Тыңға түрен түсірген

Ұлттық музыкалық фольклор мен этнофольклортануға тел маманданып, этнография, этнология, этникалық тарих, этнолингвистика ғылымдарының жетістіктерін қатар ұштастырған; түбегейлі зерттеу нысаны болмаған тарихи ономастика тақырыбын қаузап, қаһармандық эпостың этникалық, яғни тайпалық сипатын айқындау арқылы тыңға түрен түсірген филология ғылымдарының докторы, профессор Тынысбек Қоңыратбай әрісі Алашқа, берісі күллі қазаққа мәшһүр әулетте дүниеге келді.

Ғылыми еңбектері Орталық Азия мен Ресей ғалымдарының арасында мойындалған Тәкең Батыс Еуропаның, Азия және Африка елдерінің, КСРО-ның құрамында болған түркі халық­тарының мәдениетін; ТМД елдерінің, қазақтың музыкалық фольклоры та­рихын қатар қамтыды. Ұлттық му­зы­калық фольклордың зерттелуі, оның орта ғасырлар, хандық дәуір, ХIХ–ХХ ғасырлардағы көрінісіне арнап ғылыми-танымдық еңбектер жазып; көне музыка аспаптарының атауы, оның мән-мағынасы, шығу тарихынан бастап, қазақтың ән, күй, мақам, саз, сарын, сарнауында ұшырасатын іш­кі-сыртқы ерекшеліктерді зерт­теді. Сөй­тіп, қазақ әдебиеті мен фольк­лорының өзекті мәселелеріне қатысты тамаша туындылар берді.

Өзіндік қолтаңбасын қалыптастыр­ған, үнемі жадын жаңартып отыруды әдетке айналдырған ғалым қаһарман­дық эпостың этникалық сипатын зерттеу арқылы фольклортануда төң­керіс жасады. Әрине, ғылымда біртекті әдіснама (методология) болған емес, болмайды да. Мұның ішікі өрім мәні, қай ғалымның болсын, таңдаған ба­ғытымен байланысты. Кеңес Одағы тұсында қазақтың көптеген эпикалық мұралары жүйеге жат құбылыс есе­бінде ғылыми айналымнан шетте­тіл­гені белгілі. Осылайша, империялық пиғылдағы идеология бұратана бо­лып саналған ұлттардың рухани мұра­сы­ның дамуына түрлі тежеулер қойып отырды.

Тәуелсіздік алған соң да этно­фольклортануда айтарлықтай теория­лық, әдіснамалық жаңалықтар көрініс таба қойған жоқ. Күні бүгінге дейін жүйеге бағындырылған ғылымның шалыс өресі толық шешілмеді. Әри­не, ол кезде қаһармандық эпостың эт­никалық сипатын сөз ету мүмкін емес болатын. Мүмкіндік азаттық алғаннан кейін туды. Кезегі келген кезеңді пай­даланып, бір заманда ұлттың қан­жы­ғада кеткен есесін қайтару жолында жұмыс жүргізген профессор Т. Қоңы­ратбайдың бұл тараптағы еңбегі ере­сен.

Талайғы түйіндерді тарқатқан

Тамырын тануға түрткі болатын идеялық құралдың қай түрінен болсын қаймығып, кеңестік идеологияға қауіп төндіріп алудан қорыққандар мақсатты жолында ештеңеден тайынбапты. Иә, олар ғылым, біліммен қаруланған ұлт­тың қуат-қарымы мен мінез-арыны төл тарихын тану арқылы күш алып кеткен күні бұқарадан келетін қауіптің зор екенін білді. Содан соң басталды тұқырту мен құқайдың небір түрі. Мұның зардабын алып империяның қанатының қалқасында болған тағ­дырлас, одақтас елдер түгел тартты. Ақыры, жаппай қуғын-сүргінге ұласқан науқанға қарсының басы гильотиноға түсіп, тағдырлары «Прокруст төсегіне» таңылды. Сөйтіп, ұлтты сүттің бетіне шыққан үлпікерлерінен айырып, айтса көнетін, айдаса жүретін, жүнделуі жеңіл «жуас түйеге» айналдыру нау­қаны жүріп жатты. 1944 жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақ фи­лиалы ашылып, эпостық жырлар зерт­теліп, зерделене бастаған. Араға үш жыл салып, «Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет инс­титутының жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» деген қау­лы шығып, әдебиет пен фольклор мә­селелеріне терең бойлаған ғалымдар жаппай қудалана бастады. Тап осы кезде Ә. Қоңыратбаев Алматыдан Қы­зылордаға жер аударылып, М. Әуе­з­ов Мәскеуді паналап, жан сақтады. Ақы­ры кеңестік Ресейдің қол астындағы елдердің ғылымы толық саясиланып, «түрі ұлттық, мазмұны социалистік» дүбәра дүбір басталды да кетті.

Арада жарты ғасырдан астам уақыт өткенде сол аңсарлы күн ақыры туды. 2002 жылғы 26 сәуірде Алматыда, М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының докторлық дәреже беретін «Диссертациялық кеңесінің» отырысында ерекше ғылыми жұмыс қорғалды. Жасыратыны жоқ, қорғау түрлі деңгейдегі ашық әрі жабық қар­сылықтарға тап келді. Әрине, бұл күнде бәлду-бәлду бәрі өтірік. Тіпті, ләм-мим деместен, қалыс қалғандар да болды. Осыншама қарсылықтың сыры не деп ойлайсыз? Барлық түйткіл сол уақытқа дейін ешкімнің ойына келмеген, келсе де тісі батпаған «Қазақ эпосының эт­никалық сипаты» деген тосын та­қырыпта болса да өзі білсін. Бастысы, ұлтқа олжа салғалы тұрған жауһар жа­ңалықты институттың сол кездегі басшысы, академик С. Қасқабасов кө­ріп, іні буынның жолындағы барлық кедергі есіктерді айқара ашып тастады. Сөйтіп, алғышарт нышаны тым әріде, тіпті қазақ-кеңес ғылымы дәуірлеген кезде болған қаһармандық эпостың этникалық сипатына қатысты өзекті тақырып, күрт өзгерістерге бастаған күрделі мәселе күн тәртібіне шықты.

