауымға белгілі жайт. Бұларға қосымша мақаламызда толғау стилінде жазылған өлеңдердің Абай шығармашылығындағы өзіндік орны, жазба әдебиеттегі лирикалық жанрлық түрлердің түзілу процесіндегі атқарған ролі жайында да айтатын ой-пікірлеріміз бар.
Сонымен «Асқа, тойға баратұғын» деп аталатын өлең он шумақтан тұрады. Өлеңнің тақырыбы XIX ғасырдағы қазақ қоғамына типтік жағдай болып саналатын барымта-сырымта, әріректегі тарихи тақырып десек, жоңғар шапқыншылығының оқиғасы. Өлеңнің алғашқы шумақтарында «асқа, тойға баратұғын, жас жігіттің» жайы, оның жауға аттанғаны, «жауға сойқан салғалы кеткен жігіттің алғалы жүрген қалыңдығының қала бергені» жайлы жырланады. Өлең тақырыбы «құшып сүюге күйеуіне ынтызар», «көйлегін ақтан тіккіштеп, күні-түні демін алмай жүрген» қалыңдық жайын айтумен ашыла түседі. Одан әрі өлеңде жас батырдың «жаудан өлді ар үшін» делініп, жаугершілікте
өлгені жайлы, бұны естіген қалыңдықтың да «ақ көйлегін бітіріп, кебінім деп киді, өлді» делініп, жас өмірін аяулы да арлы өлімге қиғаны жайында баяндалған. Өлеңдегі ғашықтар трагедиясын ақын:
– Қол жетпеген некені,
Сүйіп кеткен жан екен.
Көзің неге жетеді
Қосылмақ онда бар ма екен?
Шыны ғашық жар болса.
Неге өлдім деп налымас,
Онда екеуі кез келсе,
Бірін-бірі танымас, – деп аяқтайды.
Өлең мазмұнындағы ғашықтар трагедиясы арқылы ақын сүйіспеншілік сезімнің тазалығы, махаббат тұрақтылығын, сүйіскен, серттескен жастардың беріктігін жырлаумен үлкен ой аңғартып, «шын ғашық жарлардың, неге өлдім деп налымайтындығын» айтып, адамдық асыл сезімді идея етіп көтереді.
Түрлі себептермен бастары қосылмаған ғашықтар жайы поэзиямызда Абайдан бұрын да, кейін де айтылған, айтыла бермек те. Біздің бұл жерде айтпағымыз өлеңнің тақырыбы не көтерген мәселесі жайлы емес, оның жанрлық сипаты яки тектік табиғаты, түрі туралы болып отыр. Біріншіден, өлеңде оқиға не сюжет бар. Бұл оқиға не сюжет эпикалық немесе драмалық шығармалардағыдай емес, лирикалық шығарманың жанрлық мүмкіншілігіне негізделген, оқиғаның барынша ықшамдалған, шағындалған түрі, оқиғаның өзі емес көзі, ізі, сілемі тәріздес. Өлеңдегі жас батыр мен қалыңдықтың жайы, ғашықтар трагедиясы шұғыл баяндалғандықтан оқиға бүге-шүгесіне дейін толық айтылмайды, сол себепті де оқырман жас батыр мен қалыңдықтың кімдер екендігін, оқиғаның қай жерде, қай кезде болғандығынан толық хабардар бола алмайды. Бұларды білу лирикалық поэзияның теориясында оқырман үшін шарт та емес.
Осы айтқандарымызбен «Асқа, тойға баратұғынды» қазіргі қазақ лирикалық поэзиясында оқиғалы немесе сюжетті деп аталып жүрген өлеңдердің
профессионалды жазба әдебиеттегі алғашқы үлгілерінің бірі болғандығын қорытындылаймыз. Демек, қазіргі қазақ поэзиясындағы ақындарымыздың шығармашылығында көп кездесетін, әдебиет өмірінде өзіндік көркем мазмұнды – түр яки жанрлық түр болып әлдеқашан қалыптасып үлгірген, басты белгісі, жанрлық сипаты өлең мазмұнындағы эпостық элементтен: шағын, ықшам оқиғаның шұғыл (экспрессивті) түрде баяндалуынан, өлеңдегі ақыннан, лирикалық кейіпкерден тыс объективті кейіпкерлердің сұхбат, әңгімесімен айқындалатын сюжетті не оқиғалы өлеңдердің жазба әдебиеттегі өмір тарихы Абайдың «Асқа, тойға баратұғынынан» басталды.
