Сол бір оқиға… сол хикая жазылған дәптерімді Атырауға қоныс аударатын 2000 жылдың күзінде жоғалтып алдым. Қапияда бір ғажайып әнді ұмытып қалғандай, нақты деректен көз жазуым қолымды байлап, дағдарта берді. Қаламым жүрмеді. Мен құла түзде құсын алдырған аңшыдай аңырып, әлденеге елеңдеумен болдым. Сол сырды шерткен иманжүзді кісінің ойлы жанары, бұйығы мінезі көз алдымнан кетпей қойды.
Ал 2005 жылдың ақпан айының соңғы күндерінде біздің үйге Алматыдан хат келді. Хат жазған кісінің конверттегі аты-жөні көзіме оттай басылды. Конвертті тез-тез ашып, ішіндегі газет қиындысын («Айқын» газеті. 26 ақпан, 2005 ж.) жүгірте оқыдым. Ә, дегеннен мына бір жолдар жүрегімді діріл қақтырды.
«1997 жылы маусым айында Алматы санаториясында емделіп жатыр едім. Бөлмеме бір ақсақал іздеп келді. Қолында домбырасы бар. Өзі Семейдің азаматы екен. Таныстық. Әңгімеміз жарасты. Ол домбырада күй тартып, өткен-кеткенді еске алыстық. Оған кешегі соғыс кезінде Гурьевтік азамат Сатқан екеуіміздің домбыраны қарағайдың басына қалай ілгенімізді айтып бердім. Үш күн өткенде әлгі семейлік Сейітқазы Тәбереков деген кісі маған қайта келді. «Оу, Өмеке, кешегі әңгімеңізді бүгін теледидардан берді. Илья Жақанов қазақтың туы секілді орыс орманының ішінде ілініп тұрған домбыраны көрген бір кісіні 55 жылдан кейін тауыпты. Сол туралы айтып отыр екен», деді.
Мен таңғалдым. Әрине өкінішке қарай, қарағай басындағы домбыраны көрген сол азаматтың кім екенін мен білмеймін ғой. Бірақ кейін Илья Жақанов маған келіп жолығып әңгімелесті. Жамбыл облысы, Талас ауданындағы сол кісіні тауып, бар оқиғаны қаз-қалпында «жазып аламын» деп еді. Сөйтіп жүргенде өзі Атырауға көшіп кетті де, сәті түспеді».
Міне, мені дәйім тебірентетін эпизод… ана жылы бұл кісіден жазып алған майдан оқиғасы толық еске түсті.
Енді мен бұл бір тұңғиық эпизодтың сырын шертіп көрейін. 1989 жыл. Наурыз айының он тоғызыншы жұлдызы. Сол күні (Жамбыл облысы, Талас ауданы) «Ойық» совхозының сәулетті клубында ән кешін өткіздім. Дауысыма ыңғайлы әндердің бәрі-бәрін өзім орындадым. Қандай ән айтылса да, оның шығу тарихы сел-сел әңгіме болды. Тағдыры, тарихы бар есті әндерге сусаған жандар сүттей ұйып, сілтідей тынып, жан-жүрегімен беріле тыңдады. Біржан салдың «Айбозымы», «Теміртасы», Ақан серінің «Қараторғайы», «Балқадишасы», «Әудемжері», Естайдың «Хорланы», Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» әні, Үлебайдың «Дударайы», Мұхиттың «Зәуреші»… міне, осы әндер кейбір жеңілтек жастардың өзін тыныштандырып, бір сиқырлы сезіммен буып тастады.
Зал ішінің осы бір сәтіне жаным сүйсінді ме, әйгілі «Жас қазақ» әніне қалай ойысып кеткенімді байқамай қалдым. Бұл әнді шығарған композитор Рамазан Елебаев Көкшетаудағы сал-серілердің ән дәстүрін біздің заманымызға қаймағын бұзбай әдемі жеткізген ірі талант, әрі классикалық әндердің ұлы атасы Біржан салдың тұқымы екенін айтқанымда залдың орта тұсынан бір кісі қолын көтеріп:
– Біз мына иен далада мал соңында жүрген марғау, еш нәрседен хабары жоқ адам емеспіз. Осы «Жас қазақ» әнінің қалай туған хикаясын бір-екі сөзбен айтып берші, шырағым, – деді.
