Кейінгі күндері ақпарат көздерінде тараған бір дерек ойға қалдырды. Ол – еліміздегі бала туу көрсеткішінің төмендеуі. «2025 жылдың қаңтар-наурыз айларында 77,3 мың нәресте дүниеге келді, бұл – өткен жылмен салыстырғанда 16%-ға аз, 2014 жылдың алғашқы тоқсанынан бергі ең төменгі көрсеткіш» деп жазды BAQ.KZ.»
Ұлттық статистика бюросы туу көрсеткіші әсіресе, Ақмола, Жетісу облыстарында төмендегенін мәлім етті. Бұл мәселеге алаңдаушылық білдірушілер балалы болудан саналы түрде бас тартатындардың саны жылдан-жылға көбейгенін жазып жатыр.
«Балалы болуға асықпайтындар қатары жылдан-жылға көбейіп келеді. Неге? Былтырғы алғашқы 3 ай мен биылғы 3 айды салыстырсақ, туу көрсеткіші төмендеді. Себебі сан алуан болуы мүмкін, бірақ мұндай төменгі көрсеткіш соңғы рет 2014 жылы болған. Әрі қарай осылай жалғаса берсе, жағдай қалай болар екен? Бала туудың күрт төмендеуінен кейбір мемлекеттерде балабақша, мектептер жабылып жатқанын еститін едік, бізге де сондай қауіп төнбей ме екен? Неге әке, ана болудан саналы түрде бас тартады? Тек қана қаржының жетіспеуі ме? Әй, қайдам олай емес-ау» деп жазды журналист Ләйлә Сұлтанқызы өз парақшасында.
Осы постқа жазылған комментарийлерді де бір шолып шықтық. «Балаға деген жауапкершілік көбіне әйел адамның мойнында. Әйелдер өзі туып, өзі әке, өзі шеше болатындықтан тумайды», «Екі рет іште жетілмей қалған жүктілікті бастан кешірдім. Екеуінде де гинекология бөлімі тола әйел, неге бұл диагнозды зерттемейді?», «Үйі жоқ жастар көп, үй аламыз деп тырбанып жүргенде уақыт өтіп кетеді» деген пікір жазушылар.
БЕС ЖЫЛДЫҢ ДЕРЕКТЕРІ НЕ ДЕЙДІ?
Ұлттық статистика бюросының сайтындағы кейінгі бес жылдағы туу көрсеткішіне зер салдық.
Алдымен 2020 жылдың деректерін келтірейік, сол жылы 425,6 мың бала дүниеге келген. Осылайша 1987 жылғы, яғни осының алдындағы рекорд еңсерілген. Өмірге келген баланың жартысынан көбі елдің алты аймағында – Түркістан, Алматы, Жамбыл облыстарында, Алматы, Шымкент, Астана қалаларында тіркелген. Еске салайық, 1987 жылы 417 мыңнан астам бала туған екен.
«2021 жылы АХАТ органдары 446 491 баланы тіркеді, бұл – 2020 жылмен салыстырғанда 4,6% көп және соңғы 10 жылдағы ең жоғары көрсеткіш. Қалалық жерде туғандар саны 262 507 сәби (58,8%), ауылдық 183 984 сәби (41,2%). Жыл қорытындысында 230 272 ұл (51,6%), 216 219 қыз (48,4%) туған» делінген статдеректе.
Сол жылы әрбір екінші бала Қазақстанның оңтүстігінде дүниеге келген, солтүстік облыстарда туған балалардың үлесі 16% ғана.
Енді 2022 жылға келейік, сол жылы елде 403,9 мың бала дүниеге келді, оның 51,5%-ы – ұл, 48%-ы – қыз. 241,4 мың бала немесе 59,8%-ы қалада, 162,4 мыңы – 40,2%-ы ауылдық жерде туған. Бұл алдыңғы екі жылдың көрсеткішінен едәуір төмен.
Әйелдердің бала туған кездегі орташа жасы алдыңғы жылдармен салыстырғанда 29,5 жасқа дейін ұлғайған. Дүниеге келген балалардың төрттен бір бөлігі дерлік тұңғыш бала – 100 мың, 94,4 мыңы – отбасында екінші болып туған, сегізінші болып туған бала саны – 1 мың.
