Исатай Әбдікәрімов туралы ескірмес естеліктер
Сол рәсімге Алматы, Ташкент, Шымкент пен Астанадан келген жақын туыстар кешкі асқа – еске алуға шақырылды. Отбасылық дастарқан басында мейірім мен жылылыққа толы ортада Исатай Әбдікәрімов туралы қызықты да тартымды оқиғалар еске алынды. Академиктер Мұрат Жұрынов, Тұрлыбек Ысқақов, еңбек ардагерлері Ибрагим Абибуллаев, Сұлтан Махамбетов, сондай-ақ Серік Қонақбаев, Ерлан Татишев пен жақын туыстар көңіл толқытарлық естеліктерімен бөлісті.
Сөз маған келгенде, қазақ әдебиетінің шебері, жерлесіміз, жеңімпаз майдангер Әбдіжәміл Нұрпейісовтің эссесі ойыма оралды. Исатай Әбдікәрімұлының бейнесін одан артық ешкім бейнелей алмас. Оқырманды қинамау үшін оның облыстық газетте жарияланған «Туған анаңдай, қайран, туған жер» атты эссесінен үзінді келтірейін.
Жазушы Еуропаға, Мәскеуге барған соң, одан әрі пойызбен туған жері Арал қаласына аялдап, содан кейін Алматыға оралған. Барлық сипатталатын оқиға өткен ғасырдың 70-жылдарының басында Жалағаш станциясынан Қызылордаға дейінгі аралықта орын алады.
…Пойыз Жалағаш ауданының орталығына кеп, ысылдап-пысылдап тоқтап жатыр екен.
Сарт етіп есік ашылды; мен көтерілем дегенше сұйқылтым шаш алдыңғы жағына қашып, онсыз да кере қарыс кең маңдайдың шырайын шығарған нар қасқа, келбетті кісі ішке кіріп келе жатты; оның соңын ала кірген жас жігіт қолындағы табақты терезенің алдындағы тығырықтай столға қойды; түкке түсінгем жоқ; омырауындағы Алтын жұлдыз жарқ-жұрқ етіп, мен енді тұрам дегенше болмай, ұмтылып кеп қолымды алды; жібермей уысында ұстап тұрып:
– Атым Исатай, фамилиям – Әбдікәримов. Осы ауданда бірінші хатшымын. Ел құлағы елу. Аралға келгеніңізді есіткем. Кітап оқимыз ғой. Осы пойызбен келе жатқаныңызды білдім. Ауылымыздың үстінен өтіп барасыз. Менікі себеппен танысып, білісейін деген ниет. Дәм-тұзымызды әкелдік. Алдыңызға қойған астан алыңыз, – деді Исатай.
Сол арада басымды сәл иіп, «рақмет» дегенім есімде. Талай адамдармен кездесіп жүрмін ғой. Бірақ… дәл бұлай сәлем-сауқаттаспай жатып алдыңды орап, салған жерден баурап әкеткен кісіні көріп тұрғаным осы.
Пойыз қозғалды. Исатай менің шығарып салғалы түрегеле бергенімді көріп:
– Әбеке, отыра беріңіз. Машинамды Қызылордаға бағана жөнелтіп жібергем. Сізді шығарып салғасын ертең Қызылордадан елең-алаңда шығып кетсем – Жалаңаш мына тұрған жер ғой, бір сағатта жетіп барам, – деді. Шәй алғызды. Кастөмін шешті. Өңірінің жоғарғы жағындағы екі түймені ағытты да, ақ көйлектің омырауын ашып тастады. Кең отырып, асықпай, емін-еркін сөйлесетін түрі байқалды. Ұзақ сонар әңгімені әуелі өзі басқарып отырған аудан жайында болар деп ойлағам. Жоқ, олай болмады. Бұл кісі әңгімені енді – «кешегі соғыс қоғамның да, халықтың да титығына жетіп, елдің еңсесін түсіріп кетті ғой» деп, әріден, сонау бір кездегі халық басындағы қиыншылықтан бастады: «Көп жылға дейін халық есін жиып, етегін жауып кете алмады. Өзіңізге белгілі, біз тіршілігі бірыңғай малға, сосын Сырдарияның ар жақ, бер жақ жағалауындағы азын-аулақ жерге дән-дақылымызды егіп, шықпа жаным-шықпа деп отырған елміз» деді Исатай. «Ол кезде бізде өндіріс жоқ. Құрылыс, тіпті, жоқ. Малшылар жер қазбада. Ал асфальт бұл өңірде тұратын халықтың өңі түгіл, түсіне кірмеген. Қыста қар, жазда жаңбыр жауса миы шыққан балшық, батпақ. Басқа жақты былай қойғанда – обком, облисполком отырған үйден бастап бүкіл қала толарсақтан балшық. Әшиін де өзімізді әлдеқандай көріп «Қызыл орда» деген атын қанша дабырайтып, ауыз толтырып айтсақ та – халыққа ол ас та, абырой да бола алмайды екен. Қайта, үйтіп-бүйтіп абыройымызды жауып отырған балығы бар, үш-төрт кішігірім балық заводы бар Арал.
