Биыл көктемде Қазақстандағы су тасқыны елеулі шығын келтірді. Оның салдарын жою жұмыстары қарқынды жүріп жатыр. 120 мыңнан астам адам үйлерінен қауіпсіз жерге көшірілді. Соның арасында 67 570 адам үйлеріне оралды. Қазір 33 141 отбасы 100 АЕК көлемінде өтемақы алды. Бұл мақсатқа бюджеттен 12 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді.
Жалпы, бұдан кейін тасқын су қайда жіберілетіні, елімізде қандай су қоймалары пайда болатыны, Қазақстанның оңтүстігінде құрғақшылықтың алдын алу жоспарларына қатысты мәселе көпшілікті мазалап тұрғаны анық. Сондықтан Су ресурстары және ирригация министрі Нұржан Нұржігітов бұл бағыттағы жұмыстар жайында баяндап берді.
— Нұржан Молдиярұлы, 2024-2025 жылдары елімізде неше су қоймасы пайда болады ?
— Мемлекет басшысының тапсырмасы аясында министрлік 2,5 миллиард текше метрге дейін су жинай алатын 20 жаңа су қоймасының құрылысы бойынша жұмыстарды атқарып жатыр. Бірінші кезеңде Ақмола, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан, Жетісу облыстарында су қоймаларын салу жоспарланған.
Осыған дейін Түркістан облысындағы Кеңсай-Қосқорған-2 су қоймасы пайдалануға берілді. Бәйдібек ауданында Бәйдібек ата, Төлеби ауданында Қарақуыс су қоймаларының құрылысы басталды.
Сонымен қатар, 8 су қоймасының құрылысы бойынша жобалау-сметалық құжаттама әзірленіп жатыр. Оның ішінде Ақмола облысындағы Есіл контрреттегіші, Алматы облысындағы Покатилов су қоймасы, БҚО Жалпақтал кентіндегі Үлкен Өзен өзеніндегі және Сексенбай ауылындағы Кіші Өзен өзеніндегі су қоймалары, Жамбыл облысындағы Ырғайты, Қалғұты және Ақмола су қоймалары, Қызылорда облысындағы Қараөзек каналындағы су қоймасы бар. Биыл 5 нысанның құрылысын бастау жоспарланған. «Есіл» контрреттегіші құрылысының жобалық құжаттамасын әзірлеу аяқталуға жақындады.
Екінші кезеңде Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Түркістан облыстарында 10 су қоймасын салу жоспарланған. Ақтөбе облысында 4 жаңа су қоймасының құрылысы ескерілген. Шығыс Қазақстан облысында 3 жаңа су қоймасы салынбақ. Қарағанды облысында 2 жаңа су қоймасы, Түркістан облысында Боралдай су қоймасы салынады.
Жаңа су қоймалары Қазақстанның оңтүстік өңірлеріндегі құрғақшылықпен күресуге, шаруаларды қажет су көлемімен қамтамасыз етуге және еліміздің су бойынша көрші елдерге тәуелділігін 25 пайызға азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, жаңа су қоймаларын іске қосу суармалы жер көлемін 250 мың гектарға ұлғайтып, 137 мың тұрғыны бар 70 ауылды елді мекенде су басу қаупін азайтады.
Сондай-ақ Қазақстанда жалпы көлемі 1,9 млрд текше метрді құрайтын қолданыстағы 15 су қоймасын реконструкциялау жоспарланып отыр. Биыл Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Түркістан облыстары мен Астана қаласында алты нысанда жұмыс басталады.
Су қоймаларын қайта құру 74 мың гектар суармалы алқапты сумен қамтамасыз етуді жақсартып, 70 мың тұрғыны бар 64 елді мекенде су басу қаупін азайтады.
— Биылғы су тасқынынан министрлік қандай қорытынды шығарды? Осы жағдайдың алдағы жылдары қайталану ықтималдығы қандай ?
