Қазақ өркениеті – Жер планетасындағы адамзат ұрпақтарының пайда болуынан бастап, мыңдаған жылдар белесінен өткен ұрпақтардың материалдық және рухани мәдениет салалары бойынша жүзеге асырған жетістіктерінен құралған өсу, өркендеу нәтижелерінің қазынасы. Ежелгі дәуірлердегі сақ, ғұн, түркі өркениеттері бастаулары жалғаса дами келе, талай мемлекеттік құрылымдармен әлемге әйгіленіп танылып, қазақ ұлтының рухани болмыс-бітімін, келбетін қалыптастырды.
…Әлемге қандай да бір халықтың өз мемлекетінің ресми атауымен бірге айрықша бейресми ұғымды пайдаланатын мысалдары көп. Біздің қасиетті жерімізді ежелден Ұлы Дала, ал біздерді – Ұлы Дала ұрпағы деп атады. Оны сонау ерте замандардан бері туған жерге деген халықтық махаббатты домбыраның, қобыз бен жетігеннің жүректі арбайтын әуеніне айналдыра отырып ақындар жырға қосты. Жер шарының халқы жеті миллиардтан асқан қазіргі дәуірде барлық географиялық мекендердегі ұлттардың ата-бабалық-ататектік-анатектік негіздері этнологиялық-этнографиялық таным бойынша саралана бағаланады. Ұлы Дала ұрпақтарының пайда болуы, қалыптасуы, жаңа буынмен болашаққа жалғасуы аясында аталық-аналық негіздегі ататек-әулет жүйелерінің тарихи-этнографиялық заңдылықтары да басты назарға алынады.
Қазақ даласындағы барлық атамекендер этнология, тарихи этнография ғылымдары зерттеулері бойынша жаңа зерттеулермен қарастырылып келеді. Бұл орайда, ежелгі ата-бабаларымыз мекендеген, олардың ғасырлар бойы ататек-әулет ұрпақтары өмір сүріп келе жатқан киелі атамекендері қатарында Қармақшы ауданындағы Тұрмағамбет ауылын да айрықша даралап айтамыз. Энциклопедиялық анықтама бойынша: «Аудан орталығы – Жосалы кентінен оңтүстікке қарай 70 км жерде, Қурайлы каналының аңғарында орналасқан. Тұрғыны 2,3 мың адам (2005). Іргесі 1928 жылы «Талап», «Алға», «Екпін», «Ұмтыл», «Жұлдыз» атты серіктестіктер негізінде құрылған. 1930 жылы ұжымшар, 1933 жылы жерді бірігіп өңдейтін серіктестік (ТОЗ) құрылды. Бұл серіктестіктер «Балықбас», «Қабанбай», «Өндіріс», «Ленин», «Шеңгелді» деп аталды. 1937-1938 жылдары іріленіп, Ленин ұжымшары болып қайта құрылды. 1957 жылы ұжымшар күріш өсіретін Ленин атындағы кеңшар болып өзгертілді. 1996 жылы кеңшар таратылды. 1997 жылдан Тұрмағамбет болып аталды.
Тұрмағамбет ауылы – Ұлы дала еліндегі баба дәстүрлі жырдың киелі Отаны. Осы киелі атақоныстағы адамдармен ататек негіздері бойынша ағайындық-туыстық тектері бір «Майлыөзек», «Тәйімбет Көмекбаев» (Бұрынғы «Жаңақала»), сонымен бірге, «Қуаңдария», «Ақжар», ауылдары тұрғындары үшін көпғасырлық кезеңдерге куә туған өңірдегі географиялық-топономикалық жер-су көріністері, олардың аталуы да айрықша маңыздылығымен баурайды. Аталған елді-мекендердің, әсіресе, Тұрмағамбет ауылының тұрғындары үшін ата-бабаларымызды жаңа буын ұрпақтарға елестетіп тұратын тарихи орындар айрықша маңызды. Әсіресе, Сырдария өзенінің төменгі ағысы мен одан бастау алатын Қуаңдария өзеншесінің жағалау атыраптарындағы байырғы дәуірлерде болған 50-ге тарта отырықшы елді мекендердің көне орындары бар. Қазіргі тарих, археология, мәдениеттану, этнология салаларындағы зерттеулер нысанында «Жетіасар мәдениеті» аталып жүр. Көне қалалардың, суландыру жүйелерінің өткен мен бүгінді жалғастырып тұрғаны тарихи шындық. «Бидайықасар», «Сырлыасар», «Дөңгелекасар», «Үңгірлі асар», «Томпақ асар», «Қарасар», «Жалпақасар», «Ағашасар» қала-қамалдар, «Жаңадария» өзені жағалау өңіріндегі сақтардың Шірік-Рабат қаласы, «Ақ ғұндар» (эфталиттер), т.б. тарихи орындардың сақталған сілемдері, үйінділері, обалары – бәрі де Тұрмағамбет ауылының және оған жақын мекендердің байырғы ата-бабалық өркениеттер орталығы болғандығын дәлелдейді. Бұл жерде қазақ жеріндегі алғашқы мемлекеттік бірлестіктердің бірі – Қаңлы мемлекетінің болғаны мәлім.
