Кеше облыс әкімдігі мен Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті бірлесіп Студенттер сарайында «Мұстафа Шоқай мұраларын зерттеудің өзекті мәселелері: тарих, таным және тағылым» халықаралық ғылыми-теориялық конференция ұйымдастырды. Танымдық маңызы зор іс-шара саяси қайраткер Мұстафа Шоқайдың туғанына 135 жыл толуына арналды. Конференцияның пленарлық мәжілісін облыс әкімінің орынбасары, педагогика ғылымдарының кандидаты Мейрамбек Шермағанбет кіріспе сөзімен ашты.
Облыс әкімінің орынбасары Алаш қайраткерлерінің күресі мен ой-пікірлері, азаттық пен мемлекеттілік туралы идеялары тәуелсіз Қазақстанның рухани іргетасы мен саяси бағдарында айрықша орын алатынын атап өтті.
– Мұстафа Шоқайдың бүкіл өмірі – ұлттық намыс пен өр рухтың, отаршылдыққа қарсы азаттық идеясын қорғаудың көрінісі. Ол түркі халықтарының ынтымағы мен рухани бірлігін армандап, өз еңбектерінде мемлекетшілдік, ұлттық сана және өркениеттік даму мәселелерін көтерді. Бүгінгі конференция – тек тарихи тағылым алаңы ғана емес, сондай-ақ Мұстафатану ғылымының қалыптасып, тереңдеп дамуының айғағы. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінде құрылған Мұстафа Шоқайтану ғылыми-зерттеу орталығы кейінгі жылдары тың тарихи деректерді анықтап, кеңінен ақпараттандырып келеді. Бұл орталықтың бастамасымен халықаралық және республикалық деңгейдегі ғылыми іс-шаралар өтті. Мұстафа Шоқай шығармаларының жинақтары жарық көрді, жаңа зерттеу жобалары жүзеге асуда. Мұстафатанушы ғалымдарымыз қайраткердің саяси-құқықтық, мәдени-ағартушылық және философиялық идеяларын жүйелеп, түркі елдерінің қазіргі интеграциялық үдерістерімен сабақтастырып отыр, – деді облыс әкімінің орынбасары.
Сондай-ақ ол қайраткер есімін дәріптеу, мұрасын насихаттау бағытында атқарылған жұмыстарға тоқталды. Аймақтағы бірқатар көше мен мектепке Мұстафа Шоқай есімі берілді, облыс орталығында Алаш көсемінің алып ескерткіші бар. Университетте Мұстафа Шоқай оқулары дәстүрлі түрде ұйымдастырылып тұрады, жас ғалымдардың зерттеу бағыттары кеңейе түсті. Мектептер мен жоғары оқу орындарында Түркі дүниесінің ұлы перзентін дәріптейтін ғылыми-танымдық, тәрбиелік шаралар үзілген емес. Н.Бекежанов атындағы драмалық театрда тақырыптық қойылымдар көрсетіліп, деректі фильмдер түсіріліп, еңбектері мен энциклопедиясы жарық көрді.
Конференцияға Қазақстан, Түркия, Әзербайжан, Өзбекстан елдерінен ғалымдар мен зерттеушілер қатысып, қоғам қайраткерінің өмір жолы, саяси-қоғамдық қызметі, публицистикалық-ағартушылық еңбектері, сондай-ақ идеяларының қазіргі кезеңдегі өзектілігі жөнінде баяндамалар жасады.
Түркиядағы Мимар Синан көркемөнер университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы Әбдіуақап Қара Алаш қозғалысы мен Мұстафа Шоқайдың саяси-идеялық мұрасы арасындағы өзара сабақтастық пен рухани үндестікті жан-жақты қарастырды.
– XX ғасырдың басында Алаш көсемдері Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулат сынды тұлғалар мен Мұстафа Шоқай қазақ елінің бостандығын, бодандықтан азат болып, өз алдына жеке мемлекет болуды армандады. Бұл өткен ғасырдың басындағы Алаш зиялыларына ортақ мақсат болды. Оған жету барысында түркі халықтарының бірлігі мен халықаралық деңгейде өзара ынтымақтастық орнату, мәдени және саяси негізде бірігу идеясын да басты ұстанымына айналдырды. Мұстафа Шоқайдың түркі дүниесіндегі бірлікке қатысты көзқарасы тек ХХ ғасырдың басындағы тарихи пікірлермен шектелмейді. Ол бүгінде тәуелсіз түркі мемлекеттері арасындағы өзара әрекеттестіктің идеялық және саяси негізі ретінде де өзектілігін сақтап отыр. 2009 жылы Нахчыванда алдымен Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесі ретінде құрылған, 2021 жылдан бастап Түркі мемлекеттері ұйымы атымен құрылымдық тұрғыда айтарлықтай күшейген халықаралық ұйым қызметі Шоқайдың түркі халықтарының тең және ерікті ынтымақтастығы туралы идеяларымен елеулі түрде үндеседі. Ұйымның тіл, мәдениет, экономика мен тарих бағытындағы бастамаларын Шоқай еңбектерінде сипатталған стратегиялық бағыттардың қазіргі заманғы жалғасы ретінде бағалауға болады, – дейді ғалым.