Мен қарияға бас изеп, ізет білдіріп, жайлап сөз бастадым.
– Композитор Рамазан Елебаев Москва консерваториясында оқып жүріп, неміс фашизмімен соғыс басталған сәтте майдан төрінен бір-ақ шықты. Жан досы Төлеген Тоқтаров екеуі айбынды батыр Бауыржан Момышұлының дивизиясында тізе қосып бір жүрді. Қанмен жосылған орыс даласының Бородино селосында Төлеген асқан ерлік жасап, мерт болды. Сол күні Бауыржан Момышұлы басқарған қаралы жиында Рамазан көзінен жасы сорғалап тұрып, «Жас қабір» деген әнін күңірентті. Қар жамылған қасіретті дала зеңбірек үнімен ғана емес, осы құдіретті әнмен тітіреді.
Кейін осы дивизияға гастрольдік сапармен келген қазақ әртістерінің ішінде жазушы Ғабиден Мұстафин бұл әннің атын «Жас қазақ» деп өзгертіп, қайтадан сөз жазды. Әлбетте, қазіргі сөзі. Сол сықырлаған сары аяз қысқан тар блиндажда әнді Жүсіпбек Елебеков Рамазанның өз аузынан үйреніп, елге жеткізді.
Көп ұзамай құралайды көзге атқан хас мерген Рамазан Елебаев та Төлеген Тоқтаров секілді жойқын ерлікпен қаза тапты. Алтын айдарлы, асқақ сезімді композитор Рамазан Елебаевтың Кеңес Одағының Батыры Төлеген Тоқтаровқа арнаған «Жас қазақ» әні «Три танкиста», «Катюша», «Священная война» әндерімен үндес боп, ерлік рухтың өлмес-өшпес гимніне айналды.
Иә, сол соғыста Рамазанның бір қолында винтовкасы, бір қолында баяны жүрді. Сұрапыл шайқастың қас-қағым сәттік бір тыныс алған шағында Рамазан баянын құлаштай созып, орыс, украин, татар, қазақ әндерін шалқытып, қажыған, шаршаған жауынгерлерге рух берді. Әр жүрекке жеңіске деген жарқын үміттің отын жақты. Сенімін күшейтті. Әндеріміз қара ниетті жауымызға жай оғындай тиді. Біз неміс фашизмін әлгіндей әндердің қаһарлы күшімен жеңдік. Міне, музыканың құдіреті! деп сөзімді саябырлата бергенде залдың алдыңғы қатарынан тағы бір кісі орнынан түрегелді. Мен әңгімені тоқтата қойдым.
– Илья, шырағым, мен мұғаліммін. Әкең Жақан ағаймен әріптеспін. Өкшелеп келе жатқан інісімін. Сыйласпыз. Екеуміз де соғысқа қатыстық. Тәңір иіп, елге аман-есен оралдық. Кешегі бір күндері Сарысу мен Талас аудандары біріккенде мұғалімдердің жиындарында жиі-жиі жүздесіп, қиямет соғыстың ауыр күндерін еске алып, әңгімелесіп жүрдік. Тән жарасы жазылады екен, жан жарасы жазылмайды. Солай. Мына ұлы тіршілікте соңғы деміміз біткенше сол соғыстағы мерт болған ерлерімізді сағынышпен сарғая жүріп, іздерміз, жоқтармыз… көтерерміз рухын.
