Былтыр Қазақстанның сыртқы тауар айналымы 141,4 млрд АҚШ доллары болды. Ал осы жылдың қаңтар-тамыз айындағы көрсеткіш 90,2 млрд АҚШ долларын көрсетті. Жыл соңына дейін бұл цифр өзгеретіні анық. Жалпы Сауда және интеграция министрлігі өз алдына жеке шаңырақ болғалы елдің сыртқы экономикалық қызметін дамыту, оның ішінде шикізаттық емес экспортты қолдау және сауда қызметін жақсартуды бірінші орынға қойғандай.
АЛДЫҢҒЫ ОРЫНДА – ҚЫТАЙ
Сырт елдермен тауар айналымында белсенді болуға тырысқан министрлік саладағы өз көрсеткішін арттырып отырғаны рас. Бір ғана мысал, 2019 жылы тауар айналымы 97,8 млрд АҚШ долларын құраса, 2022 жылы 135,5 млрд АҚШ долларына жетті. Бұл жерде энергия ресурстарының бағасының өсуі мен жаңа аймақтарға экспорттың кеңеюі есебінен сауда көлемінің рекордтық артуы да көп өсім көрсеткені рас. Ал 2023 жылы 139,8 млрд, өткен жылы 141,1 млрд АҚШ долларын құрап отыр.
Жалпы министрлік алдымен экспорттың әр тараптан болуына және сыртқы сауда құрылымындағы шикізаттық емес тауарлардың үлесін арттыруға күш салып келеді. Екіншіден, Қазақстан сауда қатынасында Ресей, Түркия, Қытай, АҚШ, Германия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және Орталық Азия елдерімен тұрақты серіктестік орнатып отыр. Мұның ішінде Ресеймен тауар айналымы елдің сыртқы экономикалық қызметінде маңызды орын алады. Ресейден бөлек, осы салада тауар айналымы тұрақты өсу динамикасын көрсеткен елдің бірі – көрші Қытай. Былтыр қос ел арасында сауда айналымы 30,1 млрд АҚШ доллары болды.
Қытайға экспортталатын негізгі тауарлар қатарында мыс, мұнай, уран, табиғи газ бар. Ал импортталатын негізгі тауарлар – телефон аппараттары, автокөліктер, есептеу машиналары, көлік корпустары, жол және құрылыс техникасы, т.б.
– Қазақстанның сыртқы саудадағы ең үлкен әріптесі – Қытай. Әрине, Ресеймен де тұрақты байланыс бар, бірақ олар кейінгі жағдайға қатысты көп санкцияға іліккен соң біздің шикізат не өнімге сұранысы азайды. Себебі Ресей екі-үш жылда өз өндірісін қорғаныс саласына қарай бұрып, бейбіт өмірге қажетті тауарларды шектеді. Әзірге сауда байланысында екінші орында Ресей тұр. Ал Қытайға экспорттау жағына келсек, шикізатпен қоса, тамақ өнімдері кетеді. Импорт жағында техникалық жабдықтар келеді. Ресейге көмір мен металл жіберсек, ол жақтан көп дайын өнімдер мен қондырғылар алынады. Сондай-ақ Орталық Азия және Түркиямен де сауда саясатында тығыз қатынастамыз десек болады, – дейді экономика ғылымдарының кандидаты Сапарбай Жобаев.
Сарапшының айтуынша, бес-алты жыл бұрын Орталық Азия елдерімен сауда айналымы 5 млрд доллар айналасында болса, бүгінде ол көрсеткіш 7-8 млрд долларға артқан. Ал министрлік дерегі көрсеткендей, Орталық Азия мемлекеттеріне экспортталатын негізгі тауарлар қатарында бидай ұны, күнбағыс майы, алтын және өзге де металл түрлері бар. Аталған мемлекеттерден автомобильдер үшін корпустар, табиғи газ, қорғасын мен бағалы металдар рудалары мен концентраттары импортталады.