Ал 2023 жылы туу көрсеткіші тіпті төмендеп кетті, яғни 388,4 мың сәби өмірге келді, оның 51,6%-ы – ұлдар, 48,4%-ы – қыздар. 230,3 мың бала – қалалық, 158 мың бала – ауылдық. Босанғандардың 29%-ы 25-29 жас аралығындағы әйелдер, 30-34 жас аралығындағылар – 26%. 20 жасқа дейінгілер 12,6 мың бала, 50 жастан асқандар 96 баланы дүниеге алып келген.
2024 жылғы туу көрсеткіші алдындағыдан да төмен, яғни 365,9 мың бала өмір есігін ашқан. Оның 51,6%-ы – ұлдар, 48,4%-ы – қыздар. 2025 жылдың 3 айындағы көрсеткішті мақаланың басына келтірдік. Ал Сыр өңірінде осы жылдың қаңтары мен наурызы аралығында 3998 бала дүниеге келген, бұл былтырғы қаңтар-наурыздағы көрсеткішке қарағанда 16,2% аз.
ҚҰРҒАҚ СТАТИСТИКАНЫ ҚАРАПАЙЫМ ЕСЕПКЕ АЙНАЛДЫРСАҚ…
Бұл ресми деректер нені көрсетеді? «Бір бала туса, бір түп жусан артық шығады» деген ықылым заманнан бері жалғасып келе жатқан ұстанымның өзгергені ме? Негізі 1990 жылдары құлдыраған туу көрсеткіші 2000 жылдары біртіндеп қалпына келе бастаған еді. Мұны мамандар халықтың әл-ауқатының артуымен байланыстырды. Енді 2022 жылдан басталған туу көрсеткішіндегі дағдарысты қалай сипаттауға болады? Бұл туралы «За нами уже выехали» жобасы зерттеу жүргізген екен.
Құрғақ статистиканы қарапайым есепке айналдырсақ, кейінгі үш жылда дүниеге келетін бала саны шамамен 80 мыңға азайған. Бұл дегеніңіз – шағын бір қаланың халқы. Еліміздің солтүстік және шығыс өңірлеріндегі туу көрсеткіші төмен екені бұрыннан белгілі. Халық санының өсімін оңтүстік және батыс аймақтар қамтамасыз етіп келеді. Бірақ кейінгі үш жылда бұл тенденцияның да өзгеріске ұшырағаны байқалады, яғни қазақ әйелдерінің туу белсенділігі төмендеп кеткен. 2021 жылы қазақ аналары 360 мың, 2022 жылы 325 мың, 2023 жылы 312 мың, 2024 жылы 293 мың баланы өмірге әкелген.
Туу көрсеткішіне кері әсер еткен басты себептің бірі – некеге тұру мен ажырасу динамикасы. 2021 жылы 140 мың, 2022 жылы 128 мың, 2023 жылы 120 мың неке тіркелсе, 2024-те 123 мыңға қайта көтерілген. «Әрбір үшінші неке ажырасумен аяқталады» деген бейресми, бірақ шындыққа жақын статистика тағы бар.
Бұрындары ажырасудың негізгі себептері қатарында тұрмыстық зорлық-зомбылық, ішкілікке салыну, некеге адалдық танытпау, жетіспеушілік аталатын еді. Қазір де бұл себептер санаттан шығып қалған жоқ, бірақ әйелдердің де, ер адамдардың да некеге деген көзқарасы түбегейлі өзгеріп бара жатқан тәрізді. Әсіресе әйелдердің бойындағы өзгеріс туу көрсеткішіне, одан әрі елдегі демографияға әсер етіп жатыр.
Кейінгі жылдары әйелдер қаржылық тәуелсіздікке, қоғамның, айналасындағылардың ой-пікірін елемеуге бейімделді. Қандай жағдай болмасын, отбасын сақтап қалу керек деген ұстаным да ескіріп бара жатқан сыңайлы. Әйелдер зорлық-зомбылықсыз, түсіністікке құрылған қарым-қатынасты қалайтынын, бұл тұрғыда басынан өткендерін әлеуметтік желілерде жарыса ашық айтуға көшті. Өз құқықтары туралы біледі, ажырасу жаңа мүмкіндіктерге жол ашады деп түсінетіндер де аз емес.