Айтайын дегенім – мына бір жайт. Оны ойласам талықсиды жүрегім. Біреу оған сенеді, біреу сенбейді. Бір аласапыран шабуыл кезі. Қар жамылған орыс орманы. Жау оғы жаңбырдай жауып тұрды. Біз қалың қарға омбылап, «За Родину!», «За Сталина!» деп уралап жүгіріп бара жаттық. Бір кезде оң жағыма жалт қарап ем, биік қарағайдың басында ілулі тұрған домбыраны көрдім. О, тоба! Домбыра! Көрген сәтте қаққан қазықтай қалшиып қатып қалыппын. Жүрегім өрепки соғып: «О, құдірет, домбыра… домбыра ғой, мынау!» дей бергенімде, біреу ту сыртымнан «Вперед!» деп айқай салды. Командир екен. Сол заматта тұла бойым өрт болып жанып, кәлимаға тілімді зорға… зорға келтіргендей күбірлеп: «О, қасиетіңнен айналайын, қазақтың қара домбырасы! Қазақтың жаны мен тәні! Көкірегі мен қуаты! Күйлеп ала жөнелсе, Асанқайғыдай зар төгіп, Бетпақтың қақыраған шөлінде ақсақ құландай жосылып, Қаратаудың ну шатқалында бұлбұлдай сайрап, Шу мен Талас дариясының, Жайлаукөл мен Қамқалының… Билікөл мен Көлмекөлдің аққуындай сылаң қағатын, о, киелі домбыра, сен де бізбен бірге майдан төрінде жүр екенсің ғой!» деп заматта туған жерім елестеп, осы сөздер тар кеудемді тепкілеп, екі көзімді ыстық жас күйдіріп, қарағай басында ызыңдап тұрған домбыраға жаутаң-жаутаң қарап, уралаған жауынгерлердің сапында сүріне-қабынып, солықтап жылап кете бардым, Илья, шырағым.
Осы бір жайдың есіме түсіп кеткенін қарашы, Илья шырағым… көз алдымда зеңбірек үнімен солқылдаған орыс орманы. Көк тіреген биік қарағайдың бұтағында ызыңдаған қара домбыра… қандай ер тастап кетті екен, сол домбыраны?!.
Қария осылай деді де үні дірілдеп, орнына жайлап отыра берді. Залдан күрсініс лебін сездім. Өз жүрегім де ауырлап ұйып кетті.
* * *
Сол ән кешіндегі әлгі қарияның сөзі жүрегімді тебірентті де жүрді. Кезінде сол кісінің аты-жөнін жазып алмаппын. Тірі болса көргім келеді…
Осы оқиғадан кейін арада сегіз жыл өтті.
* * *
1996 жылы қарашаның бір қоңыр кешінде Алматыда Ғылым академиясының мәдениет сарайында тағы бір ән-кешін өткіздім. Кейін бұл кеш теледидардан бірнеше рет берілді.
1997 жылдың жазы. Бір күні маған:
Берекесіз тобырдан,
Бірлігі күшті аз артық!
Не болмаса:
Дүниеден өтсе данышпан,
Сан жүйрікпен қағысқан.
Жинақтар ешкім болмаса,
Артында қалған сөз жетім! – дейтін қалың нулы Найманның атақты арысы, Абылайханның ең жауапты елшілікке баптап салатын саңлақ биі – Ақтайлақтың ұрпағы… Абай сүйген Қуандық қыздың әкесі – Сабырбай ақынның тұқымы, медицина ғылымының докторы Мұқтар Айтқазин бір сұхбат құрып отырып былай деді:
– Сіз бір ән кешінде музыканың құдіретті күшін айтып, соғыс кезінде домбырасын қолынан тастамаған жауынгердің оқиғасын келтіріпсіз. Сол домбыраның иесін білетін қарт жауынгер осында, Алматыда тұрады. Ағайынбыз. Ол кісі Аягөзден, аты-жөні – Өміртай Ақмадиев. Ұзақ жыл бойы Аягөз қаласы атқару комитетінің төрағасы болып қызмет етті. Семей облысы ғана емес, Қазақстанға белгілі өте беделді жан. Жұбайы Шәйза жеңгей мұғалім еді, 1991 жылы қайтыс болған.
Аягөзде батыр Баукең Момышұлы кезінде Өміртай ағамыздың ең қадірлі қонағы боп жүрді. Екеуінің шүйіркелесе әңгімелескен сәттерін білемін.
Өміртай ақсақал сіз жайында менен сұрады да. Сыртыңыздан иеленіп: «Ілағаңды білемін. Екеуіңізді жүздестірем» деп, уәде бердім.
Мен бұл сөзге елең ете түсіп:
– Қашан? – дедім, іштей дегбірсіздене қалып.
