Философиялық дүниетанымда әйел болмысының рөлі пікірталас тудыратын тақырыпболып табылады. Ежелгі заманнан қазіргі заманға дейін түрлі философиялық көзқарастар әйел болмысы, олардың қоғамдағы маңызы мен орны туралы идеяларды қалыптастырды және өзгертті.
Антикалық дәуір философиясында әйел болмысы эссенциализм шеңберіндегі иерархия тұрғысынан қарастырылды. Мысалы, Аристотель әйелдерді ер адамдардан төмен деп санап, әйелдерді ерлердің төмен нұсқалары ретінде баға берді. Платон интеллектуалдық теңдік әлеуетін мойындап, өзінің идеалды қоғамында әйелдерге бағынышты рөлді белгіледі. Бұл көзқарастар ежелгі өркениеттерде кең таралған патриархалдық құрылымдар басымдығын көрсетеді.
Ағартушылық дәуірінде және одан кейінгі заманауи философиялық қозғалыстарда әйелдерге қатысты дәстүрлі көзқарастарда өзгерістер туындады. Француз революциялары, тәрбие туралы көп ой қозғаған Мэри Уоллстоункрафт әйелдер теңдігін қолдап, олардың білім алуы мен құқықтарын қорғады. Британдық философ, философия либерализміне үлес қосқан Джон Стюарт Милль өзінің «Әйелдердің бағыныштылығы» атты еңбегінде әйелдердің өз мүмкіндіктерін толық жүзеге асыруына кедергі келтірген әлеуметтік қысымды сынады. Бұл тұжырымдар феминистік философияның және гендерлік теңдік үшін үздіксіз күрестің негізін қалады деп ойлаймыз.
Симона де Бовуар секілді экзистенциалист ойшылдар әйелдердің экзистенциалдық ахуалдарына тереңірек үңіліп, әйел қасиетін анықтайтын және әйелдер бостандығын шектейтін әлеуметтік құрылымдарға назар аударды. Де Бовуар гендерлік бірегейліктің перформативті аспектісіне назар аударып, «Әйел болып туылмайды, әйел болып қалыптасады» (Женщиной не рождаются, а становятся) деп атады. Осылайша, постмодерндік философтар гендер туралы эссенциалистік түсініктерді өзгертті, шектелген категорияларға күмән келтіріп, бірегейліктің өзгергіштігі мен көптігін жақтады.
Қазіргі заманғы философияда әйел болмысы туралы талқылаулар нәсіл, тап және бірегейліктің басқа аспектілерін қарастыратын талдаулар арқылы кеңейді. Белл Хукс және Джудит Батлер секілді ойшылдар билік динамикасы және әйелдер тәжірибесін қалыптастыратын өзара байланысты қысым жүйелерін зерттеді. Интерсекционалды феминизм бүкіл әлемде әйелдер кездесетін түрлі ахуалдарды мойындай отырып, әлеуметтік контексте әйелдер болмысы күрделі мәселелерін шешуге тырысады.
Қазақтың философиялық дүниетанымындағы әйел болмысы оның рөлдерін қалыптастыратын мәдени, тарихи және әлеуметтік динамикамен астасып жатады. Қазақ философиялық дискурсында жазбаша дәстүр Батыс философиясындағыдай ауқымды болмаса да, қазақ ойшылдары арасында әйел болмысына қатысты көзқарастар бар. Қазақ көшпелі мәдениеті қауымдастықтың өмір сүруі мен бірлігі контекстіндегі гендерлік рөлдерді бағалады. Әйелдер үй шаруашылығында, бала тәрбиесінде және мәдени дәстүрлерді сақтауда шешуші рөл атқарды.
«Қорқыт ата кітабы» тарихи шығармасында түркілердің әйел болмысына қатысты тұжырымдарын кездестіруге болады. Қорқыт атаның пайымдауынша, әйелдің төрт түрі болады:салақ әйел; ниеті қураған, ынсапсыз әйел, үйдің құты болған әйел; кесір әйел. Осы 4 типке сәйкес дана бабамыз «Ең сүйкімді әйел – отбасының құты болған әйел», – деген қорытындыға келеді.