Бұл жерде оқиғалы өлеңдердің қазақ поэзиясында ертеден қоныс тебуінің табиғи құбылыс екендігін естен шығармаған орынды. Қазақ лирикалық поэзиясының мазмұнында эпостық поэзия элементтерінің кездесуі жалпы поэзиямыздың табиғаты мен тарихына, тегі мен түріне қайшы келмейді. Бұған бір жағынан халқымыз басынан өткерген қоғамдық жағдай, саяси-әлеуметтік, тарихи-тұрмыстық жайттар да себеп болды. Ақын-жыраулар, жыршылар тыңдарманын жалықтырмаудың амалы ретінде өлең-толғауларында, дастандарында қызықты оқиғаларды әртүрлі қырынан баяндап, суреттеп, бейнелеп отырғандығы шындық. Ұзақ дастандарды, жырларды таңды таңға ұрып тыңдаудың құпиясы ондағы қызықты, шытырман оқиғалармен байланысты. «Ақылы мен білімінің күші аузына түскен» ата-бабамыздың баспа, жазу мәдениеті кенжелеу болғандықтан әдеби шығармалар ауызша айтылып, таралып отырды. Осы жерде айта кетуіміз керек, қазақ әдебиеттануында оқиғалы өлеңдердің жазба әдебиетіміздегі тарихын кеңес дәуіріндегі әдебиеттің алғашқы дәуірінен
бастау дұрыс деген жаңсақ пікір қалыптасты. «С.Сейфуллиннің творчествосында баллада үлгісінде сюжетті өлең жазу («Қашқынның аулында») дәстүрі туа бастады деген сияқты әдебиет шындығынан алыс, тым ұшқары пікірлердің жаңалық біткеннің бәрін жаңа заман, қоғамдық өзгерістерге телитін компартиялық идеологияның ықпалымен айтылған. Ол кезде халық әдебиетінің ұлттық дәстүрі, сипаты деген мәселелердің өкінішке орай кейінге ысырылғандығын да атап айтуымыз әділетсіздік болмас.
Екіншіден, оқиғалы немесе сюжетті өлеңдердің Абай шығармашылығынан орын алуы да әбден орынды. Өйткені, Абай алдындағы XV-ХVІІI ғасырлар арасын қамтитын толғау үлгілі поэзиямызда әдебиеттің дамуын дәлелдейтін тақырыптық, жанрлық, стильдік, көркемдік өсулер, олардың жан-жақты жетілуі мен терең тамырлауы
айқын байқалды. Абайдың «Асқа, тойға баратұғыны» халықтық әдебиеттің, толғау өлеңдердің дәстүрінде дүниеге келді.
