Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттің негізгі құқықтық құжаты ғана емес, сонымен қатар қоғамдағы әділеттілік пен теңдік қағидаттарының басты тірегі. Конституция демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекетті орнықтырып, халық билігін жүзеге асырудың құқықтық негіздерін бекітеді. Ол – тәуелсіз Қазақстанның саяси жүйесінің өзегін құрайтын, құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам құндылықтарын үйлестіретін басты заңы.
Конституцияның преамбуласында «еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам» құру туралы мақсат айқын көрсетілген. Бұл тұжырым қоғамдағы әділеттіліктің басымдығын, заң үстемдігі мен азаматтардың тең құқылығын қамтамасыз ету қажеттігін дәлелдейді.
Ата Заң сондай-ақ елдің мемлекеттік құрылымын, азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын, басқару қағидаттарын айқындайтын жоғары заң. Ол – Қазақстанның тәуелсіз мемлекеттілігі мен демократиялық дамуының негізгі іргетасы. Негізгі Заң құқықтық нормаларды бекітіп қана қоймай, халықтың еркін, оның Қазақстанды демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітуге ұмтылысын көрсетеді, мұнда адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары жоғары құндылықтар болып табылады. Осылайша, Конституция жай ғана статикалық құқықтық құжат емес, ұлттық армандарды қамтитын және қоғамның өзгеріп отыратын қажеттіліктеріне бейімделетін динамикалық құрал саналады.
Қазақстанның қолданыстағы Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданып, ел тәуелсіздігін құру жолындағы шешуші сәттердің бірі болды. Бұл кезең 1995 жылғы наурыздағы елеулі саяси дағдарыспен ерекшеленді, ол парламенттің таратылуына, үкіметтің отставкаға кетуіне және Президентке уақытша заң шығару өкілеттіктерінің берілуіне әкелді. Мұндай жағдайда Конституция ұлттық бірегейліктің декларациясы ғана емес, сонымен қатар билікті шоғырландыруға және сонымен бірге либералды-демократиялық қағидаттарды бекітуге бағытталған саяси тұрақсыздыққа стратегиялық жауап ретінде әрекет етті.
Конституция жобасын 3 миллионға жуық адам қатысқан кең қоғамдық талқылау және одан кейінгі бүкілхалықтық референдум құжатқа қажетті заңдылықты қамтамасыз етті. Бұл оны жоғарыдан берілген директива ретінде емес, халық еркінің көрінісі ретінде ұсынуға мүмкіндік берді, бұл саяси ландшафтты тұрақтандыруға ықпал етті және елдің ұзақ мерзімді даму траекториясын айқындады.
Конституцияның 1-бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны жазылған. Мұндағы «құқықтық мемлекет» ұғымы әділеттіліктің басты тетігі болып табылады. Құқықтық мемлекетте заң үстемдігі қамтамасыз етіледі, яғни мемлекеттік органдар да, жеке азаматтар да Конституция мен заңдарды қатаң сақтауға міндетті.
Заң үстемдігі қағидаты – әділеттілікті жүзеге асырудың негізгі шарты. Конституцияның 4-бабына сәйкес, қолданыстағы құқық Конституцияның өзінен, соған сәйкес қабылданатын заңдардан және халықаралық шарттардан тұрады. Бұл – құқықтық жүйенің біртұтастығын, заң алдындағы бәрінің тең екенін білдіреді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық азаматтар үшін әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз етуге бағытталған нақты және жан-жақты ережелерді де қамтиды. Онда тікелей: «Заң мен сот алдында бәрі тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына қарай ешкімді кемсітуге болмайды» делінген.
Конституция әділеттілік пен теңдікті қамтамасыз ету үшін іргелі құжат болып қала береді, ол ұлттың демократиялық құндылықтарға, адам құқықтарына және кемсітушілікке жол бермеу қағидатына адалдығын көрсетеді. Осы қағидаттарды қолдау үшін сенімді құқықтық база мен институционалдық тетіктерді, соның ішінде азаматтар үшін тікелей қолжетімді Конституциялық Сотты құруда елеулі прогреске қол жеткізілді. Конституциялық Кеңестің құқықтық нормаларды қалыптастырудағы және конституциялық заңдылықты қамтамасыз етудегі тарихи рөлі осы даму үшін берік негіз қалады.
Осы жетістіктерге қарамастан, конституциялық кепілдіктерді іс жүзінде іске асыруда, әсіресе сот жүйесінің қолжетімділігі мен тиімділігіне, сондай-ақ сот төрелігінің электрондық жүйелерінің тиісті жұмыс істеуіне қатысты елеулі қиындықтар сақталуда. «Әділетті Қазақстан» көзқарасы реформалардың тұрақты қажеттілігін көрсетеді. Қазақстанда конституциялық әділеттілік пен теңдікті толық іске асыру жолы негізгі құқықтық қағидаттар, дамып келе жатқан институционалдық құрылымдар және сақталып отырған практикалық кедергілер арасындағы динамикалық өзара әрекеттесумен сипатталады. Конституциялық түзетулермен және «Әділетті Қазақстан» бастамасымен расталған мемлекеттің адалдығы осы олқылықтарды түсінуді және оларды жою бойынша үздіксіз күш-жігерді көрсетеді, бұл елді прогрессивті құқықтық және әлеуметтік даму жолына қояды.
Қорыта айтар болсақ, Қазақстан Республикасының Конституциясы әділеттілік пен теңдіктің іргетасы болып табылады. Ол – адам құқықтарын қорғаудың, заң үстемдігін қамтамасыз етудің, әлеуметтік әділеттілікті орнатудың және қоғамдық келісімді сақтаудың негізгі кепілі.
Негізгі Заңда бекітілген қағидаттар – тек құқықтық нормалар ғана емес, сонымен бірге қазақстандық қоғамды біріктіретін жалпыұлттық құндылықтар. Әділеттілік пен теңдікке сүйенген Конституция еліміздің тұрақты дамуы мен азаматтарының бақытты өмір сүруінің негізін қалайды.
Қанат ҚЫПШАҚБАЕВ,
«Болашақ» университетінің жоғары колледжі тарих,
құқық пәндері оқытушысы, педагогика ғылымдарының магистрі, педагог-зерттеуші