ҚАЗАҚСТАН – ЭКСПОРТТАУШЫ МЕМЛЕКЕТ
Қазақстандағы сыртқы сауда сыртқы экономикалық байланыстың бір бөлігі болып саналады. Бүгінде аталған салада көрсеткіш жаман емес. Сарапшылар осылай дейді. Экономист С.Жобаев сонау 2000 жылдардан бері қарай біздегі шикізат бағасы өскенін айтады. Ал 2013-2014 жылдары сыртқы экспорт көлемі 80 млрд долларға артқаны тағы бар. Бұл сол кездегі 230 млрд долларлық жалпы ішкі өнімнің үштен бір бөлігі болатын. Сондықтан Қазақстанды экспортаушы мемлекет деп әбден атауға болады. Дұрысы, өзімізде өндірілген мұнай мен газ, уран, металл, көмір, бидай мен оның өнімдері, күнбағыс майы, ет және басқа өнімдерді экспорттап отырмыз.
– Екінші, саладағы транспорт, яғни логистика мәселесін айтсақ болады. Мәселен, транспортты айтар болсақ, кезінде ашық теңізге шығатын жолымыз болмаған соң 12 млрд доллар шамасында төлем жасап, өз тауарларымызды солай экспорттап жүрдік. Ал біздің үлкен территориямыз арқылы өтетін басқа елдер бізге 6 млрд доллар ғана төлем жасады. Бұл шығын болатын. Қазір Қытай мен Еуропа арасындағы орталық көлік дәлізі, ТрансКаспий халықаралық маршруты ашылған соң бізге транспорттық қызметтен түсетін түсім 10 млрд долларға жақындап қалды. Бұл мәрені 12 млрд долларға жеткізсек, транспорттық құны мен тауарларын шекара арқылы сыртқа шығаратын жүктердің бізге төленетін төлем құны бірдей болатын еді. Ал мұндайда шығын болмайды, – дейді ол.
Мәжіліс депутаты Анас Баққожаевтың сөзінше, тиісті қаржылық қолдау болмай, сыртқа өнім шығарушы кәсіпорындардың алға қадам басуы қиын. Үкімет осыған тереңірек кіру керек. Ынталандырудың бар механизмін іске қосқан жөн. Бұл жерде тиісті салаға жетекшілік ететін шенеуніктердің де батылдығы рөл ойнамақ.
– Расы сол, бізде бюджет тапшылығы жоқ емес. Жаңа өндіріс көздерін ашу қарқыны төмен. Ал салықтық базаны ұлғайтуға, қазынаны толтыруға жаңа өндіріс керек. Жалпы Қазақстанның ішкі нарығы аз екені белгілі. Оның үстіне барлық жұмыс істеп тұрған кәсіпорынның көбісі ішкі нарыққа бағытталған. Алайда Үкіметтің сыртқы нарыққа, әсіресе ауыл шаруашылығындағы азық-түлік өнімдерін экспорттауға әлеуеті жеткілікті деп ойлаймын. Бірақ бұл үшін тағы қайталап айтамын, тиісті өнім өндіруші кәсіпорын санын арттыру керек. Қазір олар бізде бар болғанның өзінде де қуаттылығы өте төмен, – дейді депутат.
Инвестиция демекші, Сапарбай Жобаевтың айтуынша, Орталық Азияға тартылған 500 млрд доллар инвестицияның 80 пайызы Қазақстанға келген. Бірақ бұл өте үлкен төлемдерге алып келмек. Өйткені әр жылдары шет мемлекеттерге 20-25 млрд доллар дивиденд төлейміз. Онсыз болмайды. Олар дивиденд алмаса, біздің елге мүлде инвестиция әкелмес те еді.
– Былтыр қараша-желтоқсан айларында Қытайда тағылымдамадан өтіп келдік. Сонда байқағанымыз, ондағылар Қазақстанмен сауда байланысын нығайтуға өте мүдделі. Олар үлкен кәсіпорын ашып, біздің шикізатты пайдаға асыру арқылы өздеріне қажетті жеңіл өнеркәсіп немесе тамақ пен басқа өнімдерді көбейткісі келеді. Жалпы бізге түсетін қаражат Қытай мен Еуропа арасындағы 600 млрд долларлық сауданың біздің территория арқылы өтуінен болып отыр. Екіншіден, сыртқы сауда қатынасында мүдделі шет мемлекеттермен арадағы сауда айналымы үшін теміржол мен көлік, кеме қатынасы өте маңызды рөл атқарады, – дейді экономист.
