Технология дамыған сайын алаяқтықтың да түр-түрі шығып, өзгенің атынан несие рәсімдеу, онлайн сауда жасау, қаржылық операцияларды орындау секілді қылмыстар азаймай тұр. Мәселен, облыстың өзінде былтыр 252 болса, жыл басынан мұндай қылмыстың 523 дерегі тіркелген. Демек екі есеге артқанын байқауға болады. Енді алаяқтардың арбауына түсіп, қарызға белшесінен батқандардың берешегін банк өз есебінен жабады. Қандай жағдайда?
Мәжілістің жалпы отырысында «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қаржы нарығын реттеу және дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобалары бірінші оқылымда-ақ мақұлданды. Қаулы қаржы ұйымдарында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мен цифрлық тәуекелдерді төмендетуге бағытталған. Бұл туралы әлеуметтік желіде депутат Мұрат Әбенов көптен бері қозғалып жүрген тақырыптың жай-жапсарын айтты.
Заң жобасының мақсаты мен міндеті қандай? Мәжіліс отырысында Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мәдина Әбілқасымова жан-жақты түсіндірді.
– Егер несие клиенттің рұқсатынсыз берілсе және ол биометриялық тексеруден өтпесе, онда қарызды соттан тыс тәртіпте есептен шығаруға болады. Бұл тұрғыда қылмыстық қудалау органдарына өтінім тапсыру керек. Олар несие алаяқтық жолмен берілген деп тану туралы тиісті қаулы шығарады. Осының негізінде қарызды есептен шығаруға болады, – деді Мәжілістің жалпы отырысында. Оның айтуынша, соңғы екі жылда банктер жалпы сомасы 1,9 млрд теңгені құрайтын 1500 несие бойынша 1400 қарыз алушының берешегі есептен шығарылған. Бұл деректер азаматтардың өтінішімен қарызды соттан тыс есептен шығаруға қатысты. Мәселен, клиенттердің биометриядан өткенін жиі көреміз. Дегенмен, жалған биометрия жағдайлары да кездесіп жатыр. Мұндайда алаяқтықты сот арқылы дәлелдеу керек. Осы орайда сот тәртібінде қарызды есептен шығару негіздерін айтарлықтай кеңейттік. Егер несие толығымен клиенттің келісімінсіз берілсе, ол міндетті түрде соттың қарауынсыз есептен шығарылуы керек. Тиісті норма бар, оны іске асыру тәртібі Ішкі істер министрлігімен бірлесіп бекітілді, – деді агенттік төрағасы.
Жалпы бұл құжаттың мақсаты – қаржы ұйымдарының ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету талаптарын күшейту, клиенттердің дербес деректерін қорғау деңгейін арттыру және киберқауіптерге жедел ден қою жүйесін жетілдіру. Қаулы нормаларының бір бөлігі алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін 10 күн өткен соң күшіне енеді. Қаржы ұйымдарының ақпараттық қауіпсіздік жедел орталықтары «Qainar» ақпараттық қауіпсіздік және оқыс оқиғалары туралы ақпаратты өңдеудің автоматтандырылған жүйесін пайдалану тәртібі нақтыланады. Олардың ішіндегі негізгі өзгерістерге тоқталып кетейік. Банк мобильді қосымшасында бұрын тіркелмеген құрылғы арқылы клиентті қайта аутентификациялау тәртібі белгіленеді. Микрофон қосылған кезде мобильді банкингті бұғаттау талабы енгізіледі. Ақпараттық қауіпсіздікке қауіп төндіруі мүмкін технологиялық оқиғалар тізбесі кеңейтіледі. Банк инфрақұрылымы істен шыққан жағдайда уәкілетті органды «Qainar» жүйесіне балама ретінде телефон арқылы хабарлау мүмкіндігі енгізіледі. Тәуекелдерді басқару жүйесіне сәйкес, банк бөлімшелеріндегі ақпараттық қауіпсіздік пен алаяқтыққа қарсы күрес функциялары бөлінеді. Банктердің ақпараттық қауіпсіздік жүйесіне сыртқы тексеру кемінде үш жылда бір рет жүргізіледі. Сарапшылардың айтуынша, жаңа талаптар қаржы ұйымдарының цифрлық тұрақтылығын арттырып, ақпараттық қауіпсіздік мәдениетін қалыптастыруға серпін бермек.