Фольклортану ғылымын әуелі ми­фологиялық, тарихи мектептерге бөліп, арқауын поэтикалық, типологиялық танымнан тарқататын ағымдар мен зерттеу тәсілдері бұрыннан белгілі. Өкініштісі, абсолютті ғылыми та­ным тәркі етіліп, ғалымдар саясат­тың қолшоқпарына айналып, Орта­лық партия комитеті белгілеп бер­ген шеңбердің аясынан шығып, «эпос­тық жырлардан тарихи шындық із­дейтін ғылыми бағыт» өкілдерін тұн­шықтырып, ғасырға жуық өмір сүр­ген тарихи мектептің жетістіктері ман­сұқтала бастады. Әйтпесе, қаһар­мандық эпостың тарихилығына ден қойған ғалымдар қай кезде де болды. Қалай десек те, саяси тіміскі 1950 жылдардың орта тұсында одан әрі жалғасып, кеңес жүйесіндегі елдерге рухани мұрасын еркін зерттеуге тиым салынды. Бұл кезде эпостану са­ла­сының мәтінтану мәселелерін, жанр­лық, кезеңдік ерекшелігін, салыс­тыр­малы-типологиялық, құрылымдық си­патын сөз ету белең ала бастаған. Бі­рақ, мәністі түбегейлі түсінген ға­лымдар тобы зерттеудің мұндай же­міссіз тәсіліне жан-жақты қарсылық білдіріп жатты.

Бірыңғай саясаттың ықпалындағы ғылыми мекемелер оларға мән бер­меген болып, жымысқы әрекеттерін астыртын жүргізіп отыра берді. Алапат айқастың басында «қаһармандық эпос тарихи оқиғалардың ізімен тумайды, ол бір елдің ой-арманы мен мұң-мұқ­тажын білдіреді» деген қағидаға иіл­ген поэтикалық танымның көрнекті өкілі В. Пропп тұрды. ХХ ғасырдың екінші жартысында кеңестік жүйедегі Ресей ғалымдары арасында дау ту­дырған қос академик В. Пропп пен Б. Рыбаковтың бұл итырқылы ұзаққа со­зылды. Ғалымдар қақ жарылып, екі түрлі бағытты жақтады. Ал В. Пропп үкімет пен партияға арқа сү­йеді. Иә, сыйынғанынан сүйенгені мық­ты бол­ғасын сол екен ғой. Ақыры ке­ңес­тік саясаттың ықпалындағы В. Пропп жа­саған әдіс-тәсілді жақтаған, ғы­лыми жұмыстарын сол бағытта қор­ғап, эпостың көркемдік ерекше­лі­гін ұлық­таған ғылыми топтың ең­бек­тері шеру тартты. Профессор Т. Қо­ңы­рат­­байдың сөзімен айтқанда: «Бұл ғы­лыми пікірталаста тартысқа түс­кен екі академик қана емес, екі түр­лі ғылыми бағыт, екі түрлі таным жү­йесі» болатын. Әрине, бірінің ақи­қатын екіншісі әдейі мойындағысы келмеген мұндай асқынған пенделік пиғыл –– моральдық супер-эго ара­лас­қан жүйеден алдымен ғылым зардап шекті.

Қаһармандық эпостың этникалық сипатына айғақ материалдардың мол болуына қарамастан, көп жылға тізгін тарта тұруға мәжбүр болған қазақ ғылымының даму үдерісі шегенделді. Ал өзектілікке келгенде, этникалық үрдісті негіздеу арқылы алдымен «ұлт­тық сананы орнықтырып, этномәде­ни құндылықтарды ұрпаққа жеткізу» мақсатын көздеген тақырыптың түрлі керенаулық көріністерінен әлі арыла алмай келе жатқаны өкінішті-ақ. Сөз жоқ, поэтикалық тәсіл барынша жетіліп, біраз белестерді бағындырғанымен, типологиялық ерекшеліктерге негіз­делген, «күні еңкейген» әдіснама ар­қы­лы эпостың тарихилығын, тари­хи поэтика мәселесін қанша қарастыр­ғанымен ғылыми танымның талабын қанағаттандыру мүмкін емес екенін білген Т. Қоңыратбай «эпостың этни­калық сипаты мен тарихилығы мәсе­лелері бір еместігіне» көз жеткізді. Мұ­ның алғашқысы «қаһармандық жыр­ларда аталатын тайпалардың этни­калық үдеріспен байланысын тара­зы­лайды». Ғылымдағы абсолютті ақиқат үшін керегі де –– осы! Сөз жоқ, бұл этникалық мәліметтерді «тарихи дерек, құжаттардан қарастырып, та­ри­хи түптұлға іздеуден» әлдеқайда күрделі мәселе. Оның зерттеулерінің басты ерекшелігі: «этникалық сипат­тың таным теориясы тұрғысынан қа­рас­ты­рылуында».

Тарихи ономастика ғылымы ізер­лейтін этноним, антропоним, топоним, гидроним, оронимдік атаулардың ру мен тайпа тарихын зерттеуде атқа­ратын қызметі мен маңызы ерекше. Осы уақытқа дейін поэтикалық жүйе­нің тасасында қалып келгенімен, аталмыш атаулардың қаһармандық эпос құрамында ұшырасуы тұрақты, өзгеріске түсу үдерісі сирек. Сол се­бепті «ономастикалық атаулардың эт­никалық арқауы анықталмайынша, эпостың тарихилығын сөз ету нәтиже бермейді». Қайсы бір қаһармандық эпостың болсын, этникалық сипатқа тұнып тұрғанын ескерсек, «ондағы жалпы және жалқы есімдерді, тайпалар мен жер-су атауларын зерттеудің ма­ңызы арта түспек». Төл тарихтың ұяшығы тап осы түйткілде тұрғанына қарамастан, қаһармандық жырлардың асыл арқауы осы уақытқа дейін не­ліктен зерттеу нысанына айналмай келген?

Мұның жауабын ғалым екі се­беп­пен түсіндіреді. Біріншіден, қазақ ғылымы, негізінен, кеңестік Ресей зерт­теушілері қалыптастырған әдісна­малық ізденістер ізінде һәм тікелей солардың ықпалында болды. Қазақ сол қолдан құйылған қалыптан шыға алмады емес, шығармады. Әлі күнге дейін поэтика мен типологияны ай­нал­шықтай беретініміз сондықтан болса керек. Екіншіден, эпостағы этникалық мәліметтерді еркін зерттеуге кеңестік саясат жол бермеді. Оған қоса, орыстың былиналарынан катойконимдер (қа­ла, елді мекен тұрғындарының атауы. Мысалы: киевлян, новгородец, волы­няне. –– Авт.) болмаса, эпикалық мәлі­мет нышанын табу қиын. Сондықтан кеңестік Ресейде бұл мәселенің ар­найы қарастырылмағаны өз алдына, тақырыпты еркін ғылыми айналымға түсіруге де ықылас танытылған жоқ. Жаны ашымастың қасында басың ауырмасын. «Біреудің жоғын біреу ән салып жүріп іздейді» дейтін бе еді? Тап соның кері, «аға» санаған жұрт­тың «ініге» жасаған кесірлігінің түрі осындай.