Сонымен қатар ол Түркі мемлекеттері ұйымы шеңберінде жүзеге асып жатқан ортақ әліпбиге көшу, білім беру бағдарламаларын үйлестіру, ғылыми терминологияны біріздендіру жобалары Шоқай ұсынған рухани және зияткерлік бірігудің заманауи әрі институционалдық көрінісі деп есептейтінін жеткізді.
Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының орынбасары Қасымхан Бегманов 2008-2012 жылдары өзі қатысқан халықаралық ғылыми-зерттеу экспедициясы нәтижесінде төрт сериядан тұратын деректі фильм түсіріліп, екітомдық тарихи-зерттеу сапарнамалық кітаптар жарық көргенін жеткізді.
– Мұстафа Шоқай есімінің, оның түркістандықтар үшін жасаған өлшеусіз еңбегінің елге әділ бағамен қайта оралуына кедергі келтіруге тырысатындар әлі де бар екені жасырын емес. Мұны Мұстафа Шоқайдың атын ақтауыма қатысты екі жылға созылған сот процестерінен де көруге болады. Аталған істердің материалдары шовинистік көзқарастың сарқыншағы қоғамымызда әлі кездесетінін дәлелдейді. Соған қарамастан сотта жеңіске жетіп, тарихи әділеттің салтанат құруына үлес қостым. Осы кезеңнің жалғасы ретінде «Экспедициядан кейін» атты кітабым дүниеге келді. Бұл кітап 2023 жылы жарық көрді және болашақ шоқайтанушыларға, жалпы түркітану мен отарлық кезең мұраларын зерттеушілерге жүйелі көмекші құрал болады деп сенемін, – дейді қаламгер.
Мұстафа Шоқайтану ғылыми орталығының ғылыми жетекшісі, саяси ғылымдар докторы, профессор Әбдіжәлел Бәкір тарихи тұлғаның саяси қызметі және мол мұрасын тыңғылықты зерттеумен тұрақты түрде айналысып келеді. Ғалым жиын барысында оның өмір жолы мен шығармашылық еңбегіне тоқталды.
– Мұстафа Шоқай Францияда жиырма жылдан астам саяси қызметте жүргенде кейде әділеттілік үшін айтысқа барған. Көзбен көргені, ойға түйгені мол, түркітектес эмигранттардың кемел көсемі ғана емес, түйінді сөздің шешені де болды. Бұған энциклопедиялық білімдар тұлғаның Кеңес өкіметінің ұлттық саясаты, Түркістанның азаттығы үшін күрес, ұлтшылдық, шовинизм, автономия, тәуелсіз ұлттық мемлекет, мәні мен мазмұны, оған жету амалдары мен жолдары, қоғамдағы саяси қайраткерлер мен зиялы қауымның орны, оларға қойылатын талап-тілектер, тағы басқа тақырыптар туралы саяси әлеуметтік ой-тұжырымдары мен нақыл сөздері толық дәлел бола алады. Тәуелсіздік, ұлттық мемлекет Мұстафа Шоқайдың бүкіл саяси қызметі мен шығармашылық мұрасының басты тақырыбы болды. Осы аса қасиетті мұрат туралы Мұстафа Шоқай 1936 жылы Берлин радиосынан Түркістан жастарына арнаған сөзінде: «Түркістанның мақсаты – өзінің құрылысы – миллет үкіметін құрып, дербес, өз алдына бір өкімет болып тұру» дей келе, Түркістанды «Біздің құбыламыз – өзіміздің атажұртымыз, өлкеміз Түркістан болмақ! Түркістан үшін өлу, Түркістан үшін жан беру бәрімізге бір мақсат, бір мұхаббат уәзифа болмақ. Мұны ұмытпау керек! Түрік халқы – батыр халық, түрік халқы – арыстан, ер халық» деп керемет бейнелеген, – дейді Әбдіжәлел Бәкір.
Баяндамашылардың сөзіне Мұстафа Шоқайдың саяси-құқықтық, публицистикалық және ағартушылық мұрасын кешенді түрде зерттеу, оның мемлекетшілдік идеяларының қазіргі кезеңдегі өзектілігін айқындау, Мұстафатану ғылымының дамуына жаңадан серпін беру тақырыптары арқау болды.
Конференция жұмысы бірқатар ұсыныс берумен қорытындыланды. Оның ішінде Мұстафа Шоқайдың шығармашылық және саяси мұрасын цифрландыру, ашық электронды цифрлық платформаны іске қосу, Қызылорда қаласында дарияның сол жағалауында Алаш қайраткерлері аллеясын ашу, Қорқыт ата атындағы Қызылор-да университетінде демеушілер есебінен жыл сайын конкурс негізінде білім алушыларға арнаулы білім гранты мен стипендия тағайындау керектігі айтылды.
Назерке САНИЯЗОВА,
«Сыр бойы»