Осы арада Исатай «сосын» деді де, әлденеге көңілденіп, екі иығының басы селкілдеп күлді де, сосын менің бүйірімді шынтағымен ақырын нұқып қалып:
– Әбеке, сіздің ауылдың әйелдеріне қайран қалам. Пасажер пойыз стансаға кеп тоқтағанда өзіңіз де білесіз қой – құдды шабуылға шыққан солдаттардай тасадан шыға, шыға келетін, пасажерлерге лап беріп жетіп барып қолындағы кендір жіпке көзінен тізіп алған қақпыштарын «Балық бери! Балық бери» деп алмасына қоймай жан-жағынан тыққыштап, онсыз да аты шулы Аралдың атын алысқа асырып даңқын шығарып жатыр сол қатындар – деп, рахаттанып күлсін кеп.
Исатайды қостап мен де күлдім.
– Оныңыз рас. Пойызбен Москваға бара жатқанда «қайным, балық ал! Пиво ішкенде таптырмайды, бұл» деп, маған да талай тыққыштайтын.
– Қайтсін, онан басқа ештеңесі жоқ қой, пақырлардың. Сүйдеді де, Исатай әлгіндегі әңгімені үзілген жерінен қайта бастады.
– Қызылорда облысы бұл кезде өлім-жітімін үкіметке артып, біржола мойынға мініп алған облыс еді. Жоғарғы жақ біздің облысты таратып, аудандарын Шымкент пен Ақтөбеге бөліп бергелі жатыр деген суық хабарды есіткенде төбемізге жай түскендей болды. Көп ұзаған жоқ, Алматыдан сол кездегі ЦК-ның бірінші хатшысы Николай Ильич Беляев Қызыл ордаға келді. «Облыстың болашағы жоқ, таратып жібереміз» деп, ана жақтан өздерінің күні бұрын шешіп қойған келісімдерін айтты. Ол кезде жоғарғы жақ бұйырады. Төменгі жақ ауыз ашпайды, құлдық ұрып, бас шұлғиды. Иін тіресіп отырған үлкен залда үн жоқ, тым-тырыс. Дымы құрып, демін ішіне жұтып, басы салбырап бауырына түсіп отырып қалған. Бұл үнсіздіктің арты не болады? Қайда апарып соғады? Түсі қашып, сазарып алған адамдардың үнсіздігі созылып, шыдамы сарқыла бастаған еді. Дәл осы сәтте үнсіз жұрттың орта тұсынан бір қол жоғары көтерілді. Орта жастан асқан, өзі де орта бойлыдан төмен, тығыршықтай кісі шапшаңдап ширақ басып барды да, мінбеге шықты. Сол бойда, бірден шұғыл бұрылып тура Беляевке қарады. Қара қошқыл беті қатуланып алған. Мына түрі – атаң қазақтың әлгі бір тағдыр тығырыққа тіреліп, жаналқымға таялғанда – алды- артын ойлап жатпайтын, ғазиз басты бәйгеге тігіп шыға келетін нағыз нар тәуекел еді. Шымыр дауыс шаңқ етті. Өзі білетін азғантай орысшаның басы, көзіне қарамай, белінен басып:
– Табарыш Белев, так нелза. Лекбедерват Қызыл орда – лекбедерват истори Казахстан. Вот парт белет. Вот мои башка. Рубай, отрбай башка, но Қызыл орда не трогай, ти тогда будеш второй Галашокін. Обком, раиком разганай. Божалоста, мена тоже снимай. Турма сажай. Облыс астаблай. Не трогаи.