Ұлттың жоғын бүтіндеу жолында ерекше міндет арқалаған Т. Қоңырат­бай қаһармандық эпостағы түрлі атау­лардың (кісі есімі, жер, су, орман, тоғай, өзен, көл, бел, белес т. б.) «эт­никалық үдеріспен сабақтастығы, тұ­рақтылығы, өзгермелілігі, этимо­логиясы, семантикасы» секілді қадау нәрселерді анықтап, белгісін бекіту үшін поэтика мен тарихилық жа­йын­дағы ғылыми пікірлерді саралай келе, бұрын кездеспеген тосын мә­селе­лердің өзегіне үңілді. Сөйтіп, «Қор­қыт ата кітабындағы» этни­ка­лық үдеріс көріністері мен Қорқыт­тың тарихи тұлғасына қатысты де­рек­терді сұрыптап; «Алпамыс» ба­тыр жырының этникалық сипа­тын оно­мас­тикалық атаулар мен этно­гео­графиялық қозғалыс көріністері негі­зінде қарастырып; «Қобыланды ба­тыр» жырындағы ономастикалық атау­лардың этникалық сипатын саралап, эпикалық дәстүр мен этникалық үде­рістің сабақтастығын ашып көр­сетті. Осылайша, қаһармандық эпос құбы­лысын саралай келе, оның таным табиғатына тоқталды. Содан соң қа­һармандық эпостың этникалық си­патын ғылыми мәселе ретінде тұң­ғыш зерттеу арқылы ерекше әдіснама ұсынып, этникалық үдерістің сәуле­ленуін саралап, эпикалық дәстүрдің этникалық ерекшелікке негізделетінін дәлелдеп, қаһармандық эпосты этни­калық дереккөз есебінде бағалап, жал­пақ жұртқа эпостың танымдық таби­ғатын айқындап берді.

Әрине, эпостағы этникалық мәлі­мет атаулының ғылыми-теориялық ар­­­қауы болуы міндетті. Алайда, фо­льк­­лор­тануда «Қаһармандық эпос­тың танымдық мүмкіндіктерін зерт­теу­дің теориялық негіздері арнайы қа­рас­тырылмаған» болса ше? Мұның түп­негізін ол антикалық дәуір­дің ғұ­ламалары мен ағартушы ғалым­дар­дың еңбектерінен шығарып, теориялық тү­­бір «солардың еңбектерінен бастау ала­тынын» дәлелдеді. Сөйтіп, түрлі ғылымның жетістіктерін біріктіре ке­ле, көкжиекті өзінше күрмеді. Кеңестік академиялық бағыттардың олқы тұсы: тео­риялық арқаудың ақаулығында емес, дү­нияуи көзқарастар арасындағы қы­рындықта. Егер бағыттар бірігіп, бір мақсат жолында жұмылар болса, сөз жоқ, ғылымда талай құпияның беті оңай ашылары анық. Бұл тарапта, А. Гер­цен айтқан: «Ғалымдар үшін — ға­лым­дар, көпшілік үшін — білімділер жа­зады», — деген пікірдің маңызы ерекше. Профессор Т. Қоңыратбай тіз­гінді тел ұстаумен ерекшеленеді. Кере­наулық пен өктемдік көзқарастан шет, «дамып, толығып, жетіліп оты­ратын құбылыс» жетегіндегі теория­лық танымға негізделген ғылыми пі­кірталасты қолдайтын ғалымның тү­йінді ойы мынадай: «Ақиқат екі­жақты. Бірі — көркем, екіншісі — та­рихи-танымдық. Алғашқысы — ара­қатысты, соңғысы — абсолютті. Ғы­лыми ақиқаттың тарихи және көр­кем көріністерінің бірлігі ғана абсо­люттік ақиқат ретінде таныла алмақ». Ұшқыр ой, суық ақылға негізделген осы танымдық пайым оның қай жұ­мысының да алтын арқауына айналған. Қазақ фольклортану ғылымының та­рихи таным көріністерін сөз еткен тұста ғылымның белгілі бір белесінде айтылған қағидаларды «сол қалпында қолдану — консерватизмнің көрінісі болмақ» деген ойы оның жалпы ғы­лыми ұстанымының түйіні ретінде танылуы тиіс. «Әрбір ғылыми қағида нақты бір жағдайға байланысты қайта сараланып, жаңаша бағалануы шарт. Сонда ғана ғылыми таным тереңдеп, зерттеу әдістемелері толығып отыр­мақ». Сөз жоқ, онсыз мүмкін емес, тап осылай болғанда ғана қазақ этно­фольклортану ғылымының ауған көші қайта түзеліп, соны бағыт тауып, аб­солюттік ақиқаттың ауылына қарай жол тартпақ.

Ғылыми ортаның өзінде, қарапа­йым халықтың арасында болса да, этноним және эпоним сияқты құлаққа тосындау естілетін ғылыми ұғымдарды шатастыру, тіпті десеңіз, түсінбеу жағ­даяты бар. Алғашқысы этникалық та­рихқа қатысты, белгілі бір есімнің эволюциясын — шығу, миграцияға түсу, мәдени-тілдік байланыс арқы­лы өзгеріп, бойына тарихи-лингвис­тикалық мәліметтер тобын жинақтау арқылы сол этнонимнің территориялық шегін анықтауға мүмкіндік береді. Ол үшін оның жайын сөз еткен маман лингвогенез бен тарихи ономастика жайын бір адамдай білуі шарт. Ал эпоним — белгілі бір батырдың есім-сойы ұлықталуы себепті географиялық нысандарға — қала, өзен, көл, тау, бел, белестердің атауына айнауын білдіретін термин. Мысалы, Алпамыс (Мамыш) этнонимдік негізде туған атау екенін дәлелдеген жерде ғалым оның бірде этноним, кейде эпоним түрінде де кездесетінін көрсетеді. Сөйтіп, оның, яғни Мамаш этнонимінің нақты, кәдуілгі кісі есіміне — антропонимге айналу үдерісін түсіндірудегі этни­ка­лық негізі бар фонетикалық жүйедегі жалқы есім емес, этноним аясында туған атау екені жөніндегі пікірін дәлелді бекітеді. Рас, ғалымның мұн­дай пайымдары оның ғылыми ұста­нымынан бейхабар оқырманның қа­былдауына айтарлықтай ауырлық кел­тіреді. Сол үшін ғалымның еңбек­терін, оның арқауындағы әдіснама жү­йесін түсініп, айтарын аңдау кім­нен болсын, біршама ақпараттық да­йындықты қажет етеді.

