«Жайылым жайын ойламай, шаруа оңалмайды»
дейді мамандар
Қуаңшылық қысып барады. Арал ауданының ғана емес, аймақ халқын алаңдатып отырған мәселені шешудің оңтайлы жолы да әзірге табылмай отыр. Осы ретте сала ардагерлерін сөзге тарттық.
Еңбек жолын 1981 жылы бастаған, қарапайым зоотехниктен ұжым төрағасына дейін жұмыс жасап, одан бөлек 20 жылға жуық уақыт ауданның ауыл шаруашылығы бөлімінде қызмет еткен Сәбитжан Нұрғалиев мұндай жағдай Арал аймағында бұрын болмағанын айтады.
– 80-жылдардан бері мұндай жағдай болды дегенді естімедім. Ауыртпалық қыс мезгілінде түсетін. Онда да аз күн ғана. 1986 жылы сондай ауыр жағдай болып, Көкшетау, Орал аймақтарынан шөп дайындап әкелгеніміз бар. Сол уақытта өзім алпыс адамға басшы болып барып, жарты жыл Көкшетауда жүрдім, – дейді ол.
Ол сол кездегі сала басшылары қабылдаған шешім тиімсіз болды деген пікірде. Шөпті вагонмен тасу өзін ақтамайды, малдың құнынан да қымбатқа түсуі мүмкін.
– Мал азығы жем түрінде жеткізілгені дұрыс деп ойлаймын. Одан бөлек, басқа өңірлердің шөбі біздің жақтың малына жайсыз, сапасы да төмен. Мысалы, табандыққа өсетін қоғажай сияқты шөптерді біздің жақтың малы жемейді. Бізге қатты шөптер керек. Айталық, бір сиырға бекітілген норма 8-12 килограмм десек, енді 5-6 килограмм тәуліктік норма қойып, қалғанын жеммен толтырсақ та болады, – дейді еңбек ардагері.
Ауданның мал шаруашылығы саласының кейінгі жарты ғасырдағы жағдайына қанық Сәбитжан Нұрғалиев өз сараптамасын жүргізіп, дерегін ауыл шаруашылығы бөліміне ұсынған. Айтуынша, аудан үшін мал басының ең көп болған уақыты – 1991 жыл. Содан кейін біршама азайып, 2000-жылдары қайта өсе бастаған. Қазір мал басы сол уақыттан 4-5 есе көп. Тек есебі түзу емес. Қорасындағы малын тіркеуді қажет деп санамайтындар бар. Сондықтан ресми дерек пен нақты мал санының арасы алшақ шығып отыр.
Аудан шаруалары мемлекет тарапынан тез арада нақты шаралар қабылданса дейді. Шаруашылықтардың барлығына бірдей жем-шөп жеткізу мүмкін болмаса да, есепте тұрған мал басына қарай ақшалай көмек берілсе, жұртшылық өздері де қам жасап, сырттан алдырудың жолын табады.
Көпшілігі малмен күнелтіп отырған аудан жағдайы алаңдатарлық. Қыста қар түспеген. Жер түгі ерте көктемде жаңбырмен көтеріледі деп күткен ел үміті де ақталмады. Негізі мұнда майда шөптердің өсіп шығатын, көтерілетін уақыты мамыр айына дейін ғана. Одан кейін аптап ыстық күйдіріп жібереді. Сондықтан, қайта шөп шығуы үшін әлі 10-11 ай уақыт керек.
Сала ардагері Қазыбек Аяпов аудан жұртының ендігі үміті тамыз түсіп, сүмбіле туған соң жеткілікті жауын түскені дейді. Сол кезде ебелек шығып, еркек шөп балақтайды. Қаулап кетпесе де, ыраң да көктейді. Бірақ бұл да мардымсыз болмақ.
– Жазда отықпаған малдың қысқа түскені тіпті қиын болғалы тұр. Әупірімдеп аман жеткізсек те, ол мал қыстан қалай шығады? Бұрын ауыр қыстарда өзге өңірлерден жем-шөп таситын. Бірақ тап осындай жағдай жазда болғаны есімізде жоқ. Қазір ауданға жылдағыдай Қарағанды, Қостанай өңірлерінен шөп келіп жатыр. Оның да бағасы қымбаттады. Бұрын престің бір данасы 500-700 теңге аралығы болса, қазір 1200-ге шықты. Аудан басшылығы 7,5 мың тоннадан астам жем-шөп қоры бар деп отыр. Негізі, қысқа керек шөптің өзі қарашаға дейін жиналуы тиіс. Дегенмен, ойлап қарасақ, қысқа жету үшін де 1-2 бас сиыры бар үйдің өзіне 4-5 тонна шөп керек. Оған қоса, шілдеде Қостанайдан жылдағыдай жем де келмейді деген қауесет шығып жатыр. Ол жақтағы жем дайындайтын орындарда жөндеу жұмысы жүреді екен. Қаншалықты рас әңгіме екенін білмеймін, – дейді ардагер.