— Биыл Қазақстан ерекше су тасқынына тап болды. Нақты ағын гидрологиялық болжамдардан 2-3 есе асып түсті. Осы су тасқыны кезеңінде еліміздің су қоймаларынан шамамен 36 миллиард текше метр су жіберілді, бұл бір жыл бұрынғыдан үш есеге жуық артық.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша жаңа Су кодексінің жобасына өзгеріс енгізіліп жатыр.
Атап айтқанда, су тасқыны мен құрғақшылықты болжау, жұмысты жоспарлау және әрекет ету шараларының бірыңғай жүйесін енгізу туралы жеке тарау дайындалды. Су тасқыны мен құрғақшылықтың алдын алу бойынша мемлекеттік органдардың негізгі қызметі мен құзыреті айқындалды.
Қазақстан Республикасының су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024–2030 жылдарға арналған тұжырымдамасына да өзгерістер енгізіліп жатыр.
Сонымен қатар, Су ресурстары және ирригация министрлігі әр облыстың әкімдіктерімен бірлесе отырып, 2030 жылға дейін су қоймаларын, гидротехникалық құрылыстарды, ирригациялық жүйелер мен су құбырларын салу және қайта жаңғыртудың Кешенді жоспарын әзірледі. Жоспар бойынша 133 гидротехникалық құрылысты, 7700 шақырымнан астам суару жүйесін және 1200 шақырым су құбырын қайта жаңғырту, сондай-ақ 3628 тік дренажды ұңғымаларды бұрғылау ескерілген.
Жалпы, биыл судың мол болуының жақсы әсері көрінді. Қазір Қазақстанның су қоймаларында 75 млрд текше метр су жиналды. Бұл көрсеткіш былтырмен салыстырғанда 15 млрд текше метрге артық. Салыстырмалы түрде алсақ, былтыр еліміздегі бүкіл ауыл шаруашылығына 14 млрд текше метр су жұмсалды. Ал 2023 жылдың қорытындысы бойынша тұтас ел аумағында 24,4 млрд текше метр су пайдаланылады.
Су қоймаларындағы судың 12 млрд текше метрден астамы тасқын судан жиналды, бұл көлем былтырмен салыстырғанда 2,5 есеге көп. Ел аумағындағы көлдерге, шалғынды жерлерге 12,4 млрд текше метр тасқын су жіберілді.
Су тасқыны басталғаннан бері Балқашқа 3,3 млрд текше метр су, Каспий теңізіне 6 млрд текше метрге жуық су жіберілді.
Астана су қоймасын толтыру елорда тұрғындарын жыл бойы ауыз сумен қамтамасыз етеді. Бұл су қоймадағы былтырғы көлем қаланы ауыз сумен толық қамтамасыз етуге мүмкіндік бермеді.
Қарағанды облысының су қоймалары толығымен толтырылды. Оларда жиналған су облыс экономикасына қажет суды жыл бойы қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Атап айтқанда, су тасқынының күрделі жағдайы Тобыл-Торғай (Қостанай облысы), Жайық-Каспий (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) және Есіл бассейндерінде (Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары) қалыптасты.
Бұл аумақтардағы күрделі су тасқыны жағдайының негізгі себебі – еңістеу жерлерде жеке тұрғын үйлер мен басқа да құрылыстарды салу, өзен арналарының тарылуы, су жинау алқабында қарды ұстау жұмыстарының жүргізілмеуі.
2020–2023 жылдардағы су тасқыны бойынша кеңестерде Су ресурстары және ирригация министрлігінің (бұрынғы Су ресурстары комитеті) өкілдері көктем кезінде елді мекендер мен инфрақұрылымды су басуы өзен арналарының өткізу қабілетінің төмендеуіне байланысты болып жатқынын хабарлады.
Осыған байланысты жергілікті атқарушы органдар су қоймалары түбін тереңдету, өзен арналарының жағалауын бекіту және елді мекендерде қорғаныс бөгеттерін салу жұмыстарын жандандыруы қажет.