Жалпы, Т. Қоңыратбай этнофольк­лортану ғылымындағы тарихи-гео­гра­фиялық ұғымдарды бұрыннан қа­лып­тасып қалған таптаурын үлгі­лерден аршып алып, қозғалмайтын табиғи және қозғалмалы қалыпқа бе­йім тарихи өзгеру –– трансформация мен мағыналық тұтастыққа –– семан­тикалық синкретизмге бейім белес­тердің этникалық шекарасын ажырата отырып, оның ауқымын бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде ұлғайтып жіберген. Ғалымның білім-білігі, эпи­калық-музыкалық материалдарды қо­рыта білудегі ерекше қасиеті мен қарым-қабілетінің теориялық өзегін­дегі мән осы жерде ерекше байқалады. Кейде, оқып отырып, күдіктеніп те қаласың. Әрине, абсолютті ақиқат араласар тұста көңілге күмән ұя­лауы заңды. Түрлі болжамдар арқы­лы «әрі тарт, бері отыр» ойдың шыр­мауында қалып, ақыры жалпақ түр­кіге ортақ эпикалық мұраларды нақты бір этностың меншіктеп, иеле­не бастауына қатысты айтқан класси­калық тұжырымдамасы тұсында сана­дағы соған дейінгі түрлі күмән мен күдіктер киліккен арпалыстардың ізі су сепкендей басылады. Ол қа­зіргі Өзбекстанның Сурхандария об­лысы аймағынан аса қоймаған Жи­делі Байсын ландшафтық-тарихи то­по­нимдік атауы «қоңырат елінің ата­мекені емес, кейінгі қонысы» еке­нін дәлелдепті. Ал дәлел-дәйегі еш­кімді тырп еткізбестей. Міне, өзіңіз оқып көріңіз. Ғалымдар межелейтін Қытай-Моңғолия жеріндегі Уткух — Ұлы Қытай қорғаны емес, кезінде Цин әулеті моңғолмен шектес жерге салған «жаңа қабырға» (А. Семенова), байырғы қоңырат тайпасының жері (А. Березин) екенін айта келіп Байсын, Моңғол, Қытай жерінің шегінде моң­ғол, түрік, таңғұт тайпалары мекен­дегенін дәлелдеп; үйсін мен қытайдың тартып алғанымен, кейін хұндар қай­тарған Бэй-Шань оронимі — таулы жер бедері мен Байсын арасынан бай­ланыс табады.

Шыңғыс қаған мен ойраттың қысы­мымен хұн жұрты Бастысқа қарай ығысқанда иесіз қалған Бэй-Шань — бүгінгі Жиделі Байсынның ежелгі атауы, қоңырат елінің атамекені; ал «қоңырат елінің тағдыр талайын баян­дайтын» жырдың «арқауы Бэй-Шань» тауларында тартылып, кейінгі нұсқалары Мауереннаһр шегіндегі қос өзен бойындағы Байсын жерінде жасалуы мүмкін екен. Шіркін, қиюын тауып, қиыстырып, ғылыми жүйеге сыйыстырып жіберуі ғажап емес пе?! Мүмкін, егер этнотарих пен этно­гео­графияның тінін тарқатып, қай нәрсені де бұра тартпай, абсолютті ақиқатқа сай негіздей алсаң неге мүмкін болмасын. Әрине, бұл болжамға Жиделі Байсын аймағының географиялық шегіне қа­тысты айтылып жүрген өзге пікірлер кесе көлденең тұра алмасы анық. Өйткені, ғалым бұл аймақтарды атал­мыш топонимдік атаудың аясында қарастырады. Сөйтіп, Алтайдағы ақ таулардан (Бэй-шань) басталып, Сыр­дария мен Әмударияның ортаңғы, төменгі ағыстарына дейінгі байтақ даланы қамтыған, айтушы эпик жыр­шылардың білім деңгейіне сай ой­коним (қала), гидроним (көл), ороним (тау) болып құбылатын Жиделі Бай­сын — мезгіл-мекендік таным тұрғы­сынан «қоңырат тайпасының орта­азиялық кезеңінде пайда болған атау»; «жиделі» түбірін жырға эпос ай­ту­шылар енгізгенін, жалпы атаудың жырдың сатылық сипатына қайшы келмейтіні өз алдына, бұл аңыз емес, керісінше, географиялық шегі айқын нақты ел мен жердің атауы екенін не­гіздейді. Оқып отырып, ғалымның өзі қайталай беруге бейім абсолютті ақиқат басқа емес, тап осы төңіректе екеніне иланасың.

Толық әрі жүйелі еместігіне қара­май, жырдың арқауына іліккен еміс-еміс тарихи деректерді ғылыми ар­на аясында игеріп, екшеп, елеп, нақты айғақ, дереккөздік сипатын са­ра­лап беріп отыратын ғалымның қай мә­ліметтің де географиялық, эт­ни­калық тегін қаһармандық эпос заңды­лықтарына сай айқындауы ерекше. Түпкі мақсатқа сай эпостан түрлі сипат (поэтикалық, типологиялық, та­рихи, этникалық) іздей беруге бо­лады, әрине. Бірақ сол бөлек-салақ ру­дименттерді этникалық сипат аясын­да негіздер болсақ, қаһармандық эпос тірі ағза ретінде өзінің қосалқы бөл­шектерін тауып, көз алдында қайта тіріліп, жанданған болар еді. Иә, ол ең алдымен этнофольклортануға «эпос­тың этникалық сипаты» деген тың термин енгізу арқылы бір дәуірдің ғылыми бағытын басқа арнаға бұрған жаңашыл ғалым. Әрине, аталмыш термин этнография саласына бұ­рыннан таныс. Жалпы, қаһармандық эпостың этникалық сипаты жайында айта түсуге болар еді. Бірақ оны бір мақала­ның ауданы көтермейді. Кез келген эпикалық шығарманың тарихи, географиялық арқауын анықтап, эт­никалық сипатын негіздеу арқылы қаһармандық эпостың бойындағы қуыс-қолтықтарда жасырын қалып, кейін тайпалық бірлестіктердің негі­зінде қалыптасқан белгілі бір ұлттың басынан өткен тарих, оның өзгеріске түсу үдерісін бұрып, нақты өмір шын­дығынан алыстатып, тәлкек тағдыр кеше бастаған «қасиетті тарих» сіле­міне қайта түсуге мүмкіндік аламыз.