Ал ер адамдар отбасына қатысты дәстүрлі көзқарастан ауытқи қойған жоқ десек те, жастар жағынан өзгеріс байқалады. Олар тең қарым-қатынасты, некеде мәселе туындаса, ажырасқанды жөн санайды. Қоғамның, екі тараптың отбасы институтына деген өзгеріске ұшыраған көзқарасы алдағы онжылдықта демографияға өз әсерін тигізуі әбден мүмкін.
САН ҚИЛЫ СЕБЕП
Мамандардың айтуынша, елдегі бала туудың азаю себебі әрқилы. Бүгінде 1980 жылдары дүниеге көп болып келген ұрпақ репродуктивті жастан асып барады. Олардың орнын 1990-2000 жылдары өздері дүниеге аз болып келген буын толық басты. Ендігі үміт 2010 жылдары туғандарда.
Өзін-өзі барлық жағынан қамтамасыз еткен әйелдер арасында өзі үшін бала туып алатындар да бар, бірақ олар бір, әрі кетсе екі баламен шектелетінін ескерсек, мұның демографияға анау айтқандай әсері бола қоймас.
Жас ұрпақтың үйлену, тұрмыс құру жасына қатысты да көзқарасы басқа. Жоғарыда әйелдердің орташа босану жасы да өсіп бара жатқаны туралы дерек келтірілді. Біріншісін жасы ұлғайып барып туған әйелдің екінші-үшінші бала тууы қиындай түсетіні айтпаса да түсінікті.
Енді экономикалық фактордың демографияға әсері қандай десек, қаржы тұрақсыздығы жастардың отбасын құру, бала тууға бастаған қадамына тұсау салатыны рас. Тұрғын үйге, медициналық қызметке қол жеткізе алмағандықтан, тапқан-таянғаны ішіп-жемнен ауыспағандықтан да бала санын шектейді.
Тағы бір себеп ретінде мамандар урбанизацияны айтып отыр. Қазір қалада тұратын халық саны ауыл тұрғындарының санын басып озды және бұл үдеріс тоқтамайтын сыңайлы. Ал қалада туу көрсеткіші ауылдағыға қарағанда қашаннан төмен.
Урбанизацияның туу көрсеткішіне тигізетін ықпалын Еуропа елдері әлдеқашан сезінген. Кейін бұл тенденция әлемге тарала бастады. Қазір Оңтүстік Кореяда туу көрсеткіші бір әйелге бір баладан да келмейді, яғни осы деңгейге дейін құлдыраған.
Туу көрсеткішінің төмендеуі халықтың қартаюына әкеп соғады. Жасы ұлғайған адамдар үлесі артады, бұл денсаулық сақтау, зейнетақымен қамту салаларының жүктемесін көбейтеді. Ал жасы ұлғайғандардың көбеюі жұмыс істейтіндердің, салық төлейтіндердің иығындағы жүкті ауырлата түседі. Туудың төмендеуі болашақта жұмыс күшінің тапшылығына да ұрындыруы мүмкін. Қазір Еуропа елдерінің, Ресейдің жұмыс күшін сырттан тартуға мәжбүр болу себебінің бір ұштығы осында жатыр.
Біз бұл тұста балалы болған отбасыларға Үкімет көрсететін қолдау шаралары, жәрдемақылар туралы айтпадық. Өйткені «Қазір кей мемлекеттер халық санын өсіру үшін түрлі амалды қарастырып әлек, бірақ нәтиже жоқ, материалдық тұрғыдан қолдау бос әурешілік» деген пікірлерге де кезіктік.
Балалы болу-болмау – әркімнің өз шаруасы. Дегенмен ұзақ күткен 20 миллиондық межеден енді асқан еліміз үшін алаңдатарлық жағдай.
Гүлжазира ЖАЛҒАСОВА,
«Сыр бойы».