– Осы жақын күнде, – деп күлімсіреді Мұқтар.
* * *
Содан көп ұзаған жоқ, Мұқтар Айтқазин мені Өміртай ақсақалдың үйіне алып келді. Қызының қолында тұрады екен. Сәлемдестік. Кісіні ойлы жанарымен өзіне үйіре тартатын, жылы жүзді инабатты жан шай үстінде бізді байсалды, салиқалы әңгімемен баурады. Үні сондай жұмсақ. Сәл ойлана қалса, аялы қоңыр көзінде бір алыс дүниенің бұлдыраған елесі көрінгендей болады. Салалы саусағымен қас-қабағын сипалап, қасында отырған бізді ұмытқандай жабырқаулы хал кешеді. Жеңіл күрсінеді. Көзі жасаурап:
– Илья, шырағым, теледидардан сен хикаясын шерткен сол домбыраның иесі менің майдандас досым еді. Сол майданда қарағай басына ілінген сол домбыраны көрген мен сияқты бір жауынгердің әңгімесін сен, міне, соғыс біткеннен кейін көп жыл өткенде еске салдың. Осындай да жүрек толқытар сәйкестік болады екен. Майдан жолы, достарым есіме түсіп, көзіме жас алдым. Басымнан кешкен сол оқиғаны толығырақ айтайын, енді.
Неміс фашизмімен қанды шайқастың жүріп жатқан кезі. Жасым он тоғызда. Көптің бірі болып ел қорғауға аттандық. Алғашқыда Забайкалье әскери округіндегі барлау мектебінде бес ай оқыдым. Содан кейін мені Мәскеу іргесіндегі Коломна қаласында құралған 4-тұрақты армияның құрамындағы 135-атқыштар дивизиясының 120-барлаушылар ротасына бөлді. Бұл рота – неміс тілін білетін батыл да тапқыр, инженер-техник жігіттерден арнайы жасақталған рота. Ротамызда өзіммен бірге тағы төрт қазақ жігіті бар. Бәріміз бірге тұрып, бірге жүреміз. Біздің дивизия Калинин, 1-Украин майдандарында ұрыс жүргіздік.
Барлаушылардың адам сене бермейтін шырғалаң істері көп-ақ. Біз әр кез барлауға, шығарда жолдастарымызға әке-шеше, бауырларымызды, үйленгендеріміз болса, жан-жарымызды, балаларымызды айтып, мекенжайымызды қалдыратын едік. Сол жолы олай етуге мұршамыз болмады. Шұғыл түрде тапсырма алып, қарбалас күйде кете бардық. Барған жеріміз – Тверьдің қалың орманы. Жау күші мықты шоғырланған жер. Көздеген бекіністі лезде тауып, сол күні түнде бейғам жатқан немістерді тұтқиылдан бас салып, бұл армияның құжаттарын қолға түсірдік. Түн жамылып, қалың орманға сіңдік те кеттік. Іштей мәзбіз. Қуанып бір-бірімізді сүйе береміз. Құдайдың тағы бір таңы атты. Күндіз жүру қиын. Қауіпті. Бірақ қалайда дивизияға тез жетуіміз керек. Жыра-жыра, бұта-бұтаны тасалап, бұқпантайлап келе жатқанда тағы да табан астынан немістерге кезіктік.
Енді не істейміз? Шегіну мүмкін емес. Бойымызды қатер биледі. Бір-бірімізге тұнжырап, үнсіз қараймыз. Қарсы алдымызда бетпе-бет немістер тұр. Біз де немістерше киінгенбіз. Дәл осы сәтте Оразхан Сұраншынов қолын көтеріп, алға шықты. Жүрегіміз дір ете түсті. Ол бізге «қапы қалмаңдар» деп көз қыса ымдап, белгі беріп, немісше самбырлай сөйлеп, сайрап ала жөнелді. Немістер аңырып, Оразханның сөзін жайбарақат тыңдап тұрған сәтте біздің жігіттер оларды бас салды. Әп-сәтте автоматтар сатырлап, ұрыс басталды. Қас қағым сәттік топалаңда немістерді баудай түсірдік. Бізден де бірер жігіт шығын болды. Жазмыш ісіне не дерсің, соғыстың аты – соғыс… бұл жолғы тапсырма да қияметпен орындалды.