Абсолюттік ақиқаттың шеті шыққан кезде кеңестік жүйе тұсында ерекше құнтталған фольклортану ғылымының өзге бағыттарына — поэтикасына (көр­кемдігіне), типологиялық айырым ерекшеліктеріне, тарихи шындықпен байланысына, одан да басқа мың сан мәселеге ден қойып, осы соны әдіснама аясына біріктіру арқылы қаһармандық эпос секілді күрделі құбылыстың өт­кеніне, бүгініне, болашағына және оның қазақтың музыкалық фольклоры түрлерімен арақатынасына, тұтастық сипатына қатысты ұлтқа пайдасы тиетін толымды тұжырымдар жасауға болады. Бұл тұрғыда Т. Қоңыратбай сияқты кемел білім иесінің ұлттық ғылымдағы зерттелмеген тың ба­ғыт­қа жетекшілік жасап отырғаны өз алдына, алып мұзжарғыш кеме се­кілді, ғасырдан астам уақыт сіресіп тұрған, сөгілмеген көбеге тыңнан тү­рен түсіруі ерлікпен пара-пар. Қиял-ғажайып ертегілері сюжетінде жер­дің жыртығын жамап отыратын бір кейуана болушы еді ғой. Міне, сол кейіпкер түрленіп, қайта құбыла келіп, сіз бенен біздің арамызда жүріп, дал-дұлы шыққан тарихымыздың кем-кетігін орнына келтіріп, тесік-құтығын жамап-жасқап беріп жүрген Тәкең сияқты болып көрінеді де тұрады.

Жалпы, профессор Т. Қоңырат­байдың қаһармандық эпостағы эни­калық сипатқа қатысты білдірген то­лымды пікірлері, таным табиғатын ашуға орай айтқан ойлары ерекше. Бұл сипат эпикалық шығармалардың басқа түрлерінен, мысалы «Қыз Жібек» ли­ро-эпосындағы ономастикалық атау­лардан да көрінеді, қазақтың музы­калық фольклорының басқа түрлерінде де тұнып тұр. Болашақта осы бағытты тереңдетіп, қазақ руханиятында ай­қын бедерімен тұрған рулық сипат деңгейінде зерделеу қажет-ақ. Кейінгі геральдикалық зерттеулер соны көр­сете бастады. Әрине, кезінде «рулық сипат» жайын зерттеуге тыйым са­лынды. Солай екен деп аймақтық, өл­келік ерекшелігі айқын, айналып келгенде ұлттық идеологияға қызмет ететін басты ерекшелікті аттап өтудің енді орайы жоқ. Егер мұны түсініп, қабылдауға біздің қоғамдық сана дайын болса, әрине.

Таным табиғатын тәпсірлеген

Профессор Т. Қоңыратбайдың ғы­лыми еңбектеріндегі қайшылыққа, тартысқа толы тақырыптың бірі — Қорқыт. Оғыз заманынан жеткен жә­дігер «Кітаби дадам Қорқыт ғали ли­сан тайфа оғузан» деп аталатын жаз­ба деректердің үш түрлі этникалық үдерісті басынан өткізген тарихи тұлға –– Қорқыт жайындағы қазақ аңыз-әпсаналарымен салғастыруға кел­мейтіні туралы айтқандары зерт­теулеріне ойтамызық болып келе жатқанына біраз болды. Бірақ, қанша жерден орайын тауып, дәлелін кел­тіріп жазса да қадамы ілгерілеген қор­қыттану ғылымы байқалмайды. Осы жылдар ішінде ғалым «Қорқыт ата кітабының» көркемдік-поэтикалық ар­насы тарихи, этнографиялық, этни­калық үрдіс аясында қарастырылу ке­ректігін айтудан танған емес.

Түркітану ғылымында Қорқыттың жырларына қатысты жазылған сансыз мақалалар мен зерттеулердің дені жырдың дрездендік және ватикандық нұсқаларындағы нақты деректемелер аясында ой қорытқан. Ал, Т. Қоңы­ратбайдың тәмсілі Қорқытқа қатысты жыр үлгілерінен көрініс тапқан оғыз елінің этногеографиялық шегіне қа­тысты негізгі мәселенің бірінен бастау алып, оған телініп жүрген музыкалық мұра мен аңыз-әпсаналарға орай біраз тарихты тербейді. Ғалым Қорқыттың жырларына көптеген ономастикалық атаулардың түспей қалуына қара­мастан, кейбір сюжеттердің Сыр бо­йында туғанына күмән туғызбайды. Сырда туып, Кавказда аяқталған жыр сюжеттері өз алдына. Осылайша, оғыз эпосына Сырдың төменгі ағысы мен Кавказ жеріндегі этникалық үдеріс көріністері арқау болғанын дәлелдей түседі. Бұл ерекше ден қоярлық нәрсе. Жалпы, «Қорқыт ата кітабы» және оның танымдық табиғаты дегенде мә­селенің осы жағы күйттелуі тиіс.

Ежелгі Хорезм мәдениеті өрісте­ген, зороастризм мен шаманизм се­німі жайындағы түсінік басым бол­ған, IХ–Х ғасырларда дамып, негі­зінен отырықшылық мәдениеттің үлгісін тұтынған Жанкент қаласы тұрғындарының жаулары көшпенді тайпалар болғанын айтқан ғалымның жырда ұшырасатын «гәуір» сөзі­нің «Қорқыт ата кітабының» этногра­фия­лық шегіне анықтық енгізіп тұрған аллоэтноним екенін; оның ойконимдік тұлғада да қолданылуын дәлелдеуі және бұл теңеудің сырт жауға емес, оғыз ішіндегі пе­че­нектерге қолда­ныл­ғанын негіздеуі орынды. Оғыз­дардың шығыс қанатына қатысты діни алауыздық мәселесі де тап осы жерде туындайтын секілді. Сөйтіп, түрік қағанаты тұсындағы мәдени, тілдік ерекшелігі басым субэтнос пен IХ–Х ғасырлар арасында саяси, экономикалық, идеологиялық тұр­ғы­да қауымдасқан суперэтностық ерек­ше­ліктен оғыздардың түрлі этни­калық үдеріске қатысы барын атап көрсетіп, «белгілі ру-тайпаның тари­хын баяндайтын жыр эпикалық үдеріс аяқталған соң барып туатынын» не­гіздей келе, жырдың айқын кезеңдік сипатына қатысты ойларын ортаға салады. Ал Қорқыт құбылысын сөз еткен тұста өзіне дейінге тарихи фонға жан-жақты шолу жасай келіп, өзіндік пайымдарын ұсынған.