Ой, Алла! Жаңа, тап жаңа ғана не істерін білмей, еңсесі түсіп, бастары салбырап отырып қалған жұрт бір сәтте арқасы ұстағандай, аруақтанып шыға келіп еді. Дуылдатып қол соққан еді.
– Апырай! – деді Исатай – сөз тапқанға қолқа жоқ. Сөйтіп, Тереңөзек ауданының бірінші хатшысы Нұрқасым Бердіқұлов енді болмағанда облысымыздың бұтын-бұт, қолын-қол ғып быт-шытын шығарып таратып жіберуге қарағанда өзінің әлгіндей жаман орысшасымен жанымызды сақтап аман алып қалды.
– Осындай бір әңгіменің шет пұшпағын ертеректе Қалтайдан естіп едім – дедім мен.
– Әбеке, бәріміз де ауылда бала кезімізде асық ойнап өстік қой. Мен білетін Нұрқасым қолға ұстасаң нағыз сақаға ылайық адам еді. Сүйегі шымыр, тілі тас жарғандай еді. Шындап сөйлегенде ешкімнен тайсалмайтын да тартынбайтын қасқыр бет еді. Ал егер, зәуде бір суырылып сөйлегенде алдына жан салмайтын, ойдағы жоқ, қайдағыны тауып айтар еді де, өзгенікі емес, тек өзінің дегеніне өзгелерді мойындататын еді, – деді Исатай…
Алапат соғыстан аман қалған екі майдангер, өз күштерімен танылған қос жеңімпаз: бірі – жазушы, бірі – аудан басшысы дөңгелек тықылының дыбысы аясында әңгіме құрып, жерлестерінің тағдырына бірдей алаңдаушылық білдіреді.
Нұрқасымның бейнесі Сыр елі тұрғындарының қиын кезеңде болашақ ұрпақ мүддесінде өңірді сақтап қалу үшін өздерін құрбан етуге дайын жанқиярлығы мен табандылығын айқын көрсетті.
Жүйткіген пойызда пайда болған жоғарыда баяндалған оқиға менің жадымда адам болмысы құндылығының өлшемі ретінде сақтаулы. Ол – адал әрі дұрыс өмір сүрудің, ар-ұжданмен үйлесімде әрекет етудің жарқын үлгісі.
Замандастарымыз мұны білуі керек, себебі ол жерлестеріміз туралы естелік, олардың шынайы отансүйгіштік, батылдық, жігерлілік танытуы.
Менің өмірімде 1976 жылдың ақпанында Исатай Әбдікәрімұлымен күтпеген кездесу бұйырды. Алматыда Қазақстан коммунистік партиясының XIV съезі аяқталды. Съезд делегаттары үй-үйлеріне тарап жатты. Ол уақытта Алматы-Мәскеу қатынасындағы жедел пойыз Алматы-I вокзалынан жөнелтілетін. Менен Ахметжан ағаны шығарып салуды сұрады. Вокзалға сәл ертерек келіп, жүгімді алып, таңғаларлықтай қаңырап бос тұрған перроннан 10-вагонға қарай бет алдым. Кенеттен мені шақырып жатқан дауысты естідім. – Асқарсың ба? Бұрылып қарасам: Қызылорда облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Исатай Әбдікәрімов, жанында бірқатар жауапты қызметкерлер бар.