Тағы бірде… орыс орманы. Желсіз тынған жылы күн. Түс қайта жапалақтап қар жауды. Біз кезекті барлауға шығуға әзірленіп жаттық. Кіші бесін болды. Бір кезде Гурьевтік Сатқан Серікбосынов өзімен бірге алып жүрген домбырасын құшырлана бебеулетіп, Құрманғазының дауылды күйлерін бірінен соң бірін төкті. Сол шамырқанған күйі Махамбеттің:
Атадан туған аруақты ер,
Жауды көрсе жапырар
Үдей соққан дауылдай! – дейтін, соған ілесе:
Еріскендей ер болса,
Соғысқандай жер болса,
Бірме-бірге келгенде,
Әлі де болса бір тәңірге жылармын!
– дейтін термелерін отты уытпен өршелене айтты. Сәл іркіліп, тоқтай қалса, домбырасын төсіне басып, сәбиін еркелетіп отырған жандай мейірлене өбектеді. Біз оған таңғала қарадық. Сатқан домбырасын қайта-қайта сүйіп, орнынан ұшып тұрды да кәрі қарағайдың түбіне барды. Ойланды. Төмен қарап, ұзақ мүлгіді. Ол басын көтеріп, зәулім қарағайдың ұшар басына шалқайып тұрып көз тікті. Сосын қарағайға жарқанатша тырмысып, тез-тез көтерілді де домбыраны сүйіп, бір бұтаққа ілді. Іле жерге түсті. Қасымызға жетіп келді. Екі көзінен тамған жас омырауын сулапты. Жас бөрідей жұлқынып жүретін айбынды жігіттің сынғанын қара. Сатқан үнсіз егіліп тұрды-тұрды да қарағайға қарай қайта жүгірді. Жан сала өрмелеп, домбырасын бетіне басып, тағы сүйді. Жерге түсті де іле-шала қарағайға үшінші рет көтерілді. Домбырасын тағы сүйді.
Сол сәтте команда берілді. Біз жапыр-жұпыр сапқа тұрдық. Көзінен жасы сорғалаған Сатқан да жүгіріп кеп қатарымызға тұра қалды. Біз қалың қарды омбылап, мәліндей шұбатылып, орман ішіне бет түзедік. Сатқан домбыра жаққа жалтақ-жалтақ қарап, бізбен бірге кете барды.
* * *
1944 жылдың шілдесі.
Барлаушылардың тағы бір кезекті тапсырмасы… арамызда өзі семейлік жерлесім, рота политругі Василий Булабуев есімді сері жігіт бар еді. Ол қазақша таза сөйлеп, ылғи көңілімізді көтеріп, «Три танкиста», «Катюша», әндерін шалқытып, жігерімізге жігер қосатын. Сол әндерді бәріміз қосылып шырқайтынбыз. Әсіресе, Сатқанның әншілігі ерекше еді. Дауысы биік те ашық, сондай қуатты еді. Василий екеуі «Священная война» әнін қаһарлы сұспен айтқанда, сірескен орыс орманы гуілдеп ала жөнелетін-ді. Осы жолы немістердің шебінде сол жайсаң жігіт Василийден айырылдық. Мен де есімнен танып, аяғымнан жараландым. Сатқан мен Оразхан мені бір жарым тәулік бойы кезек-кезек арқалап, 419-дала госпиталіне жеткізіпті. Ал Сатқан қайда? Оразхан қайда? Есіл ерлерім… сол күннен бастап екеуінен көз жазып қалдым.
Оразхан Сұраншынов – Жамбыл облысының жігіті. Орта бойлы, қара торы, отты көз, құрыштан құйылған бір мығым болмыс. Құралайды көзге атқан мерген. Радист. Неміс тілінде еркін сөйледі. Қиын сәтте жол табатын батыл еді, қайран ер!