Рас, кеңестік кезеңде Қорқыттың мұрасын тілге тиек еткен кейбір ға­лымдар тобы оны аңыздың кейіп­ке­рі, фольклорлық жиынтық бейне ре­тінде таныған. Ал кейінгі, компи­ля­циялық сипаты басым материал­дарды мойындай қоймайтын Т. Қо­ңы­ратбай болса, Қорқытқа қатыс­ты жалпы түр­кологиялық мәселе­лерді «ар­хео­логия, этнология, фольк­лор­тану, әде­биеттану, музыкатану ғылымда­рының мүмкіндіктері тұрғысынан қа­рас­тырып; мифологиялық, типоло­гиялық, полистадиялық, генетикалық таным салаларынан өткізген». Өзі «Қор­қытқа телініп жүр» деп есеп­тейтін, желісі Асанқайғыдан көшкен мотив — желмаяға мініп, дала кезу уақиғасын кейін телінген көркем құ­былыс — контаминация, яғни аңыз­дардың араласа келе астасуынан, аңыз­даушылардың жымдастыруынан болған, сөйтіп рационалды танымнан алыстаған үдеріс деп біледі. Оған қоса, екі аңыздың идеялық мақсатының да алшақ екенін дұрыс бағамдайды. Ал мифтік сюжеттің этногеографиялық өзгеріске түсу –– құбылып, түрін өз­гер­ту жағдаятынан бейхабар ғалым­дарды «аңыз атаулының белгілі бір аймаққа ғана қатысты жанр екенін ескермейді» деп орынды сынайды. Шынымен де, сыртқы ұқсастықтарды жалаң салыстырудың ғылыми танымға берері шамалы. Сондай-ақ, Қорқыт жайындағы мәліметтер ғылымға аңыз-әпсана, «Қорқыт ата кітабы», тарихи шежірелер және бақсы сарнаулары сияқты төрт түрлі арнада жеткенін айта келе, осы аталғандардың ішінде екеуі — аңыз-әпсаналар мен Сыр бо­йында жасаған Нышан әзден жазып алынған бақсы сарнаулары жайында күдік-күмәнін ортаға салады.

Әрідегі мифтік, берідегі тарихи сананы салғастыру арқылы Қорқыттың тарихи тегін ғылыми талғам негізінде тиянақтай келе, қазіргі көптің көзі мен құлқы үйренген Қорқыт қобыз шалған күйші емес, «қолша қобызбен» жыр айтқан ұзан екенін айтады. Оғыздардың музыкалық аспабы қобыз жайында сөз қозғаған Махмұд Қашқаридың ол жайында тіс жармауына қатысты: «Қаш­қаридың заманында Қорқыт есімі түркі әлеміне таныс болмаған», –– деген тосын байлам жасайды. Демек, біз білетін Қорқыт кейінгі дәуірдің өкілі болғаны ғой. Әрине, мұндай бай­ламмен келіспейтіндер болуы мүм­кін. Ол үшін алдымен Гегельдің диа­лектикасындағы терістеу заңын мін­детті түрде «теріске шығару» қажет. Десе де, ғалымның: «Қорқыттың эпи­калық бейнесі IХ–Х ғасырлардағы Сырдың төменгі ағысындағы этни­калық үдеріске негізделіп, шығыс оғыз­дарының ортасында қалыптас­қан», — деуі, сондай-ақ: «Бұл кезеңдегі Қор­қытқа ұзан, жырау, оғыз елінің данасы, ақылшысы деген анықтамалар тән», –– дейтін қорытынды пікірі ақи­қат ауылынан алыс емес. Мұндағы Қорқытқа қатысты тағы бір тарихи таяныш, негізгі тіректің бірі: «Батыс­тағы бейнесі ислам әсерімен өзгерген болса, шығыстағы келбеті шамандық үрдіспен сабақтас», –– дейтін тәмсіл. Міне, Қорқыттың тұлғасын осылай түсінгенде ғана этникалық сипатқа толы тарихи танымның үдесінен толық шыға алатынымыз анық.

Қорқыттың мазарына қатысты түйткілдер де солай. Тиісті деңгейде жүргізілуі тиіс археологиялық қазба жұмыстарының қорытындысы шық­пайынша, құр қисынға құрылған бол­жам еш нәрсенің шешімі бола алмай­тынын айтады. Оғыз тайпа­сының «қайы» ұрқынан шыққан тұлғаның генетикалық тарихын, жал­пы болмысын салыстыра зерттеуде герменевтика мен синергетикалық тә­сілді қатар қарастыруға қатысты қозғаған ойлары да өзекті. Қорқыттың тарихи тұлғасы мен фольклорлық бей­несін салыстыра, сабақтастыра зерттеу мәселесі осы айтылғандардың түйінін тарқатуға септеседі. Ол заманауи му­зыкатану саласында тұйыққа тіре­ліп жүрген мәселенің бірі ретінде Қор­қыттың музыкалық мұрасының жайын толғайды. Салыстырмалы түрде оғыз ұзанының ерен есімімен жақсы таныс дейтін «әзірбайжан, түрікмен, анадолы түріктері, башқұрт, татар халықтары Қорқыттың музыкалық мұрасы туралы сөз қозғамауы» неліктен? Ғалым осы төңіректі біраз шиырлайды. Шиыр­лағаны сол, одан соң қаптаған сұрақ­тың құрсауында қаласың.

Сонда аңызды тарихи айғақпен шатастырып жүрген «мамандардың» айтып жүргені не сөз? Оны түпата санайтын өзге елдерде Қорқыттың му­зыкалық мұрасы неге сақталмаған? Біз неге Ә. Қоңыратбаевтың: «Қорқыт қобызбен күй шығарған өнерпаз емес», — деген уәлі сөзін елеусіз қалдырдық? Қорқытқа телініп жүрген сарын-сар­наулардың көркемдік, стильдік ерек­шелігі неліктен музыкатанушылар та­рапынан сауатты сараланбай отыр? «Қор­қыт ата кітабында» аталатын «кол­ча гопус» шертпелі аспабы қалай­ша ысқышты қыл қобызға айналып шыға келген? Жырда неге Қорқыттың жырау екені айтылып, күй шерткені туралы сыңар ауыз сөз жоқ? Оғыз заманында күй дербес жанр ретінде мәдени өмір сахнасында болды ма, жоқ па? Болса, оның дәлел-дәйегі қай­сы? Бізде Қорқыттың заманынан бері үзіліссіз, үздіксіз жалғасып жет­кен музыкалық дәстүр бар ма? Ке­зінде «Қорқыттың күй мұрасы «та­былды» деп ақпарат таратқандар» не мақсат көздеді? Нышаннан жазып алынған сарын-сарнаулар қанша жер­­ден негізсіз дамытылса да, сах­нада орын­далмауының сыры неде? Ша­ғын музыкалық үзінділерді күйге ай­нал­­дыру, әуелде В. Веляминов-Зернов жазып қалдырған шағын аңызды ке­­йінгілердің «еркін жеткі­зуі» фо­льк­лортану ғылымының заңды­лық­тарына қайшы келмей ме? Әуелде 1964 жылы жарық көрген жинақтағы Ықыластың күйлері кейін неге Қорқытқа телін­ген? Ғылыми негізі жоқ «Елім-ай» жинағындағы сарнаулардың Ны­шан тартқан түпнұсқамен сәйкес келмеуі, атауларының өзі Қорқыт заманы­мен үйлеспеуі неліктен? Ғалым­ның сө­зімен айтқанда мұндай «подлог­тың» –– жұртты жалғандық тұйығына тіреудің жайы анау-мынау емес, Қорқытқа қатысты халықаралық кон­ференцияның көтерер жүгі болса керек?! Бәлкім, былайғы жұрттың көзі ғалым айтып жүрген ақиқаттарға сонда жетер. Әйтпесе, өтірігің бір шығып қалған соң, шырылдаған шындыққа енді кімді, қалай сендірмексің?