Тұрмағамбет ауылына қарасты географиялық мекендердің еуразиялық және африкалық тарихи-мәдени қарым-қатынастар орталығы болғандығын дәлелдейтін деректер көп. Сөз арқауындағы аталған ежелгі заманғы мемлекеттік құрылымдар кезінде қазіргі Тұрмағамбет ақын атындағы ауыл орналасқан өңір арқылы Азия (Үндістан, Қытай, Египет, Иран, Ауғанстан), Еуропа (Италия, Испания, т.б.), Қиыр Шығыс, Орта Азия халықтары мәдени қарым-қатынастарының дәнекері – «Ұлы Жібек жолының» үзіліссіз жүріп тұрғаны да дәлелденіп отыр. Бүкіл Түркі әлемінің абызы Қорқыт ата мен осы өңірді мекендеген ата-бабалардың оғыз-қыпшақ бірлестігімен өмір сүргені, өңірдегі мәдениет туралы айтылған тарихшы ғалымдар пікірі де дәйекті. «XI ғасыр басынан қыпшақтардың оңтүстік және батыс бағытта жылжуы басталады да, көп ұзамай олар Еуразия кеңбайтақ далаларында негізгі күш бола бастайды. Оғыздар, онан соң қыпшақтар иелік еткен қалалар қазір археологиялық ескерткіш қала қалдықтары ретінде тұр, оларды зерттеу және қазбалау жұмыстары құлашын әлі де кең жая алған жоқ. Сондықтан қазір олардың, көбінесе сыртқы топографиясы мен материалдық мәдениетінің кейбір жақтары белгілі» дейді К.Байпақов, А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан» кітабында.
Бұл Қармақшы ауданындағы Тұрмағамбет ақын атындағы ауылға қарасты географиялық өңірдегі байырғы ұлыстардың қазақ өркениетін құраған тарихи-мәдени дамуының бағзы замандардан біздің дәуірімізге ұласқан мәңгілік жалғасып келе жатқан дәстүрлі болмысын айғақтайды. Ежелгі дәуірлерден біздің заманымызға дейін талай ұлыстардың, мемлекеттік құрылымдардың тарихи-мәдени араласуларының орталығы болып келген бұл ата-бабалар мекені – бүкіл Түркі әлеміне ортақ баба дәстүрлі жырдың киелі Отаны. Себебі, осы қазіргі Тұрмағамбет ауылы орналасқан өңір Түркі әлемінің абызы-жырауы Қорқыт ата дәстүрінен бастау алған, Алтын Орда – Қыпшақ, Ноғайлы, одан кейінгі Қазақ хандығы мемлекеттік құрылымдары жүйесіндегі тарихи-мәдени даму қозғалысына тікелей қатыстылығымен, сабақтастығымен ерекшеленеді. Әсіресе, Қазақ хандығы мемлекеттігін сақтауға, нығайтуға зор үлес қосқан Әз Тәуке хан ордасының көрнекті тұлғалары қатарында болған Кете-Байсары руынан шыққан Текей Қарпықұлының есімі ұрпақтарға ұлағатымен маңызды. Текей батырдың есімі Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесінде жерленген қазақ хандарының, би-шешендерінің, батырларының тізімінде жазылған. Ал, Қармақшы ауданының мекендеріндегі «Текей әулие» бейіті, «Текей құмы», «Текей қазған құдық» атты жер-су атаулары да халық тарихымен мәңгі сақталатын тұлға тағылымын танытады.
Тұрмағамбет ауылы – Түркі әлемі халықтарының көпғасырлық тарихындағы бәріне ортақ эпик-жыршылық пен әншілік-термешілік, жазбаша классикалық әдеби дәстүр тоғысуы тұтастығын сақтап келе жатқан киелі мекен. Жер планетасының барлық құрлықтарындағы түркі тұқымдас халықтардың байырғы ата-бабалық қобыз, шаңқобыз үндері мен жыршы-термеші көмейінен ағындап ақтарылатын терме-толғаулардың, қисса-дастандардың поэтикалық мағыналарын тоғыстырған мақамдарының кешенді сипаты даралығымен бағаланады. Осындай дәстүрлі өнер сипаты Тұрмағамбет ауылының көпғасырлық тарихындағы көрнекті ақындардың, жыршы-жыраулардың, термеші-жыршылардың өнері арқылы осы мекеннің әлем өркениеті кеңістігіндегі киелі болмысын дәлелдеп отыр.