— Еліміздің батысы мен солтүстігі көктемде су тасқынынан зардап шексе, оңтүстікте дәстүрлі түрде жазда тапшылық болады. Осыған байланысты Су министрлігінің қандай жоспары бар ?
– Республиканың егістік алқаптарының негізгі бөлігі оңтүстік өңірлерде орналасқандықтан, министрлік трансшекаралық суды бөлу мәселесі бойынша көршілес елдермен белсенді ынтымақтастықта. Осылайша, осы суару кезеңінде Сырдария өзені бойымен 3,9 млн текше метр су, Өзбекстаннан мемлекетаралық «Достық» каналы арқылы 922 млн текше метр су, Қырғызстаннан Шу мен Талас өзендері бойымен 560 млн текше метрден астам су келуі керек.
Қазіргі кезде Қырғызстанның Су шаруашылығы министрлігінің басшылығымен Шу және Талас өзендері арқылы ағынды ұлғайту жөнінде келісім жасалды.
Суару кезеңі басталғаннан бері Су ресурстары және ирригация министрлігі 20 мыңнан астам шаруаны үздіксіз сумен қамтамасыз етіп отыр. Бүгінгі таңда «Қазсушар» филиалдары фермерлерге шамамен 2,8 млрд текше метр су жіберді.
Биыл «Қазсушар» 790 мың гектардан астам егістік алқапты суару үшін 7,6 миллиард текше метр су жіберуді жоспарлап отыр. Оның 7,3 миллиарды оңтүстік өңірлерге тиесілі.
— Оңтүстіктегі суармалы егістіктердің мәселесін шешудің қандай жолдары бар ?
– 2030 жылдың соңына қарай еліміздегі суармалы жерлердің жалпы көлемінің 50 пайыздан астамын су үнемдейтін технологиялармен қамту және жылына 2,1 текше шақырымға дейін суды үнемдеуді бастау жоспарланған.
Су ресурстары және ирригация министрлігі Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесе отырып, шаруаларға ылғал үнемдеу жүйесін орнатуға берілетін субсидияны 50 пайыздан 80 пайызға дейін арттырды. Бұл өз кезегінде заманауи жабдықтарды сатып алуға, сондай-ақ барлық қажет инфрақұрылымды орнатуға кететін шығындарды жабуға көмектеседі. Ал жаңа Су кодексінде суды үнемдейтін технологияларды енгізуге байланысты субсидиялау және су тарифтерін төмендету түріндегі мемлекеттік қолдау шаралары қарастырылған. Сондай-ақ тарифтерді дақылдардың түрлері мен тұтынатын су көлеміне қарай есептеу ұсынылды.
Мұнымен қоса, Қазақстан Өзбекстанмен екі елде жұмсалған судың нақты көлемін есептеуге мүмкіндік беретін құрылғыларды орнатуға келісті. Бұл ретте, Қазақстан Өзбекстан аумағында есептегіш құралдарын орнатса, өзбек жағы осында орнатады.
Министрлік «Орталық Азия елдері арасындағы су-энергетикалық ынтымақтастық механизмін құру туралы» келісім жобасын әзірлеп жатыр.
— Каспий теңізінде су деңгейінің төмендеп жатқаны туралы айтылған еді. Бұл бағытта министрлік не істейді ?
— Каспий теңізінің ғылыми-зерттеу институты құрылып жатыр. Институт Каспий теңізінің экологиялық проблемаларын, су деңгейінің төмендеуі мәселесін, итбалықтар мен балықтардың жаппай қырылу себептерін, Каспий итбалығының популяциясын, акватория мен теңіз жағалауын сақтау мәселелерін зерттейді. Тағы бір бағыт – Каспий маңындағы басқа мемлекеттердегі әріптестермен тығыз қарым-қатынасты қамтамасыз ету.