Т. Қоңыратбай тал бойына этника­лық және эстетикалық сипаттарды тең артқан қазақтың музыка фольк­лоры тарихының жүйелі жазылмауы, арқауының зерттелмеуі, теориялық бұлақ көздерінің толымды аршыл­мауына орай өзекті ойларымен бөлісе келе, жоғары оқу орындарында му­зыкалық фольклордың стильдік-жанр­лық ерекшеліктерін оқытудан бұ­рын, музыка мәдениетінің көне дә­уір­леріне байланысты тарихи мәсе­лелерге ден қойғанда ғана тарихи-танымдық деңгейді қалыптастыра ала­тынымызды айтады. Ғалым атап көрсеткендей, теориялық тіні төл мәдениеттің тәжірибесіне негізделуі тиіс зерттеулердің әдіс-тәсілдері этни­калық өзегі мығым ауызша, жазба­ша мұралар ортағасырлық музыка ғақ­лияларында бедерленген. Тіпті, олар «Батыс Еуропаның өзін екі ға­сырға кейін қалдырған» Орталық Азия халықтарына ортақ ғылыми-мә­дени мұра ретінде бағаланбайынша, Дәруіш Әли «қобыздың алғашқы шы­ғарушысы» Сұлтан Уәйіс деп көр­сететін жазба мәліметтерді эмпиризм тәсілімен Қорқытқа теліп, онысын ғылыми негіздеуге ынта танытпайтын қазақылықтан аса алмасымыз анық.

Жалпы, музыкалық фольклордағы пішім, тіл, ырғақ, лад, интонация атау­лының құрылымдық жүйесі көр­кем ой көрінісіне қызмет етеді. Оның ғұрыптық, аспаптық, вокалдық арна­сын­дағы ерекшеліктер мен музыкалық-эпикалық тұтастығын сөз еткен Т. Қо­ңыратбай бүгінгі ғылыми әлеуеттің әлсіз тұстарына тоқталып, атқарылуы тиіс жұмыстарды саралайды. Сөйтіп этнографиямен етене музыкалық фольклор үгілерін алдымен салтқа байланысты және салттан тыс деп екі үлкен арнаға жіктеп, оның мазмұн құраушы халықтық, авторсыздық, нүсқалылық, дәстүрлілік, ауызекілік, көркемдік, тарихилық және тайпалық сипат түзуші негізгі ерекшеліктері мен белгілерін атап көрсетеді. Әрине, мұның бәрінің қайта айналып келіп, тірелетін табалдырығы ретінде ойды музыкалық фольклордың эстетикалық сипаты (көркемдік-композициялық ерекшеліктері) мен этнографиялық қы­рына (тарихи-этникалық табиғаты) иілдіреді. Міне, осы екі арна тоғыс­қанда ғана тұтастық сипат өзін толық мағынасында ақтап шығатынын не­гіз­деп, музыкалық фольклордағы ти­пологиялық ерекшеліктер — та­қы­рыптық-мазмұндық, тарихи-әлеу­меттік, миграциялық, генетикалық сабақ­тастық тудыратын айырым-ерек­шеліктерді жіктеп, жіліктеп берді. Сөйтіп, халық ән-күйлерінің тарихи сипаты негізінде оның қазақ этноге­незінің қалыптасуына тигізген ықпалы анықталу керектігін еске салады.

Ғалым эпостануда қолданған әдіс­намалық қисындарын музыкалық фольклордың таным табиғатын ашып көрсетуге болатын өнімді әдіс-тәсіл ретінде де ұсынады. Әрине, мұның барлығы уақыт пен кеңістік аясында нақты тарихи жемісін бергенде ғана тәжірибелік сипаты өмірлік қағи­да­ларға айналатыны анық. Десе де, ғалымның ұсыныстары мен бұл та­раптағы таным жүйесі мүлдем соны екенін атап айту керек. Ол этно­фольклордың тұрақтылық сипаты ре­тінде этникалық ерекшелікке қоса, эпикалық-музыкалық мұраның алтын арқауы –– мақам мен әнді атайды. Бұл тұрғыдан келгенде, жалпы, қа­зақ­тың музыкалық фольклорына қа­тысты қалыптасқан біраз пікірлерді қайта қарауға тура келеді. Сондай-ақ, эпикалық репертуардың тікелей әуенмен байланысы жайындағы пікірі эмпирикалық тәсілдің тасасында қал­­ған ерекше сипат екеніне тәнті бола­сың. Мысалы, Сыр бойында өмір сүр­ген, жыр қоры таспаланып қал­ған эпик жыршылар ден қойып, жырламаған «Алпамыс», Қобыланды» сияқты қа­һармандық эпосты Сыр бойы мақам-саздарымен қайта орындатып, оны нотаға таңбалап, мәңгілендіру — ғы­лыми қағидаға қайшы. Әрине, мұны осындай қойыртпақпен айналысып жүрген әуесқойлар сезінбеуі мүмкін. Өйткені, «білмеген у ішеді!» Ескіден шеру тартып келіп, ХХI ғасырға иек артқан жергілікті, тұрақты мақамдарды ХIХ–ХХ ғасырларда өмір сүрген бергі дәуірдегі жырау, жыршыларға телу, солардың төл мақамы етіп көрсету –– мүлдем қате түсінік. Ғалым осы айтылған жайттарға ұқсас мәселелерді басқа қырынан келіп толғайды.

