Дарияның арғы бетінен көшіп келетін жылы бесіншіні бітіріп, алтыншыға өткен. Әкесі ұжымшардың мал дәрігері болатын. Содан ба әлде туып-өскен ауылда жеті жылдық мектеп жабылғасын ба, көп дүрмекпен бұлар да қоныс аударған.
Әне-міне дегенше жаңа оқу жылы басталды. Ауыл шетіндегі шағын көлдің жағасында орын тепкен ескі мектепке келгенде кәдімгідей тосырқаған. Бөлмеге еніп, қай жерге жайғасарын білмей тұрғанда бір жас апай келіп, мұны терезе жақ беттегі үшінші партаға отырғызды. Парталасы жіңішке, аққұбаша келген қыз екен.
– Апай, Жанардың қасына Дархан отырушы еді ғой, – деп шулап қоя берген оқушыларды мұғалім түсіністікке шақырды.
– Жаңадан келген оқушыны бәріміз ішке тартуымыз керек.
Балалардың бәрі аңтарыла қарады. Бірінші сабақты оң болғанда жаңағы Мәдина апайы жүргізді. Қазақ тілінен береді екен, бірнеше сөйлемді тақтаға жазып, әуелі сөз таптарына, сосын сөйлем мүшелеріне талдатты. Еркінбектің бұл пәнге қызығушылығы бар еді. Тапсырманы қатесіз орындаған.
– Жанпейісов, саған қазақ тілінен кім сабақ берді, – деп сұрады апайы.
– Жарас Досанов ағай, – деді бұл іркілместен.
– А, Жарас Досанов па? Апайының дауысы жарықшақтанып шыққандай естілді.
Бес сабақты тауысып, қайтып бара жатқан. Соңынан бір топ бала қуып жетті. Көбісі өз кластасы. Дархан:
– Ертең жетекшіге Жанардың қасына отырмаймын дейсің.
– Олай ете алмаймын.
– Не дейсің, не деп қасарысып тұрсың сен?! Қысық көзін бір жұмып, бір ашқан Дархан мұның жағасына жармаса кетті.
Бұл қолын қағып жіберген. Қасындағылар қой-қойлап жатқанда бір топ қыздар келіп қалды.
– Неғып тиісіп жатырсың, мана Мәдина апай не айтты? – деп Жанар айқайлап жібергесін, Дархан бұған ежірейе бір қарады да жөніне кетті. Ертесіне ештеңе болмағандай жүрген, бірақ класс жетекші сабақ соңында Дархан екеуін алып қалды.
Жанармен бір партада отырғаннан Еркінбек пайда көрмесе, зиян шеккен жоқ. Ол математикаға алғыр екен. Есеп шығарудың жолдарын үйретті. Еркінбек жыл соңында бұл пәннен «4»-ке шықты.
…Ауыл күріш егеді. Жаз болса, каникулдағы мектеп оқушыларын арамшөп отауға апарады. Біраз баланы маусым айының ортасында егінжайға алып келген. «Сарыкөл» табанындағы бітік шыққан Сыр салысын қамыс, шиін сияқты арамшөптер басып қалыпты. Ірілі-ұсақты 40-қа тарта баланы Жансұлтан ағай азанда ерте оятып, шай ішіп алғасын егінжайға әкеледі. Екі сағат ыстыққа ұрынбай, белуардан су кешіп жүріп, қол орақпен күрішті арамшөптен арылтып, олардың суын сорғалатып атыз басына шығарады. Ер балаларға тәуекел ғой, қыздарға қиын-ақ. Ағайлары загон бойына бір ұл, бір қыздан жұптастырып салады. Араларын 3-4 метр етіп ұстап, отай отырып, загонның аяғына шығу керек. Еркінбек қасынан Жанарды қалдырмайды. Бірде қолын қамыс қиып кеткені бар. Қолын таңып беріп, отырғызып қойды да, демалмастан екеуіне тиесілі жерді бір өзі бітіріп шықты. Бұлардан ертерек болып, жағада отырған Дархан: «қалай бітірдіңдер-әй?» деп өтірік таңғалған болып жатыр.