СЫР ЕЛІНДЕГІ САУДА ЖАЙЫ
Ішкі нарықпен қатар, сыртқы сауда қатынасында экспорттың артуы сауда саласының дамуына серпін береді. Қызылорда облысы экономикасының негізгі тірегі – ауыл шаруашылығынан бөлек, мұнай мен құрылыс материалдары, яғни өңірдің экспорттық әлеуеті көбіне табиғи ресурстар мен құрылыс индустриясының өнімдеріне негізделген.
Атап айтсақ, мұнай және мұнай өнімдері өңірдің жалпы экспорт көлемінің 60%-ына (202,5 млн АҚШ доллар) жуықтайды. Аталған өнім Қытай еліне кетуде. Ал цемент, әк және гипс сияқты құрылыс материалдары (75,1 млн АҚШ доллары) Өзбекстан, Қырғызстан және Ресейдің шекаралас аймақтарына экспортталады.
– Біздегі ауыл шаруашылығы өнімдері, оның ішінде күріш экспорты ТМД елдеріне тиесілі. Ең басым бөлігі Тәжікстан, Ресей, Украина, Әзербайжан мемлекеттеріне жіберілді. Ал мұздатылған балық Қырғызстан, Ресей және әлемнің басқа да елдеріне, атап айтсақ, Қытай, Грузияға бағытталған. Жалпы алғанда Қызылорда облысының экспорт көлемі жыл басынан бері шамамен 321,5 млн АҚШ долларын құрады, – дейді кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасы басшысының орынбасары Жанар Берденова.
Ал өңірге қандай тауарлар импортталуда? Салалық басқарма берген мәліметке сенсек, мұндағы көрсеткіш жыл басынан бері шамамен 160,4 млн АҚШ долларына жеткен.
– Импорттың басым бөлігі Ресей, Қытай, Түркия және тағы басқа елдерден жеткізіледі. Негізгі облысқа әкелінетін импорттық тауарға өндірістік техника мен машиналар, химиялық реагенттер, мұнай-газ өндірісіне, құрылысқа арналған материалдар мен арнайы жабдықтар, мал және өсімдік өнімдері, дайын азық-түлік тауарлары жатады. Бұдан басқа, аяқкиім, тоқыма бұйымдары әкелінеді, – дейді салалық басқарманың бас маманы Берік Палуан.
Бүгінде облыста сауда инфрақұрылымын жаңарту, заманауи форматта қызмет көрсету ісін алға жылжытуда қарқынды жұмыс бар. Сауда айналымының өсуіне тұтынушылық сұраныс артып келеді. Жыл басынан бері сауда айналымының нақты өсімі 106,5%-ды құраған. Оның ішінде бөлшек сауда айналымы 102, көтерме сауда айналымы 114, автомобильдерге техникалық қызмет көрсету және жөндеу 104 пайызға артқан. Өңірде кәсіпорындардың, оның ішінде табақша шыны, цемент, күкірт қышқылы, темір-бетон, күріш, ас тұзы, балық өнімдерін өткізу арқылы жалпы сауда айналымының көлемі артып отыр.
Сондай-ақ биыл аймақтағы сауда саласында 10,8 млрд теңгені құрайтын 28 инвестициялық жобаны іске асыру жоспарланған. 4,3 млрд теңгені құрайтын 12 сауда нысаны іске қосылып, 174 жұмыс орны ашылған.
Қорыта, айтсақ, сауда – экономиканың маңызды саласы. Аталған сала мемлекет бюджетіне түсетін салықтың көп бөлігін қамтиды. Әрі жұмыссыздыққа тосқауыл қоюда өте маңызды рөлге ие. Ресми мәліметтерде елдегі сауда саласында 1,5 миллионнан аса адам қызмет етеді. Сондай-ақ 80 мыңға жуық сауда нысаны бар. Мұның ішінде 700-ден астамы – түрлі сауда базары. Расымен де өмір сүру дағдымызды дүкен не басқа да сауда орындарынсыз елестету тым қиын. Адамзаттың түрлі қажеттілігін өтейтін нысандардың маңызы ерекше екені айтпаса да түсінікті.
Ержан ҚОЖАС,
«Сыр бойы»