Ал қазақтың музыка фольклорын­дағы үлкен екі арна — аспаптық дәстүр мен әлдеқайда марқа жанр ретінде танылып жүрген, адам баласына әсер етуі мүмкін тіршілік тербелісіндегі құбылыс атаулының бәрін өзегіне арқау ететін ән әуендеріне, оның тұ­тастық сипатына байланысты; сол тұғыры тұрақты әнге кейін қосылып, дәуір өзгерген сайын айнып, жаңарып, жаңғырып отыруға бейім мәтіндер; оны тарихи кезеңдер қатарынан бө­ліп алып, авторлық мұра есебінде қа­растыру әдіснамасының жайын сөз ететін болсақ, онда бүгінгі ғылыми бағыт ұршығынан теріс айналып, қай арнаға түсіп кеткенін анықтай тү­суге тура келеді. Уақыт пен кеңістік аясында, әлеуметпен біте қайнасып өмір сүру үшін әнге тән үш белгі — уақиға, мазмұн, поэзиялық арқауды ұстап тұратын әуен мен жанрлық ерекшелікті түйіндейтін бір адамның бойындағы үш түрлі қасиетке қатысты ойлары да соны. Әрине, ғалым атап көрсететін мәтін мен әуен арасындағы кезеңдік және құрылымдық сипаттағы синхрондық және асинхрондық ерек­шеліктер, сондай-ақ дыбыс қатарына қатысты қалыптасқан терминдік жү­йені тарқатып айту үшін бұл тақы­рып­ты өз алдына толғай түсу керек.

Ғалымның халық әндері, ертегілік әндер, бақсы сарындары, терме, жел­дірме әуені, тарихи, лирикалық әндер; кезеңдік сипатына қарай аэрофон, хордофон, идиофонды аспаптар қата­рынан екі топқа жіктелген музыкалық аспаптардың фольклорлық және ха­лықтық (музыкалық шығарма орын­дауға бейімделген) түрлеріне бай­ланысты жасаған тұжырымдары не­­гіз­ді. Мұның сыртында музыкалық ас­паптардың ұқсастығын тарихи-типо­логиялық, тарихи-генетикалық тұр­ғыда тануға байланысты ұсынған екі түрлі жіктемесінің, соның аясында «…оларды этнография ғылымының та­лаптарына негіздеп, архаикалық, фо­льклорлық, халықтық, ұлттық деп жіктеген дұрыс» деген пайымы, сол аспаптардың құрылымынан туын­дай­тын түп төркін –– этимологиялық мән-мағынаға қатысты пікірлерінің аспаптануға қатысты ғылыми жүйені сақтай отырып, әлемдік жетістіктер деңгейіне көтерілу үшін көрсететін тәжірибелік, танымдық мәні жоғары.

Әрине, бұл айтылғандардың бәрін ортақ арнаға тоғыстыру үшін бір адам­ның бойына жиған тәжірибе мен меңгерген ғылымының өзегінде қан­дай теориялық-танымдық жүйелер то­ғысуы керек екенін аңғарып отырған боларсыз. Соқпағы соны ғалымның бұл тараптағы түйінді ойлары аймақ­тық айырым ерекшелігі басым музы­калық әуендерді, тіпті әрісі, музы­калық фольклордың антикалық, бері­сі этникалық дәуірлерге тән ру-тай­па­лық ерекшеліктерін, ырғақтық қасиетін ескере отырып, музыкалық лексикология деңгейінде кешенді зерттеу нысанына айналдыру керек­тігі жайындағы ұсынысы ұлт болып ойланып, шешімге келу жолын тезде­тетін-ақ жайт. Әттең мұны түсінетін жүйе болса, әрине. Онсыз музыкалық фольклортану ғылымының ілгері жыл­жуы екіталай. Айтылғандардың бар­лығы күн тәртібіне қойылып, ғылыми айналымға түскенде ғана ұлттық көр­кемөнер тарихи санат деңгейіне кө­терілмек.

Сонымен, сөзді қорытып, ойды бі­рыңғайлайтын тұсқа да келіп жеткен сияқтымыз. Айтып өткеніміздей, қа­һармандық эпос қана емес, жалпы қазақ руханиятының этникалық си­патын сөз етіп, танымдық-теро­рия­лық мәселелер мен ғылыми тұжы­рым­дамаларды әдіснамалық негізде игеріп, көзге түрткендей етіп көрсе­тілген мәсе­лелерге тереңдей түскенде ғана белгілі бір нәтижеге қол жеткізеріміз анық. Ғалым қай кезде де «зерттеу ісі тарихи арқаудан басталып, тарихи танымға қайта орала беретінін» айта келіп, мұның астарынан тарихи танымның кезеңділігімен қоса, «ғылыми ойдың қашан да тарихи танымға тартыла беретінін» негіздейді. Өзі зерттеу ны­санына айналдырған қаһармандық эпос үлгілерінен «оғыз, қоңырат, қып­шақ тайпаларына тән этникалық сана іздері анық байқалатынын», олай болса, аталмыш әдіснаманы қазақтың музыкалық фольклорының қай түріне де пайдалануға болатынын меңзеген сөзі ақиқат.

Бір-бірімен сабақтас үш түрлі эпос­тық жырды беттестіре салысты­рып, салғастырып, әр қырынан қарау арқылы қазақ емес, жалпы түркі тіл­ді тайпалардың қалыптасу, даму, өр­леу, ыдырау кезеңдерінен тарихи-эт­никалық ақпарат алуға болатынын дәлелдеген Т. Қоңыратбайдың тұжы­рым­дары ол ұсынған соны әдіснаманы берідегі этникалық сипат емес, әрідегі ру-таңба деңгейінде зерделеу керектігін көрсетті. Әрине, ол үшін әуелі біздің ғылыми әлеует, содан соң қоғамдық-әлеуметтік деңгей бұл айтылғандарды дұрыс қабылдай алатын болуы шарт. Сондай-ақ, оғыз эпосындағы орталық бейне –– Қорқыт антропонимі этни­калық негізде туып, түркі тектес тай­палардың санасынан мәңгі орын тепкен тарихи тұлға –– этнофор; «Алпа­мыс» орта ғасырлардағы тари­хи-этникалық үрдістен хабар беретін қоңырат тайпасының тағдыр-талайына құрылған қаһармандық жыр; ал «Қобыланды» –– қыпшаққа еншілі эпос екеніне қатысты қорытындылары этноэпостанудағы заманауи жетістік ретінде бағалануы шарт.

Осының бәрін негіздей келе, эпостық жырды таным теориясы тұр­ғысынан тең таразылау арқылы жасалған түйін мынау: «Тарихи шын­дық алғашқы, өнердегі шындық –– кейінгі құбылыс». Осылайша, тұтастық жайын зерттейтін ғылыми таным ар­қауындағы теорияның абсолюттік ақи­қатқа ұласуын оған апаратын тәсіл –– ғылыми тұтастық интеграциясы аясына сиғызып, «эпостық жырлар ұлттық мәдениет пен тарихқа қызмет етуі тиіс» екенін айтқан профессор Т. Қоңыратбайдың түйін сөзімен келіспеуге болмайды.

Берік ЖҮСІПОВ,

фольклортанушы