Абай Құнанбайұлы мен Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы уақыттың кереғар құбылыстарын көзбен көріп, заман идеясына үн қосқан. Сондықтан да болар, олардың шығармаларында ой үндестігі кең көрініс тапқан. Ғибрат өлеңдерін зерделегенде, ортақ ойлар мен ұқсас ұстанымға кез болдық.
Екі ақынның шығармаларында басты қозғалатын тақырыптың бірі – есті адам жайында. Естіген сөзін ақылмен ойланып, ойлы шешім қабылдайтын кісіні есті адам деп есептеген. Ойлары бір арнада тоғысқандай. Осы орайда Абай мен Мәшһүр Жүсіптің мынадай өлең жолдары бар.
Абай Құнанбайұлы:
– Жігіттер, ойын арзан,
күлкі қымбат,
Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен
сымбат.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы:
Ғибрат ал, ей, ағалар мына
сөзден,
Жастықтан тәубе қылып,
иман ізден, –
дейді.
Бұл өлең жолдарын бір-бірімен салыстыра келе, есті адамның бойында білім де, ғылым да, иман да болатынын ашып айтқанына көз жеткіздік.
Қос данышпанның шығармашылығында бұдан басқа да біршама ұқсастықты көруге болады. Есті адам жайында сөз қозғаған Абайдың он тоғызыншы қара сөзінде:
– Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады. Мұндай сөзді есіткенде шайқақтап, шалықтанып не салбырап, салғырттанып есітсе, не есіткен жерде қайта қайырып сұрап ұғайын деп тұшынбаса, не сол жерде сөздің расына көзі жетсе де, шыға беріп қайта қалпына кетсе, естіп-есітпей не керек? Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша, өзіңді танитұғын шошқаны баққан жақсы деп бір хакім айтқан екен, сол секілді сөз болады, – деген.
Абай атамыз үшін есті адам – тек көп нәрсені білетін ғана емес, естіген сөзін саралап, түйін шығара білетін, тәжірибеден сабақ алатын адам. Естілікті ақыл мен сананың үйлесімді жұмысы деп түсінеді. Мәшһүр Жүсіп атамыздың да санаға сәуле түсірген өлең жолдарында:
– Көп сөйлесе, көз тозар,
Аз сөйлесе ой тозар.
Есті адам аз сөйлеп,
көп ойлаған,
Жөнсіз сөзден ғибрат
алмай, ойланған.
Бұл өлең жолдарында ақын артық сөйлеу сөздің мәнін кетіретінін білдіреді. Әсіресе, сөз орынды қолданбаса, адамды нанымсыз, беделсіз етеді. Бұл артық сөзбен уақыт өткізуден гөрі, өз ойымен жұмыс істеп, мәнді дүниелерге көбірек көңіл бөлу маңызды екенін көрсетеді. Демек, «үлгі жол – жақсылардың әрбір ісі» деп рухани дүние мен ұрпақтар сабақтастығының үзілмесіне сенеді.
Абай мен Мәшһүр Жүсіп шығармаларындағы есті адам идеясының үндестігі мұнымен бітпейді. Алайда, екеуінің қолтаңбасын шатастыру мүмкін емес. Абайдың потенциалы бізге қуатты поэзия, көркем шығарма түрінде жетті. Ал Мәшһүр Жүсіп дастандар мен діни мысалдарға, риуаяттарға, аңыз-әңгімелерге көп қалам сілтеген. Екі тұлға да артынан мәңгі өшпес рухани мұралар қалдырды. Бұл мұралардың бізге және келер ұрпаққа берері мол екені сөзсіз.
Нұрбала ІЛИЯСОВА,
№167 орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