Осы топырақта туып-өскен, қазақ тарихында есімдері әйгілі Ешнияз сал Жөнелдікұлы, Базар Оңдасұлы, Жиенбай Дүзбенбетұлы, Жүсіп Ешниязұлы, Мұзарап Жүсіпов, Омар Шораяқұлы, Әлібек Байкенов, Әбзәли Егізбаев, Шегебай Бектасұлы, Сабыт Жүсіпов, Үбісұлтан Аяпов, Әлиакбар Жұматаев, Разақ Мыңжанұлы, Берман Бисенбайұлы және т.б. ондаған ақындардың – бәрі де осы Тұрмағамбет ауылының киелі дәстүрі ықпалы аясында танылғандар. Өңірдің арғы-бергі тарихы ақын-жыраулардың толғау жырларына, қисса-дастандарына арқау болған. Сақ, ғұн, түркі, оғыз-қыпшақ, Алтын Орда, Қазақ хандығы дәуірлерінде қалыптасқан фольклорлық-этнографиялық, этнологиялық сипатымен ұрпақтар санасында сақталған. Эпик-жыршылық-ақындық, әншілік-термешілік орындаушылық өнер дәстүрін дамыта сақтаушылардың, жалғастырушылардың халықтық эстетикалық көркемдік ойлау биігіндегі шығармашылық даралықтарының ұлағаты айрықша маңыздылығымен көрінеді.
Орта Азиядағы және әлемдегі мемлекеттерге осы Тұрмағамбет ауылында сақталған ата-бабалық мақам-саздарға бөленген сөз арқауындағы Сыр сүлейлерінің философиялық-дидактикалық терме-толғауларын, қисса-дастандарын орындаушылық өнері құдіретімен әйгілеген жыршылардың, термешілердің (Көшеней Рүстембеков, Шәмшәт Төлепова, Қуандық Бүрлібаев, Сүйінбай Ақбаев, Жаппар Тұрғышбаев, Бидас Рүстембеков, Серік Жақсығұлов, Қасарбек Кәрібаев, Арнұр Көшенеев, Дінислам Тоқсанбаев, т.б.) шығармашылық өнер дәстүрі жаңа жас толқын жеткіншектермен жалғасуда. Тұрмағамбет ауылы – XX ғасырдағы кеңестік кезеңде де, қазіргі тәуелсіз қазақ елінің жаңа тарихы XXI ғасырда да ата-бабалар дәстүрін берік сақтауымен бағаланатын қасиетті атамекен. Әлем халықтарының тарихи-этнологиялық ерекшеліктері аясында Тұрмағамбет ақын атындағы ауыл да ұрпақтардың қасиетті атамекені-атақонысы болып ұлықталады.
Социалистік Еңбек Ері, Батыр Ана, Қармақшы ауданының Құрметті Азаматы Сәлима Жұмабекова, «Еңбек Қызыл Ту», «Құрмет белгісі» ордендерінің иегері, ақсақалдар алқасының төрағасы Байдан Тұрғанов, кеңестік кезеңде ең жоғары марапат саналған Ленин орденінің иегері, Қармақшы ауданының Құрметті азаматы Әбен Тоғызбаев және т.б. ондаған еңбек ардагерлері ауылдың қасиетті дәстүрін сақтауымен ұрпақ мақтанышы болды. Ауылдағы балабақшадағы, орта мектептегі оқу үдерісі, тәлім-тәрбие жұмыстары сөз арқауындағы ата-бабаларымыздың адамгершілік-имандылық ұстанымы жолын сабақтастыра жүзеге асыруымен ерекшеленеді. Алдашбай ахун есімімен аталатын мешіт те қасиетті дәстүрлі киелі мекен тұрғындарының мәңгілік сақталып келе жатқан халықтық-имандылық көзқарастарын нығайтуға айрықша ықпал етіп отыр. №29 орта мектеп оқу ғимаратының арнайы залындағы әлемдік классикалық әдебиеттің көрнекті тұлғасы Тұрмағамбет ақын Ізтілеуов атындағы мұражай да көп жылдар бойы осы ауыл мәдениеті арқылы бүкіл Сыр бойы ақын-жыраулары мұраларын насихаттау орны болып келеді. Республикадағы, облыс, жақын мемлекеттердегі түркітілдес қандастарымыз ата-баба топырағын әспеттеп, киелі жырдың Отаны Тұрмағамбет ауылын құрмет тұтады.
Темірхан ТЕБЕГЕНОВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