Ер балалар жағы ыстыққа шыдамай, түскі астан соң жақын маңдағы жармаға барып суға шомылады. Жарманың кей жері тереңдеу және ағысы қатты. Ағайлары ертіп әкеледі, ертіп алып қайтады. Бір күні ағайсыз өздері кетіп қалған. Ағай кішкентай көмекшілердің жағдайын білуге келген бригадирді тастап кете алмай кідірген. Салқын суға бір-бір сүңгіп шыққасын, балалар жағада түгел күнге қыздырынып отырды. Қараса, араларында Дархан жоқ. Ол жүзу білмейтін.
– Жаңа ғана мына жерге сүңгіген, – деп бір бала тереңдеу тұсты нұсқады. Біраз бала солай қарай сүңгіді. Ылай су ешнәрсе көрсетпейді. Бір сәт мұның аяғына жұмсақ бірдеңе тигендей болды. Қорқа соққанымен бір ауа жұтты да, қайта сүңгіген. Су астындағы денені сәл демегендей болғанда, екінші бір тосын күш лықсытып кеткендей болды. Болат деген сегізіншіде оқитын бала екеуі Дарханды су астынан бірдей көтеріп шыға келген. Дереу жағаға жатқызып, білетін алғашқы көмектерін бере бастағанда алқына жүгіріп, Жансұлтан ағай да жетті. Сәлден кейін Дарханның аузы-мұрнынан су ақтарылды. Ыңырсыды. Біраздан соң, көзін ашқан еді. Сөйтіп, Болат екеуі Дарханды ажалдан алып қалған. Кешкілік Жансұлтан мұғалім оқушыларды сапқа тұрғызды. Ерлік жасап, Дарханды қатерден құтқарған Болат екеуіне алғыс жариялап, үш күнге ауылға барып, тынығып қайтуға рұқсат берген. Ертесіне Дарханды ертіп, үшеуі ауылға жаяулап тартты. Каникул аяқталып бұлар жетіншіге келгенде мектеп директорынан бастап, ұстаздары екі баланың ерлігіне риза болысты. Дарханның әке-шешесі де алғыс жаудырған. Осы оқиғадан соң, Дархан екеуі дос болып кетті. Енді ол мұның Жанармен бір партада отырғанын қызғанбады.
Уақыт дегенің шапқан аттай жүйрік!
Мектеп қабырғасындағы жылдар зымырап өте шықты. Жанар сұңғақ бойлы, әппақ, үлбіреген бойжеткен, Еркінбек зіңгіттей жігіт болды. Алғашқы мемлекеттік емтиханды тапсырып шыққан күні кешқұрым ауыл жиегіндегі «Қалғандария» жағасына серуендеген.
– Мен саған арнап ән шығардым, Жанар, – деген бұл. Қыз елей қоймаған.
– Есітіп тұрсың ба, мен ән шығардым?!
– Өлең жазып жүргеніңді білемін, ән де шығара аласың ба?
– Айтып берейін бе?
– Қанша жыл бірге оқығанда ән салғаныңды көрмеппін…
– Сенбей тұрсаң, айтайын…
– Жарайды, құлағым сенде?!
Бір жөткірініп алды да:
– Ақ жүзіңе көз алмастан
қараймын.
Әдемісің, атқан таңдай арайлым!
Сенен артық жан табылмас
іздесем,
Бір өзіңді бақытыма балаймын, – деп соза берген.
Табиғат керемет дауыс бермесе де, аянып қалудың реті жоқ еді.
– Жаман емес, бірақ шынымен маған арнадың ба? Әлде Назгүлге ме?