Осыған ұқсас тағы бір өлең бар, ол – «Бір сұлу қыз тұрыпты, хан қолында». Он екі шумақтан тұратын бұл өлеңнің де идеялық мазмұны оқиғамен байланысты ашылады. Ғылыми-зерттеу еңбектерінде кейде поэма аталып жүрген «Бір сұлу қыз тұрыпты, хан қолынданы» қазақ әдебиеттануында бірінші рет А.Нұрқатов баллада деп атады. Ұлы Мұқаң «Абайдың лирикасында», «Бұл жерде Абай қазақ әйелінің еріксіздік, күндік күйін арнаулы тақырып етіп қолға алады. Өлеңнің алғашқы екі шумағын аңыздай бір тақырыпқа арнайды:
– Етімді шал сипаған
құрт жесін деп,
Жартастан қыз құлапты
терең суға, –
деп аяқтайтын жолдар шалға тигісі келмеген жас сұлудың трагедиясын қысқа баллада тәрізді баян етеді» деп жазды. Ол «Бір сұлу қыз тұрыпты, хан қолынданы», көріп отырғанымыздай, баллада тәрізді деді. Біз бұл жерде Абайдың алдындағы толғау үлгілі поэзиямызда оқиғаға құрылған лирикалық, лиро-эпикалық шығармалардың болғандығын ұмытпауға тиіспіз. Мәселен, Дулат ақынның «Еспембет» дастаны «қазақ топырағында көне тақырыпты алып, ойдан сюжет құрап, поэма дәстүрінде әдеби шығарма туғызудың үлгісі еді. Осы дастан туралы академик Қ.Жұмалиев «Поэманың идеялық мазмұны «Еспембеттей ер қайда, ер күтетін ел қайда» делінетін екі-ақ жолға сыйдырылған» десе, «Бір сұлу қыз тұрыпты, хан қолында» да сондай, өлең түйіні –
«Етімді шал сипаған
құрт жесін деп.
Жартастан қыз құлады терең суға», делінетін екі-ақ жолмен шешілген. Бұл ұқсастықты кездейсоқтық дей алмасақ керек. Әрине, Абайдың жоғарыда аталған екі өлеңді жазған тұста орыс әдебиетінің дәстүрімен толығынан таныс екендігін, егер қаласа Еуропа әдебиетінің дәстүрінде баллада жазуға да мол мүмкіншілігінің болғандығын білеміз. Біздіңше, Абай мұндай мақсат ұстанбаған. Өлеңдер халықтық поэзиямыздың дәстүрінде дүниеге келіп, қазіргі қазақ поэзиясындағы оқиғалы өлеңдердің көш басшысы болды. Осындай сипатты өлеңдердің өзіндік өзгешілігі бар көркем мазмұнды, түр яки жанрлық түр болып қалыптасып үлгеріп, даму белестеріне қарай бет алғандығын дәлелдейді. Тектік сипаты өзгеше, түрімен ерекше осы екі өлең де ұлы ақынның сыншыл да шыншыл реализмін тайға таңба басқандай анық танытып тұр.
Ендігі бір мәселе – Абай шығармашылығында көп ұшырасатын толғау дәстүрлі өлеңдер жайында. Егер біз ұлы ақынның осы аталған және осыларға ұқсас толғау стиліндегі басқа өлеңдерінің мазмұн-мағынасына, бітім-болмысына, тектік табиғаты мен түріне тереңірек көз жіберсек қазақ лирикалық поэзиясы үшін аса маңызды екі жайтты бөліп атаған болар едік. Біріншіден бұндай сипатты өлеңдер ескінің жалғасы, жаңаның басы болу міндетін мүлтіксіз атқара отырып, қазақ поэзиясындағы лирикалық жанрлар проблематикасын шешуге атсалысты. Жанрлар поэтикасын байыта, биіктете отырып, жазба әдебиеттегі лирикалық поэзияның жанрлық түрлерін қалыптастырды. Жанрлардың мазмұндық-формалық сипатын сақтай отырып, ауыз әдебиетінен жазба әдебиетке ауысуы – барлық халықтар әдебиетіне тән заңдылық. Олай болса, Абайдың толғау стилінде жазылған өлеңдерінің негізінде бүгінгі қазақ жазба әдебиетіндегі толғау, арнау, жоқтау және лирикалық кейіпкердің өлең персонажындағы затқа не бейнеге қарым-қатынасына, көңіл күйінің сипатына қарай арнаудың ішкі жанрлық түрлері мадақ, сынақ өлеңдері жазба әдебиеттен өз орнын алды. Күні бүгінгі лирикалық поэзиямыздағы толғау, арнау, жоқтаулар жазба әдебиеттегі өмірін Абай шығармашылығынан бастай отырып, лириканың басқа жанрлық түрлерімен бірлікте дамудың даңғыл жолына түскен. Әдебиеттің тарихи сипатымен қоса ұлттық сипатын да белгілей отыра, қазіргі әдебиеттің тыныс-тіршілігін, беталыс-бағдарын анықтайтындай дүниелерге айналған.