Жалпы қыстан ширығып шыққан мал көктемде босаңсиды. Сондықтан мұндай қуаңшылық айрықша ауыр тиеді. Әдетте, ең әуелі сиыр қырылады. Ал жылқының бұлай қырылуы жағдайдың тіпті нашар екенін көрсетіп отыр. Ең қиыны, арық малды шаруалар етке де өткізе алмайды. Бүгінде шет ауылдардың халқы құлынын енесінен айырып сатып жатыр.
– Жиырма күндік, бір айлық құлындарды 40-50 мың теңгеге өткізіп жатқандар бар. Онысы ең болмаса сол ақшаға биесіне жем-шөп алса, келер жылы тағы құлындайды ғой деген ой шығар. Жақында ғана ауданға қарасты Жамбыл колхозының шаруалары келіп 25-40 мың арасында құлын сатты. Оңтүстік аймақтардан келіп, тиеп кетіп жатыр. Ол құлындарды тиеп жатқанда, жолда өліп жатқаны да бар. Кеше жаңалықтардан ауданда малдың қырылуы тоқтатылды деп жатыр. Кім қалай тоқтатыпты? Қуаңшылықта мал бір орында тұра берсе өле бермей ме? – дейді Қазыбек Аяпов.
Қуаңшылық ұлан-ғайыр жеріміз бар деп мақтанғанымызбен, сол жердің мүмкіндігін мал шаруашылығына толық пайдалана алмай отырғанымызды да көрсетіп отыр. Ветеринария ғылымдарының кандидаты, Қазақ ғылыми-зерттеу ветеринария институтының облыстық филиал меңгерушісі Дәулет Ибрагимов құрғақшылық жауын-шашынның болмауы ғана емес, ұзақ уақыт бойы мән берілмей келген мәселелердің нәтижесі екенін айтады. Шаруашылық атаулы жекеге өткен соң, бұрынғы қалыптасқан жүйе ұмыт қалған. Маман бүгінде облыс ғана емес, бүкіл ел бойынша мал шаруашылығы дұрыс ұйымдастырылып жатқан жоқ деген пікірде.
– Бұрынғы көшу, мезгілге қарай жер жаңарту қыстаудағы жайылымды сақтау үшін жасалатын. Паразиттердің көбеюіне де кедергі болатын. Қазір жұрттың малы ауылдан ұзап жайылмайды. Мен өзім ветеринармын. Көтерем малды әлі емдеп жүрмін. Негізі мал ауызы көкке ілініп болатын уақыт өтіп кетті. Жоңышқаның бірінші орымы түсіп үлгерді. Бұл уақытқа дейін көтерем мал қалмауы керек еді. Мал арық болған соң ауру-сырқау да көп. Қуаңшылық, жайылымның тозуы, мал ауруларының көбеюі – барлығы бір-біріне байланысты нәрсе. Негізгі себеп – жер жаңартпағаннан. Сондықтан шаруашылықтарды мемлекет деңгейінде көшіру қолға алынбаса, қуаңшылық жалғаса береді, – дейді Дәулет Ибрагимов.
Бүгінде Арал ауданы малшыларының жағдайы келгендері Ақтөбе, Жезқазған аймақтарына көшіп те жатыр. Көшпегендері де қыр бетке көшу керек деген пікірде. Бірақ бұл шара сәуірде басталуы керек еді, кешігіп жатыр. Енді шаруалар көшірудің өзі қиынға соғады деп отыр. Аптап ыстықта малды айдап апару мүмкін емес, көлікпен көшіру тіпті ауыр болмақ.