– Жо-жоқ, олай емес, Назгүл көршіміз әрі құдашамыз ғой…
Мектеп бітіріп, қолдарына аттестат тигесін біршамасы оқуға түсуге талаптанған. Жанар облыс орталығындағы педагогикалық институттың физика-математика факультетіне түсіп кетті де, қазақ тілі мен әдебиеті бөліміне емтихан тапсырған Еркінбектің бір балы жетпей, ауылға қайтты. Шаруашылықта әуелі қол жұмыс істеді, мұнан соң трактор жүргізді. Бірінші семестрін аяқтап, Жанар ауылға келген қыста екеуі «Қалғандарияға» келді. Мұзда сырғанады. Мектепте оқып жүргендегі кездерінің кейбір сәттерін еске алды.
Келесі жылы жазда Мәдина апайы мен қазақ тілінен сабақ берген Жарас ағайы Еркінбекті ата-анасының рұқсатымен Алматыға алып кетті. Кезінде Алматыдағы ҚазМУ-де бірге оқыған Жарас ағайы мен Мәдина апайы шаңырақ көтерген-ді. Сәті түсіп, университеттің филология факультетінің студенті атанды. Жанармен хат алысып тұрды. Бірінші курсты аяқтап ауылға қайтар жолда Қызылордаға соққан.
Екінші курстан бастап университеттегі қаламгерлер үйірмесіне мүше болды. Жастар газетіне тырнақалды өлеңдері шыға бастады. Кейінірек жас ақындармен бірге жыр кештеріне барып тұрды. Бірде Қыздар педагогикалық институтына шақырумен келген. Өлең сөздің жүйріктері бірінен соң бірі шығып, сөз патшасын бұрқыратқан. Еркінбек «Ақ дидарың айдан аппақ» деген өлеңін оқыды:
– Ақ дидарың айдан аппақ
Көрген көзге не шара?!
Сендей сұлу қайдан таппақ?
Кездесер ме, бұ сірә?!
Қажеттілік білгің келсе,
арман шығар ол қашық.
Кіммен мәңгі болам десең,
жан-тәніңмен бол ғашық!
Тоқтамсыз ой, сыпсың сыбыр,
байқадың ба күш кімде?
Бір жалт етіп өткен ғұмыр,
Елес сынды түс мүлде!
Айнакөлдің аққу құсын,
Сыңар ету кімге жат?
«тілсіз-тілді» ұғын, түсін,
Бұл сиясыз жазған хат…
Әрі қарай тағы да бірнеше шумақтар қосылып, өлең аяқталған сәтте: «тағы, тағы» деп қыздар шулап қоя берген. Кеш соңында қасына бір қыз жақындап келіп, гүл басқан өрнекті блокнотына автограф жазып беруін өтінген. Есімі Жұмакүл, 2-курста оқиды. Айтуынша Талғар маңындағы бір шағын ауылда туып-өскен. Ептеп өлең жазады, бірақ онысын ешкімге көрсете қоймаған.
…Қазан айының соңғы жексенбісі болатын. Жатақханада бірге тұратын Марат пен Өмірзақ әлгі әзірде «базарға барып қайтамыз» деп шығып кеткен. Бұл шұқынып бірдеңелер жазып отырған. Есікті біреу қаққандай болды.
– Кіре бер, ашық тұр ғой, – деді даусын көтеріңкіреп. Онысы ойын бөлген бөгдені жақтырмағанының сиқы.
Есік сықыр етіп ашылғанда, көз қиығын еріксіз аударған.
Келіп тұрған Жұмакүл еді. Ер балалар бөлмесінің жайы белгілі ғой, не істерін білмей састы. «Мына жерге отырыңыз» деп айтудың да ретін келтіре алмады. Тығырықтан қонақтың өзі шығарды.
– Қысылмай-ақ қойыңыз, қазір, – деді де дем арасында бәрін ретке келтірді.
Екеуі бір-біріне қарап күліп алды. Еркінбек бірінші қабаттағы буфетке жүгірген. Азын-аулақ бірдеңелер әкелгенде, Жұмакүл шай қойып, кішігірім дастархан жасап тастапты.