Көп адам заңдағы бар нормалар мен өздерінің проблемалық қарыздарын есептен шығару мүмкіндігі туралы біле бермейді. Сондықтан мамандар проактивті механизм енгізуді жоспарлап отыр. Мысалы, егер ұзақ мерзімді қарызыңыз болып, несиені өтеуге мүмкіндігіңіз жоқ болса, сізге push-хабарлама келеді. Онда осы тетік арқылы өз қарызын есептен шығара алатыны көрсетіледі. Қазіргі уақытта мұндай push-хабарламалар форматын агенттік пен Қаржы министрлігі бірлесіп әзірлеп жатыр. Агенттік басшысы мұндай жағдайларда соттан тыс және сот тәртібімен қарызды есептен шығару рәсімдері қарастырылатынын атап өтті.
САУЫСҚАНДАЙ САҚТЫҚ КЕРЕК
Интернеттің дамуымен қатар, алаяқ қылмыскерлер де адамдардан ақша жымқырудың жаңа тәсілдерін ойлап табуда. Қолында телефоны бар кез келген адам интернет-алаяқтардың құрбаны болуы әбден мүмкін.
«Осы қылмыстардың алдын алу мақсатында, құзырлы органдар халық арасында сақтық шараларын үнемі ескертіп, нәтижелерін әлеуметтік желілерде кеңінен жариялауда. Соған қарамастан, ескертулер мен түсіндірмелік жұмыстарға ден қоймай, алаяқтардың құрығына түсіп жатқан азаматтар азаймай отыр», – дейді полиция департаменті тергеу басқармасының киберқылмыстарды тергеу бөлімінің бастығы Айдос Ақбаев.
Әлеуметтік желілерде тоқтаусыз шыға беретін жарнама мен бейнеүндеу өте көп. Жарнамаларға тоқтай қалсаңыз, мәтінін жартылай айтып, толығырақ білу үшін подробный батырмасын басуды ұсынады.
Одан бөлек, бейнероликтерде елге белгілі тұлғалардың бейнесін пайдаланып, дауыстарын компьютер арқылы өзгертіп, инвестицияға қаражат салуды немесе оңай жолмен баюды насихаттайды немесе алаяқтарға алданып қалған болсаңыз, қаражаттарыңызды кері қайтарып алуға көмек көрсетеміз деп, жалған жарнамалар жариялайды. Олар елге танымал тұлғалар мен ірі бизнесмендердің, әншілердің жалған бейнелерін пайдаланады. Мұндай бейнероликтердің барлығын алаяқтар халықты алдау үшін қолданады.
Оларға алданып қалмаудың қандай жолы бар? Айдос Ақбаевтан сұраған едік.
– Біріншіден – интернет алаяқтар қоңырау шалғанда орыс тілінде сөйлейді, қазақ тілінде жауап берсеңіз олар сізді түсінбейді, яғни әрі қарай сөйлесуді жалғастырмай байланысты үзген жөн. Бұл алаяқтардың құрығына түспеудің ең басты шарты десек те болады. Қазіргі кезде болып жатқан алаяқтық қылмыстарының 70%-ы SMS кодтан басталады. Сіз күдіктеніп қалмауыңыз үшін, алаяқтар алдын ала SMS код жолдап, артынша сізге қоңырау шалады. Қоңырауын қабылдап сөйлесіп бастасыңыз, орыс тілінде «почтамен зат келіп тұр, немесе sim-картаңыздың мерзімі өтіп тұр, емханаға тіркелу қажет немесе су-жарық жүйесіндегі қарызды төлеу, счетчиктерін ауыстыру қажет» деп, алдын ала ойластырған айласын қолданады. Осы кезде ойыңызда ештеңе жоқ сіз кодты айтып қоясыз. Артынша, басқа нөмірден қоңырау шалып, өздерін банктің қауіпсіздік қызметкері ретінде таныстырып, сіз алаяқтарға код айтып қойыпсыз, атыңыздан алаяқтар несие алып жатыр деп қорқытып, түрлі банктерден несие рәсімдетіп алады. Сөйтіп, жәбірленушілер алаяқтың айтқан нұсқауларын орындап, өзінің атынан несие рәсімделуіне жол береді. Естеріңізде болсын, код арқылы ешқашан несие алынбайды, ол үшін фото-видеоверификация өтуіңіз керек, ал код айтып қойыпсыз дегені, бұл – жай ғана алаяқтардың сізді қорқыту айласы, – дейді ол.