Институт Каспий теңізінің экожүйесі туралы объективті және тәуелсіз ақпарат береді. Алынған мәліметтер мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың кешенді шаралар қабылдауына негіз болады. Ғылыми ұйымның құрылуы Каспий теңізін сақтау бойынша халықаралық және ұлттық міндеттемелерді толық орындауға мүмкіндік береді.
Каспий теңізінің деңгейі жабық су қоймасы ретінде айтарлықтай ұзақ әрі маусымдық мерзімде құбылып тұрады. Бұл ретте, су тасқыны кезінде Атырау облысының жағалауындағы Каспий теңізінің деңгейі орташа есеппен 119 см-ге көтерілді. Биылғы сәуір-мамыр айларында теңіз деңгейінің күрт көтерілуіне Жайық өзені арқылы тасқын судың мол көлемде келуі әсер етті. Су тасқыны кезінде Каспий теңізіне 6 млрд текше метрге жуық су құйылды.
— Аралды сақтап қалу мүмкіндігіне тоқталсаңыз. Арал мәселесін шешу жолдары бар ма ?
— Күзгі-қысқы кезеңде (2023–2024) Солтүстік Арал теңізіне 1,3 млрд текше метр су жіберілді. 2024 жылғы 15 маусымдағы жағдай бойынша Солтүстік Арал теңізінің суы 21,4 млрд текше метрді құрады, бұл көрсеткіш былтырмен салыстырғанда 1,2 млрд текше метрге артық.
Жалпы, биылғы суару кезеңінде (1 сәуір – 1 қазан) теңізге 997 млн текше метр су жіберу жоспарланған. 2024 жылы Қазақстан Халықаралық Аралды құтқару қорына (ХАҚҚ) төрағалық ете бастады. Қор халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимылға, сондай-ақ жаһандық алаңдарда бұл мәселені шешуге қатысты белсенді жұмыс істеп келеді.
Осылайша, 2024 жылғы 22 мамырда Индонезияда өткен Дүниежүзілік су форумы аясында ХАҚҚ Атқарушы комитеті «Жақсы болашақ үшін Арал теңізі бассейніндегі трансшекаралық су ынтымақтастығы» тақырыбында сессия ұйымдастырылды. Отырысқа Қазақстанның, Тәжікстанның, Түрікменстанның, Өзбекстанның су шаруашылығы ведомстволарының басшылары қатысты.
2024 жылғы 12 маусымда ХАҚҚ Атқарушы комитеті Дүниежүзілік банкпен бірлесіп Душанбеде «Өңірде суды пайдаланудың жоғары тиімділігіне қол жеткізу» тақырыбында Орталық Азия елдерінің су шаруашылығы министрлерінің дөңгелек үстел отырысын өткізді.
Биыл Дүниежүзілік банкпен бірлесіп жүзеге асырылып жатқан Солтүстік Аралды сақтау жобасының екінші кезеңін бастауды жоспарлап отырмыз.
Техникалық-экономикалық негіздемені әзірлеу аяқталуға жақындады. Жоба аясында теңіздегі су көлемін 5 миллиард текше метрге арттыру қарастырылып отыр. Нәтижесінде, 1000 км² аумақты су жабады. Бұл тұрғыда тұзды және шаңды дауылдар елеулі түрде азаяды.
Қазіргі кезде министрлік Орталық Азия елдері үшін су-энергетикалық ынтымақтастық механизмі бойынша ұсыныс әзірлеумен айналысып жатыр. Осыны қалыптастыру кезінде Арал теңізі бассейніндегі елдердің мүдделері ескеріледі, яғни экологиялық, энергетика және азық-түлік, сондай-ақ аймақтағы климаттық өзгерістер қамтылады.
Бұл жоба әзірленген кезде Орталық Азия елдеріне таныстырылып, одан әрі үкіметаралық сарапшылар деңгейінде талқылау жоспарланып отыр.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