– Кеше ауылдан әпкем келген, сіз ауыз тисін деп…
Бауырсақ, сары май, ірімшік-құрт, мұздатылған қой еті студенттің өңі түгілі, түсіне де кірмейтін тағамдары емес пе? Бір қызығы бірін-бірі бұрыннан жақсы білетін жандардай шүйіркелесе кетті. Дастархан басында таныстық тереңдей бастады. Жұмакүл өзі туралы айта отырып, Еркінбектің де де өмірдеректеріне қанықты.
Жұмакүл – үйінің кенжесі. Әкесі – ауылдағы дәрігерлік пункттің фельдшері, анасы – мектепте мұғалім. Ағасы – құрылыс инженері, жеңгесі – экономист, әпкесі – кеңшарда есепші, ол өткен жылы тұрмысқа шыққан.
Базаршылап Марат пен Өмірзақ кіргенде бұлар шығып бара жатты. Біресе қызға, біресе Еркінбекке аңтарыла қарап екеуі қала берді. Жылымық күздің екінтісіне дейін біраз қыдырған. Келесіде Жұмакүлді бұл іздеп барып еді. Енді мұның санасын екі бейне биледі. Бірі – партадан басталған алғашқы бала махаббат, екіншісі – күннен-күнге жақын тартып бара жатқан Жұмакүл.
Әлгі әзіл әнде айтыла беретін:
– Әттең-ай, әттең, ерік берер ем,
Жүрегім жалғыз бөліп берер ем, – деген қайырым тілінің ұшына келіп, күліп қоятын. Айтпақшы Жұмакүлдің ақындығымен қоса, тәп-тәуір әншілігі де бар болып шықты. Мұның Жанарға арнаған әнін үйреніп алып, айтқанда Еркінбектің есіне өткен күндері түсетін.
Үшінші курстың соңғы емтихандарын ерте тапсырып, Қызылордаға билет алған. Онысы – институтты бітіріп жатқан Жанарды көру. Асыққаны сонша, жүрдек пойыздың да жүрісі өнбей қойған сықылды. Түсе сала Жанарға тартты. Қаланың «Шанхай» деп аталатын теміржолдың терістік бетіндегі нағашы апасының үйінде тұратынын білетін. Сырттан қоңырау басқан. Ар жағынан қолынан талай рет дәм татқан Айқын апайы шықты. Түсі солғын.Үйге кіргесін бұл Жанарды сұраған.
– Жанар ауруханаға түсіп қалды. Бұрынырақ бір-екі рет көзім ауырады деген, біз мән бере қоймаппыз. Өзі де сабақтан қалып кетемін деді ме, дәрігерге көрінбеді.
– Неге олай етті екен, апа?
– Барынша шыдамды, салмақты ғой, Жанар…
– Осыдан он күн бұрын соңғы емтиханын тапсырып келді. Кешкілік көзім суыра ауырып, қаракөлеңкеленіп барады, – дегесін, жедел жәрдем шақырғам. Олар ауруханаға алып кетті…
– Дәрігерлер не айтады, апа?
– Асқындырып алған, көздің қауіпті ауруы, – дейді. Емдеп жатыр ғой, Алла шипасын бере көрсін?! Айқын апасы бір күрсініп алды.
Күн әлдеқашан батып кетсе де, ауруханаға баруға жол-жоба сұраған.
– Түн болды, кіргізе қоймас. Бүгін осында қон, Қожахмет ағаң таңертең ертіп апарар…
Көз ілу мұң болды. Түн ортасы ауа қалғып кеткен. Ауыл шетіндегі «Қалғандария» жағасына келіпті. Жанар су ортасында тұр екен дейді. Бірдеңе деп қолын бұлғағандай болады. Ән айтып тұр ма?! Мынау өзіне арнаған менің әнім ғой, «сенен артық жан табылмас іздесем, бір өзіңді бақытыма балаймын» еміс-еміс естіледі. Неге қаттырақ айтпай тұр?
Кенет ол жоқ болып кетті.