Сатқан Серікбосыновты – «Гурьевтің Махамбеті! Құрманғазысы!» деуші едік. Әнді де, күйді де дариядай толқытушы еді. Қаршығадай жұтынған, нып-нығыз, ықшам жігіт еді. Өзі жайлы: «Әке-шешеме бала тұрмай, шетіней беріпті. Бір күні іңгәлап мен туыппын. Ауылдағы әжелер ырым ғып, мені әке-шешеме бұлдап, сатыпты. Сөйтіп атымды Сатқан деп қойыпты», деп күлуші еді. Жалын атып тұратын жанарына бүкіл әлем сыйып кеткендей, дүниеге өзгеше бір іңкәрлікпен қарайтын, сырлы сезімді, ойнақтаған сері жігіт еді. Оның оймақтай ғана қызыл шырайы бар аққұба жүзіндегі мап-майда секпілі де көз алдымда. Сатқанның қоңыр үнді домбырасын балбырата тартып:
Береміз Отан үшін жанымызды,
Құрбан ғып жиырма жаста сәнімізді.
Ел үшін, Отан үшін, ұрпақ үшін,
Төгеміз денедегі қанымызды!
Қандай сөз, қанатты сөз –
«Жеңіс» деген
Ежелден аталы сөз ер істеген,
От алып, осы сөзден рухымыз,
Қатал күн қан майданда беріспеген! – деп салатын отты әні де жүрегімде…
Сол сұрапыл жылдардан бері осы қанды көйлек достарымды бар дүниеге жар салып, шарқ ұра іздеумен жүрмін, Ильяжан… біраз әскери бөлімдерге, өзіміз болған орыс қалаларының әскери архивтеріне талай рет хат жаздым. Оразханнан да, Сатқаннан да бір хабар жоқ. Ақтық демім біткенше сұрау салумен өтермін, дүниенің төрт бұрышына жалынып…
Қарағай бұтағына ілінген домбыраның куәгері Өміртай Ақмадиев ақсақал шерткен бар хикая осы…
* * *
Гитлерлік Германиямен болған қасіретті соғыс басылған сәтте жасындай жарқылдаған от жүректі Қасым ақын:
Жеңдік қой жауды, арман не, құрбым,
Күркіреп күндей өтті ғой соғыс.
Келемін қайтып, өлеңімді айтып,
Қайда екен, қайда, дариға, сол қыз?!
– деп қанға бөккен майдан төрінде жан ғашығы Сақыпжамалға жетуге асығып, оның қайда екенін білгісі келіп, бар дүниеге жар салып еді. Қасым Сақыпжамалын тапты да. Екеуі армансыз ғұмыр кешті. Бақыт дегеніңіз осы екен!
Ал қырғын соғыстың қыл көпірінде аяғынан қаны сорғалаған Өміртай Ақмадиевті алма-кезек арқалап, аман алып қалған Оразхан Сұраншынов (бәлкім Сұраншиев болар – И.Ж.) пен Сатқан Серікбосынов (мүмкін Серікболсынов шығар – И.Ж.) қайда? Қалайша із-түзсіз жоғалды? Сол достарын іздеуден бір тынбаған аягөздік Өміртай ақсақал, Құдайға шүкір, ортамызда жүр, Ұлы Жеңіс мерекесін қарсы алып.
Бұл ғажайып адамдардың ерлік ісін енді ғана қағаз бетіне түсіріп, бүгінде мен Атырауда тұрып жатырмын. Өміртай ақсақал соноу Алматыдан хат жазып: «Илья шырағым, атыраулық Сатқан Серікбосыновты сол төңіректен… Еділ мен Жайық, Ойыл мен Қиыл, Жем мен Сағыз, қарт Каспийдің жағасынан іздей жүрші?» деп қиылады. Осы хикаяны шертіп, мен де екі көзім төрт болып, Өміртай ақсақалдың қанды көйлек жолдасы, хабар-ошарсыз кеткен барлаушы, атыраулық азамат Сатқан Серікбосыновты іздеп отырмын. Мына жарық дүниеде есіл ер Сатқанның туған-туыстары бар шығар… тілекке орай бар болса, осы әңгімеден кейін «менімен тілдесіп те қалар» деген үміттемін!
Илья ЖАҚАНОВ
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
