Бұл әңгімені мен Сыр еліне белгілі азамат, ҚР ІІМ-нің еңбек сіңірген ардагері, доғарыстағы полковник Уәлихан Құлмаханбетовтің аузынан жазып алған едім. Қызық екен, басқалар да естісін дедім…
Менің Тартоғайдың қоныс колониясына бастық болып барған кезім – ел жағдайының кері кете бастаған тұсы, халықтың әлеуметтік жағдайы нашар. Сөздің шыны керек, осы кезде Тартоғай кірпіш зауыты облыс экономикасындағы іргелі мекеме саналды. Салыққа мол кіріс беріп тұрды. Оған қоса басшылыққа барған мен мекеменің жағдайын оңалтуға жаңа бастамалар арқылы кірістім. Жер алдым, қосалқы шаруашылықты дамыттым, өзге қалалармен де алыс-беріс жасадым. Тіпті өзіміз тапқан қаржы арқылы жаңа колония ғимаратын салмақшы болып, жоғарыға жобасын ұсындық.
Осы жағдайларға байланысты біздің колония кеңейді, зауытта жұмыс істейтін сотталғандар саны 1250-ден асты. Маңғыстау, Атырау жақтан келіп қосылғандар көп болды. Түрмелердің жағдайы тым нашарлап кеткендіктен оларды біздің қоныс колониясына ауыстырды. Олардың айтуынша, ол жақта күнде бір адам өледі дейді. Өйткені, әртүрлі аурулар шықты. «Қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» дегендей, тұрмыс тұраласа ауру асқына береді екен ғой. Сотталған адамдардың көбі буын ауруларымен келіп түсті, белдері жазылмайды, тізелері бүгілмейді, қолдары терісіне жабысып қалған. Көбінің үсті-басы қышыма. Олар сонда қалай жұмыс істейді? Жұрт тамағын зорға тауып жүргенде дәрі-дәрмек қайда? Адыраспан қайнатып, адамдардың денесін сонымен шыладық. Халық еміне жүгіндік.
Менің қарамағымда Мұрат Түменбаев деген әскери дәрігер, Әлімбай деген фельдшер бар еді. Сол Әлекең маған белі бүкшиіп, аяғын баса алмай жүргендерді ыстық құмға көміп емдеу керек деді. Ол қалай ем болады деп күдік білдіргенмін. Болады деген Әлімбайдың сенімді сөзінен үмітім оянды.
Тартоғайдың жазы ыстық, қырық-елу градус. Кірпіш зауытының тұрған жері дарияға жақын, құмдауыт жер. Сонымен ауру адамдарды құмға көму басталды. Әлімбайдың әдісі жақсы нәтиже берді.
Бір күні колонияға Алматыдан іссапармен бір кісі келді, жайдан-жай емес, жаңадан салынбақшы болған колонияның жобасымен танысуға келген. Ол кісінің қандай қызмет істейтіні есімде жоқ, ойымда жақсы сақталған бір қызықтың орын алғаны.
Әлгі кісінің де денесі қышыма екен. Бұл деген жаман кесел, қасысаң қаның шығады, қасымасаң жаның шығады. Біз оған Әлімбайдың әдісін айттық, қайтсін, келісті. Әйтпесе, ми қайнаған ыстықта шай қайнаған құмға көмілу оңай ма? Сонымен, колониядан алысырақ шеге құмның таза жеріне алып барып, қонағымызды құмға көмдік. Өзіміз келіп алып кеткенше жатуыңыз керек деп ескерттік. Шамамен екі сағаттан кейін алып кетуіміз керек еді, мың сан жұмыспен жүріп ұмытып кетіппіз. Күн еңкейіп бара жатқан кезде далаға қарай тұра жүгірдік. Келсек, үміт ұшқыны жылтыраған көзі алақ-жұлақ етіп, колония жаққа телміріп жатыр екен. Аршып алдық, денесі табадан шыққан нандай қып-қызыл. Сірә, бір қабат терісі түскен сияқты. Бірақ әлгі адам сол күні ұйқым қанғанша жаттым, жақсы болдым деп ертеңіне қайта-қайта ризашылығын білдірді. Ал үш күннен соң құлантаза айыққанын айтты. Сөйтіп, Алматыға сап-сау адам болып аттанды.
Кейін мен Астанаға барғанымда сол кісіні көрдім. Ол кезде Қылмыстық атқару жүйесі комитетінде құрылыс бөлімінің бастығы екен. Мені көріп, туысқанын көргендей қуанды. Өткен күндердің қызығын айтып күлісіп, шай-су іштік.
Міне, сондай да қызық болған. Қызық деймін-ау, бұл халық емі не деген ғажап еді. Сол жылдарға дейін құм шипа, денеңдегі суықты сорады дегенді білмейтінмін. Тіпті соны медицина да білмеген шығар.
***
Уәлихан ағаның айтқаны рас, бұрын медицина мұндай әдіске мән берген жоқ. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңде ғана медицинада «псаммотерапия» деген термин естіле бастады. Бұл – құммен емделу деген сөз.
Ыстық құм – көп ауруға шипа. Тарихи деректер бойынша ең алғаш құммен емделуді вавилондықтар бастаған деседі. Кезінде бұл құмның қасиеті жайында Геродот, Гален, Авиценна секілді ғалымдар да жазған деген деректер бар.
Қазақстанда, әсіресе оңтүстік аймақта, Сыр өңірінде құммен емделу тәсілі көнеден қалыптасқан. Шілденің ортасы мен тамыз айының басы аралығын «құм пісетін уақыт» деп атайды. Піскен құмның терапиясы әсіресе, тірек-қимыл мүшелерінің – омыртқа, қол-аяқ буындары дерттерін, зат алмасуының бұзылуынан, жарақат алудан болған қалыпсыздықтарды, әйелдердің жыныс жолдарының қабынуын, тері жараларын, полиемиелиттің зардабынан қалған кейбір жайсыздықтарды жоюға жақсы жәрдемдеседі. Сондай-ақ бойдағы салқынды сылып алады. Белден төмен ауруларға таптырмас ем. Ем-домның бұл түрін халқымыз ежелден білген екен. Бір өкініштісі, кеңестік дәуірде халық емдерін мойындамады, оларды ұмыттырды. Мұның ең басты мақсаты халықты өзінің ұлттық емінен, өнерінен, салт-дәстүрінен ажырату еді…
Дүйсенбек АЯШҰЛЫ,
«Сыр бойы»