«Жанар, Жанар!» деп бар даусымен айқайлағысы келді, бірақ дыбысы шығар емес. Сонда да ышқынып: «Жа,Жа-нар» дегендей болды… Оянып кеткен, терезеден енді-енді ғана жарық түсіп келеді екен. Бұдан соң көз ілудің де қажеті шамалы еді.
Қожахмет аға ауруханаға ертіп әкелген. Азанғы дәрігерлік тексеру жүріп жатқасын, күте тұруға тура келді. Ішке енгесін, көзін таңып тастаған ауруға жақындаған.
– Мен ғой, Еркінбекпін ғой, – деді қыздың қолын ұстаған бойда.
– Осындай халде жатырмын… Әрі қарай өксіп-өксіп жіберді.
Еркінбектің жүрегін бір әлеуетті күш сығып-сығып алып, кеудесін қопарардай жұлып бара жатты. Қанша отырды білмейді, бір уақта Қожахмет аға иығынан тартып:
– Науқасқа ауыр болады, азамат емессің бе, – деген. Сонда барып:
– Бәрі қалпына келеді, әлі-ақ жазылып кетесің. Қазіргі медицинаның жеңбейтін дерті жоқ. Өз-өзіңе сенімді бол, шырағың сөнбейді. Қос шырағың ешқашан сөнбейді, Жанар!
Бұл қуат бергендегісі. Бар айтқаны осы, не дей қойсын.
– Е, мұның жөн-жөн… Бұл жолбасшының манағыдай емес, риза болғандағысы.
Ауылда әке-шешесінің жанында екі аптадай болғасын, Жанарға барғысы келді де тұрды. Келген. Кешігіпті. Оны екі күн бұрын Ресейге әкеткен.
…Арада екі ай өткенде Жанардан хат келді. Қол өзінікі емес, «айтып отырып, біреуге жаздырдым» депті. Хаттың ұзын-ырғасы ол екі көзіне де ота жасатқан. Аяқ жолын еміс-еміс көреді. Үш айдан соң қайта ота жасайды. Хат соңында: «Еркінбек, мен саған бақыт тілеймін, сен мықты ақын боласың. Маған алаңдама, мені ұмыт, біржола ұмыт. Теңіңді табуыңа тілектеспін. Жанар» деген. Бұл бірнеше қайтара хат жазса да жауап болмаған.
Еркінбек университетті бітіріп, Алматыдағы бір қазақ мектебіне мұғалім болып орналасты. Тағдырға не шара, Жанар екеуін қайтып кездестірмеді. Сағынғанда Жұмакүлге ән айтқызатын. Сол баяғы әнді… Мұнан соң ән де туған жоқ, ақын да бола алмады. Есесіне Жұмакүл ақын әрі әнші болды. Екеуі шаңырақ көтерген.
Біршама жылдардан кейін Жұмакүл мәдениет басқармасына басшы болып тағайындалды. Осыған байланысты бұлар көшіп келген еді. Еркінбекті бір мектепке директор етіп бекітті. Қалалық білім бөлімінің бастығы отырғызуға әкелгенде, бірінші қабаттағы ұзынша залда күнібұрын хабарланған мектеп мұғалімдері күтіп отырған. Төрге озып жайғаса бергенде үшінші қатардағы орындықтардың бірінде отырған таныс бейне көзіне оттай басылды. «Шынымен-ақ сол ма? Құдайым-ау, мен кімді көріп отырмын? Бұл жақта Жанар қайдан жүр? Осыншама жылдар өткенде, әлде ұқсайтын біреу ме?» Ойы сан-саққа кетті… Өзін таныстырып жатқан бастығының бір сөзін естіп, бір сөзін естімейді… «Қызылорда облысының Жалағаш ауданында туған…»
– Е, біздің Жанардың жерлесі екен ғой, – деген дауысқа жалт қараған еді. Алдыңғы қатарда отырған қартаңдау әйел екен. Таныс бейнеге көз айырмай қарады да қалды… Иә, бұл Жанар еді…
Темірбек ЕСЖАНОВ
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