Бүгінгі лирикалық поэзиямыздың ұлттық жанрлық түрлері – толғау, арнау, жоқтаулардың басқа лирикалық жанрлардан ерекшеленетін сапалық, мазмұндық айырмашылықтары жоқ емес. Егер лирикалық поэзия деректі, дерексіз болып бөлінсе, жоғарыда аталған жанрлық түрлер деректілігімен ерекшеленеді. Мұндай жанр үлгілерінің көпшілігі деректі болғандықтан, өлең персонажында адам бейнесі, зат не табиғат құбылыстары болады. Өлең деректі болғандықтан да өлеңнің бейнелеу тәсілі сол деректі сипаттау, суреттеу, мінездеу түрінде келеді. Әсіресе, арнау, жоқтау жанрларында лирикалық кейіпкердің өлең персонажына қарым-қатынасына қарай әртүрлі сипаттағы лирикалық образдар жасалады. Бұл өлеңдер өз мазмұнындағы нысанасын, дерегін сипаттау, суреттеу, мінездеумен басталғандықтан, композициялық-құрылымдық жағынан да ерекшелене түседі. Өлеңдердің дүниеге келуінде I жақ емес ІІ жақ көбірек қызмет атқарады. Тікелей объектіні (нысананы) не деректі суреттеуден, сипаттаудан, мінездеуден мұндай өлеңдердің эпикалық сипаты басымдау көрінуі әбден мүмкін. Бірақ бейнелеу тәсілінің қай түрі болмасын субъектінің, яғни, лирикалық кейіпкердің ырқымен жүреді. Өлең сипатын лирикалық кейіпкердің объектіге қарым-қатынасы анықтайтын болғандықтан толғау, арнау, жоқтау жанрларының кез келген үлгісі лирикалық бояуының қоюлығымен айрықшаланады.
Екіншіден, Абай шығармашылығындағы арнау, жоқтау жанрларында жазба әдебиетімізде бірінші рет лирикалық поэзияда адам бейнесін жасау мәселесі толығымен жүзеге асты. Лирикалық поэзияда адам бейнесін жасаудың жалпы қазақ әдебиеті үшін туу емес, қалыптасу, сөйтіп дамуға бет алу кезеңінің Абай шығармашылығына дөп келуі бір жағынан заңды да. Қалай болғанда да, бұл құбылыстың әдебиет дамуындағы аса маңыздылығын атап айтпасқа болмайды. Әдеби бейненің жазба лирикалық поэзияда жасалуының жүзеге асуы әлем әдебиеттерінің тәжірибесіне сүйенсек, ұлттық әдебиеттің есейген кезеңіне тура келеді. Бұл – Абай тұсында әдебиеттің есейіп, бірыңғай даму жолына түскендігінің тағы бір дәлелі. Бұған мысал ретінде Абайдың «Дүтбайға» өлеңін алсақ, өлең: «Жылуы жоқ бойының, жылмиғаны неткені» делініп, Дүтбайға мінездеме жасаудан басталады. Ақын одан әрі Дүтбайдың екіжүзділігін «Мұңды жылмаң пішінін, кезек киіп, ел жиып» жүргендігін айтумен дәлелдейді. Алдамшы тұрақсыздығын «дөң айналмай ант атты, бүксіп, бықсып ар жағы» деп те шенейді. Өлеңде бұдан әрі «Бүгін жалын, ертең шоқ, сөзі мен өзі бөлінген» дүтбайлық мінездердің, қоғамдық типтердің көбейіп кеткендігі «Қулық емес, бұл бір дерт, тұрлауы жоқ құбылып» делініп сыналады. Көріп отырғанымыздай, арнау өлеңнің объектісінде – Дүтбай. Ақын Дүтбай бейнесі арқылы өз кезіндегі қоғамдық шындықтың бетін ашып, заманына сай түлкі болып жүрген дүтбайлардың екіжүзділігін әшкерелейді. Осы стильде «Көжекбайға», «Күлембайға», т.