ДРОППЕРДІҢ ДІТТЕГЕНІ НЕ?
Тағы бір өзекті мәселе, осы интернет-алаяқтық қылмыстарына қатысты «дроппер» деген жаңа ұғым пайда болды. «Дроппер» дегеніміз қарапайым тілмен айтқанда, интернет-алаяқтарға көмек көрсетуші немесе интернет-алаяқтық қылмысқа қатысушы деген мағынаны білдіреді. Алаяқтар жәбірленушілердің шотындағы қаражатты, басқа біреудің, яғни, «дроппердің» банктік картасын немесе есепшотын пайдалану арқылы, шетелдік есепшотқа аудартып алады немесе банкоматтан қолма-қол шешкізіп алады. Осы қылмыстардың алдын алу мақсатында, алаяқтарға көмек көрсетуші дропперлерге қатысты Қылмыстық кодекске жаңа 232-де 1-бабы енгізілді. Енді кінәлілер 160 есептік көрсеткіштен бастап, яғни 629 мың айыппұл арқалап немесе жеті жылға дейін бас бостандығынан айырылады. Одан бөлек, арызданушылар осы дропперлерді Азаматтық кодекстің 953-бабына сәйкес сотқа беру арқылы, өзіне келтірілген шығынды толықтай өндіріп алады.
Дропперлерге қатысты тағы бір шектеу, олардың есепшоттарына қатысты бұғаттау енгізіліп, тергеу барысында толық мән-жайлар анықталғанға дейін бұғаттан шешілмейтін болады. Бұл жеке ақпаратыңызға да кесірін тигізеді. Онда қылмыстық жауапкершілікке тартылған деген «таңба» тұратынын біле жүргеніңіз абзал.
Тағы бір мынадай жайтты құқық қорғау қызметкерлері ескертеді. Кей адамдар алаяқтарға сеніп, өз атына sim-карталармен WhatsApp, Telegram желілерінде тіркеп беріп жатады. Мысалға айтар болсақ, әдетте алаяқтар әлеуметтік желілерде жұмыс бар деген жарнамалар ұсынады, байланысып сұрасаңыз, жұмыс шарты оп-оңай, яғни банкомат карточкаңызды немесе реквизиттерін бересіз, ал сізге әр аударымнан 5 мыңнан 50 мың теңгеге дейін ақша төлеп отыруға уәде береді. Ал шынында қылмыскерлер карточкаңызды, алданған азаматтардан немесе есірткі қылмысынан түсетін заңсыз қаражаттарды, өздерінің діттеген мақсаттарына қолданады.
Қылмыстық кодекске енген жаңа бап бойынша, қылмысты алғаш рет жасаған, бұл туралы өз еркімен мәлімдеген, сондай-ақ құқықбұзушылықты ашуға немесе оның жолын кесуге белсенді түрде ықпал еткен адам егер оның әрекеттерінде өзге қылмыстық құқықбұзушылық болмаса, заң алдында жауапкершіліктен босатылады.
Қысқасы, кейінгі күндері несие, алаяқтық, банк қызметін жүйелендіру туралы қоғам өзекті талқылауларды көріп отыр. Бұл сеңнің сөгілгені ме? Сарапшы-қаржыгерлер пайымын тағы да таразылап көрерміз.
Айсәуле ҚАРАПАЕВА,
«Сыр бойы»