Жақындап келіп, сәлемдестім, Исатай аға бұл жерде не істеп жүргенімді сұрады. Жаңақорған аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы, партия съезінің делегаты Ахметжан ағаның заттарын әкелуге көмектесіп жатырмын деп жауап бердім. Исатай аға маған: «Заттарды кіргіз де, қайтып кел» деді. Тапсырманы орындап, Исатай ағаға жақындадым. Мені шынтағымнан ұстап, жанындағылардан алшақтау шығарып, Алматыда немен айналысатынымды егжей-тегжейлі сұрады. Қазақ ауыл шаруашылығы институтының бірінші курсында инженер-механик мамандығы бойынша оқып жатырмын деп жауап бердім. Исатай аға маған облысқа жоғары білімі бар кадрлар қажет екенін жеткізді, оқуда сәттілік тілеп, ата-анама сәлем айтты.
Осындай көңіл бөлгеніне қанаттанып, Исатай ағамен кездескенім туралы ата-анаммен бөлісу үшін вокзалдан бірден Коммунистическая мен Жамбыл көшелерінің қиылысында орналасқан ҚТС-қа (қалааралық телефон станциясы) бардым. Мен үшін кездесудің өзі соншалықты ұмытылмас серпін берді. Дегенмен облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы мен оны бала кезінде бір-екі рет көрген студенттің арасында айтарлықтай әлеуметтік лифт болды. Соған қарамастан, Исатай аға өзіне тән мейірімділігімен студентпен әкелік қамқорлықпен әңгімелесе білді.
Исатай аға менің жадымда мейірімділік шуағы мен ынта-жігер шашқан адам ретінде мәңгілік сақталады. Ол әрқашан қайырымды әрі жанашыр тұлға болды, еңбек адамдарын құрметтейтін. Ол аудандар мен облысты басқарған кезде оның ұсынысы бойынша танымал күріш өсіруші әйелдер Захира Ержанова, Шырынкүл Қазанбаева, Ұлбала Алтайбаева Социалистік Еңбек Ері атанды, кейінірек олар жоғары өкілді және орталық органдарда Сыр елі тұрғындарының мүддесін білдіріп, Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаттары, Қазақстан Компартиясының Орталық комитетінің мүшелері болып сайланды.
Исатай Әбдікәрімұлы Жерді мелиорациялау бағдарламасын іске асырудың белсенді жетекшілерінің бірі болды. Соның арқасында Сырдарияның төменгі жағы күріш егудің өнеркәсіптік аймағына айналды. Қызылорда облысы елімізде өндірілетін күріштің төрттен бір бөлігін беріп, оның республика бойынша қажеттілігін қамтамасыз етті. Дала академигі Ыбырай Жақаевты жоғары бағалап, онымен достық қатынаста болды, көзі тірісінде екі мәрте Социалистік Еңбек Ері, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болған оның «Жақаев қозғалысы» атанған ізбасарларының қозғалысын жан-жақты қолдады.
Менің отбасым үшін 1 қаңтарда Исатай ағаны көріп, одан бата алу мәртебе болды. Біз оның жұбайы Маугүлсімнің алдында оны мазалап, шақырусыз келгеніміз үшін ыңғайсыздандық. Алайда дастарқан әрқашан жаюлы болды, Исатай аға креслосына ыңғайлы жайғаса отырып, бізге батасын берді. Қайраткер шынымен де адамды өзіне тартып тұратын қасиетке, замандас рухына ие, уақыттан озық жүрген, Екінші дүниежүзілік соғыстың жеңімпазы, мықты отбасы құрған дарынды ұйымдастырушы болды.
Оның күлкісін, өткір жанарын, ерік-жігері мен одан тараған мейірімділікті әлі күнге дейін сезінемін. Ол әрқашан талғаммен киінетін, бір қыртысы жоқ ақ жейде, бойына құйып қойғандай костюм, ерекше шляпа киетін. Қыста халық арасында «косыганка» аталатын бас киім киюші еді, ол оған керемет жарасатын. Біздің заманымыздың заманауи кейіпкері Исатай ағаның бейнесі осылай есте қалды. Оған мына сөздер дәл келеді – «ізгілік ізі ғұмырдан да ұзақ».
Олег БИЖАНОВ,
отставкадағы генерал-лейтенант,
Шиелі ауданының құрметті азаматы.
Астана қаласы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