Ауданның қазіргі жағдайы 1986 жылы Қызылқұм қойнауында болған қуаңшылықты еске салады. Ол кезде қуаңшылық болатыны алдын ала болжанып, Қуаңдария мен Жаңадария ауылдарының құм ішін жайлайтын малын Қарақұмға көшіру бойынша уақытылы шара қабылданған. Малды Қазалыға қарай айдау үшін бүкіл маршрут сызылып, бойымен құдықтар ашылып, жүріп келе жатқан малды тәулігіне бір суарудың дәл есебі жасалған. Еңбек жолын 1984 жылы Қуаңдария ауылында тракторшы болып бастаған, сол кездегі жүйелі жұмыстарға атсалысқан облыстық экономикалық тергеп-тексеру департаментінің баспасөз хатшысы Бақыт Орданова бұл сол кездегі салаға жауапты адамдардың жоғары жауапкершілігін көрсететінін айтады.
– Ол кезде мен тракторшымын. Сәуір айының бас кезінен әрқайсысы 7-10 отарды топтастырған үш керуенді көшіруге қатыстым. Жолсызбен жөңкіліп бара жатқан малдың жанында тек трактор ғана жүре алады. Ал жауапты басшылар жолға жақындаған сәтте алдымызда күтіп тұратын. Қуаңдария уақытында мал басын 75 мыңға жеткізген, шаруашылығы дамыған ауыл еді. Амантай Қараманов, Әбдірахман Бегимов сияқты білікті басшылар болды. Қуаңшылық болған жылдары ферма бастығы Құснадин Смағұлов, зоотехник Тұрарбек Өсеров деген кісілер болды. Барлығы да білімді, шаруашылыққа жетік кісілер еді. Айтайын дегенім, бұрын жауапты басшылар жер жайын білетін адамдармен ақылдасып отыратын. Су көзінің бас-аяғы қайда, қай жерге қандай дақыл еккен дұрыс? Су жолдары, жыралар қандай егіске қолайлы? Осының барлығын бұрын қалыптасқан шаруашылық жүйесіне қарай тексеретін адам қазір жоқ сияқты, – дейді ол.
Бүгінде сол Қызылқұм аймағын мал тұяғы баспағалы көп жыл уақыт өткен. Кезінде белгілі бір жүйеге сай құдықтар мен скважиналар желісі қалыптасқан аймақта киік ғана жайылады.
– Кейін кеден қызметіне жұмысқа келген соң Қызылқұм аймағына жиі бардым. 2000 жылы Өзбекстанмен шекарадағы Мыңтай бекетіне сапар кезінде бұрын тракторшы болып жүрген жерлерді таныдым. Мал тұяғы баспағанына жылдар өтіп кеткен. Шаруашылықтар кеткен соң жайылым да, құдықтар да пайдаланылмай қалған. Жер мүлде жаңарып, өзгеріп кеткен. Қазір ол жаққа адам бармайды. Қараусыз, күтімсіз қала берсе, мүлде таныс емес мекенге айнала беретін шығар. Мүмкін бұрынғы жерлердің сызбасы, картасы болса, соған қарап шаруашылықты қайта жандандыруға болар ма еді деп ойлаймын, – дейді Бақыт Орданова.
Бұл ретте «Жайылымға жарамды жердің бар потенциалын толық пайдаланып жатырмыз ба?» деген сауал туатыны белгілі. Айталық, сол Қызылқұм жерін толық пайдалана алсақ, оның әлеуеті қаншалық болмақ?
Тағы бір мәселе – жер жаңарту Арал ауданы аумағында ғана жүзеге асуы мүмкін емес шаруа. Себебі, мұнда бұрын әр малшы жылына бес мезгіл көшетін. Қыстау, мал төлдейтін орын, жайлау, қырқым, күзеу деген сияқты. Қазір сол бес орында бес малшы отыр. Өзге облыстар, әсіресе Ырғыз жақ беті болмаса, ауданда көшіп-қонатын жер жоқ. Ондай шет аумақтарға баруға жеке адамдардың жағдайы келмейтіні де түсінікті.
Сондықтан, шаруалар малды шығынға ұшыратпау үшін нақты екі шара қабылданса деп отыр. Алдымен, қысқа дейінгі мал азығы үшін облыстың ауыспалы егісі бар жақын аймақтарынан жоңышқа, басқа да шөп тұрақты жеткізілуі керек. Жауапты мекемелер мамандармен бірге ауылдарды аралап, арық-тұрық, көтеремнiң барлығын сұрыптап, кәрі отарды, кәрі табын мен үйірді іріктеуі қажет. Екінші мәселе – барлығына бірдей жем-шөп жеткізу мүмкін еместігі ескеріліп, мал азығын алуға ақшалай көмек берілуі тиіс. Пікір парқы осыған саяды.
Биболат СӘТЖАН,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