б өлеңдерінің жазылуы лирикалық поэзияда типтік бейне жасалғандығына да толық дәлел бола алады. Лирикалық образды даралап жасаудың үлгісіндегі арнау өлең – «Кешегі Оспан ағасы». Бұл өлеңде де ақын жанрдың мүмкіншілігіне қарай, арнаудың сипатына сәйкес Оспанға мінездеме береді, бейнесін жасайды. Өлең: «Кешегі Оспан ағасы, кісінің малын жемепті» деп басталып, одан әрі Оспанның «қуаты артық, ойы кең» немесе «досына – дәл жаз, жауға – аяз» болғандығын, «ала қолсыз мырза», «адалдық үшін алысқандығы» айтылып жырланады. Қысқа өлеңнің өзінен-ақ Оспанның тірлігінде қандай адам болғандығынан ақын шеберлігінің арқасында толығынан хабар аламыз. Ақынның жасаған Дүтбайы, Оспаны және басқа әдеби бейнелері арқылы жалаң мінездеу мен сипаттауды ғана емес, адамның жан дүниесінің қалтарыстарын, ішкі сезім күйлері, психологиялық жайларын терең ашып көрсетудің үлгісін танимыз.
Ұлы ақынның толғау стилінде жазылған бір топ өлеңдері қазақ әдебиетінің, қазақтың лирикалық поэзиясының Абайдың тұсында кәсібилене түсіп, дамудың даңғыл жолына бет алғанын айқын көрсетеді. Ұлы Мұқаң «Абайдың лирикасында»: «1889 жылы, жоғарыда санауымыз бойынша, Абайдың тоқтаған тағы бір тақырыбы бар. Ол – бұдан бұрын да ақын шығармаларында бізге таныс болған көңіл лирикасы. Өз ойымен халық мұңын қоса мұңдап ойшылдық, сыршылдық үлгіде туындаған терең толғаулары. Бұл қатарға қосылатындар атақты «Сегіз аяқ», сонан соң «Ішім өлген, сыртым сау», «Қажымас дос халықта жоқ», т.б. өлеңдер» – дейді.
Демек, қазіргі әдебиеттануда «медитативті» делініп жүрген бір топ өлеңдердің де қазақ поэзиясында Абай шығармаларынан басталғанын көріп отырмыз. Қазіргі орыс поэзиясын зерттеген профессор П.Н.Поспелов орыс лирикалық поэзиясын бес түрге бөліп қарастырған. Осы бес түрдің ішінде лирикалық поэзияның қасиет-қадірін ерекше танытатын «медитативная» лирика деп дәлелдейді. Ақындардың өз жан сырын ұлт үніне қосып, халық мұңымен мұңдасатын бұл ерекше түр де қазақ өлеңінде ұлы Абай шығармаларынан басталғандығын қорытындылаймыз. Абайдың «мені» арқылы қазақ халқының басындағы барша жағдайлар, зәру мәселелер ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік, тарихи сыр-сипатымен терең астарластырылып берілген. В.Белинскийдің «ұлы ақын өзі туралы айтса, жалпы халық туралы айтқаны» дегені ұлы Абайдың осы саладағы, яғни «медитативті» өлеңдеріне арналып айтылғандай.
Қорытындылай айтсақ, Абай шығармашылығында лирикалық поэзияның тарихы мен теориясы үшін аса маңызды категориялардың бірі – лирикалық бейне жасау жазба әдебиет талаптарына толығынан сәйкес келетін күйде жүзеге асты. Абай өнернамасы халқымыздың ауыз әдебиетінің жазба әдебиетке ұласу жолындағы алтын көпірі болды десек, оның әрбір өлеңі өтпелі кезеңдегі әдеби шығарманың міндетін мүлтіксіз атқарып, қазақ өлеңінің тарихынан өздерінің қадау-қадау орындарын иеленді.
Бағдат КӘРІБОЗҰЛЫ,
филология ғылымдарының
докторы, профессор,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті
«Қорқыттану және өлке тарихы» ҒЗИ директоры.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