Қорқыт Атаның әйелдерді төрт түрге жіктеуі көшпелі қоғамда басым болатын гендерлік рөлдер мен әлеуметтік үміттердің дәстүрлі көзқарасын көрсетеді. Бұл категориялар заманауи тұрғыдан қарапайым, тіпті стереотиптік болып көрінгенімен, әйелдерге қатысты тарихи көзқарас пен олардың қазақ қоғамындағы рөлі туралы түсінік береді деп ойлаймыз
Әйелдің салақ типін сыртқы келбеті мен үй шаруасына немқұрайлы қарау ретінде қабылдауға болады. Бірге және жауапкершілікті бөле өмір сүру маңызды болған дәстүрлі көшпелі мәдениетте үй шаруашылығын таза ұстау жоғары бағаланды.Салақ әйел мінездемесі қоғамның еңбекқорлық, тазалық және қамқорлық сияқты әйелдік қасиеттерге үмітін көрсетеді. Ниеті қураған, ынсапсыз әйел өзгелердің материалдық игіліктеріне зиян келтіретін және өзімшілдікке бағытталғандығын танытады. Қатысу мен өзара қолдау қажет қоғамда ынсапсыздық теріс бағаланады. Осы жіктеу жомарттық, қонақжайлылық және ынтымақтастық сияқты ізгіліктерді көрсететін әлеуметтік нормаларды білдіреді. Үйдің құты болған әйел өз отбасының үй саласы қажеттіліктерін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Дәстүрлі көшпелі қоғамда ер адамдар мал шаруашылығы мен аң аулау сияқты жұмыстармен айналысса, әйелдер үй шаруашылығы, мал бағу және азық-түлік қорын сақтауда шешуші рөл атқарды. Үйдің құты болған әйел сипаттамасы әйелдер еңбегінің және отбасының әл-ауқатына қосқан үлесінің маңыздылығын көрсетеді. Кесір әйел оны басқалардан ерекшелендіретін белгілі бір сипаттамалары мен мінез-құлықтары болады. Дегенмен, кесір әйел сипаттамасына жанашырлықпен және түсіністікпен қарау керек, өйткені оның ахуалы күрделі психикалық денсаулық жағдайын білдіреді. Кесір әйел мінез-құлқы әлеуметтік оқшаулануға және әлеуметтік өзара әрекеттесуден бас тартуға ықпал етеді. Сондықтан бұл типтегі әйелдер қоғамдық шараларға қатысудан тыс қалып отырады.
Ислам қазақ мәдениеті мен дүниетанымына айтарлықтай әсер етті, гендерлік рөлдерге және әйелдердің өмір сүруіне қатысты көзқарастарды қалыптастырды. Әйел болмысына байланысты исламдағы интерпретациялар әр түрлі болғанымен, исламдық ілімдер әйелдерді құрметтеу, олардың отбасы мен қоғамдағы құқықтарын мойындаудың маңыздылығын көрсетеді. Ислам философиясына сүйенетін қазақ ойшылдары әйелдердің өзіндік құндылығы мен іс-әрекет еркіндігі бар тұлға ретіндегі қадір-қасиеті мен маңыздылығына тоқталады.
Намык Кемал Зейбектің «Қожа Ахмет Йасауи жолы және таңдамалы хикметтер» атты еңбегінде жазылғандай: «Дін тек біліммен ғана кемелденеді. Көбінесе «Исламның шарты бесеу» деп айтамыз. Айта-айта ақиқатқа да айналып кетті. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) білім үйрену әйел мен еркек әрбір мұсылманға парыз дейді. Сонымен қатар, хадисте «әрбір мұсылман күн сайын білімін арттыруы керек. Екі күні өзгеріссіз бірдей болып өткендер – бізден емес». Сонымен қатар, Қожа Ахмет Ясауи қыз баланы ұл баламен қатар медреседе білім алуына рұқсат бергені үшін сынға қалғаны да айтылады.
Түркістан өңірінің тумасы Ахмед Иүгінекидің «Ақиқат сыйы» атты шығармасында мынадай сөздер бар:
Білімді – алтын көзі ашылатын,
Надан жан-қара бақыр шашылатын.
Білімсіз тең бола ма білімдімен,
Азамат – білікті әйел, ез ер – қатын.
Ойшылдың «Азамат – білікті әйел» деп атауы отбасының асыраушысы рөлі тек ер адамдарға тиесілі деген дәстүрлі идеяға қарсы тұрады. Білікті әйел асыраушы рөлін атқара алатынын айтқысы келген ақын, гендерлік нормаларға қарсы шығып, әйелдердің жұмыс күшіндегі мүмкіндіктері мен үлесін көрсетіп тұрғандай. Ақынның «Ез ер – қатын» дегені әйелдік пен ездікті теңестіру арқылы гендерлік стереотиптерді қалыптастырып тұр. Бұл дәстүрлі түрде әйелдермен байланысты белгілернегативтілігін терістейді.
Қазақ жырауларының шығармашылық мұрасында да әйел болмысы тақырыбы назардан тыс қалмаған. Мәселен, Бұқар жырау «Жақсы әйел ұл туса – патшадан болмас кемдігі», – деген екен. Қазақ мәдениеті мен руханиятында өзіндік орны бар Бұқар жыраудың бұл сөзі қазақ қоғамындағы әйелге берілген терең мән мен құндылықты көрсетеді. Ұл туған әйелді патшаға теңей отырып, Бұқар жырау ана болудың маңыздылығын, ұрпақ тәрбиесіндегі әйелдің абыройлы рөлін белгілеп отыр. Дәстүрлі қазақ мәдениетінде ана отбасы мен қоғамдағы қасиетті де маңызды тұлға ретінде қастерленген. Әйелдер құндылықтарды сіңіруге, мәдени мұраны жеткізуге және эмоционалдық әл-ауқатқа ықпал етуге жауапты балалардың тәрбиешісі және қамқоршысы ретінде қарастырылады. Бұқар жыраудың айтқан сөзіаналардың қоғамның болашағын қалыптастырудағы рөліне терең құрмет пен таңданыс көрініс тапқан деуімізге болады.
Өз әділдігімен елге танымал болған қазақтың атақты билері Төле би мен Қазыбек би де әйел болмысына қатысты пікірлерін білдірген. Ашық дереккөздерден Төле бидің мына тұжырымдарын табуға болады: «Балама әйелді өзім таңдап алып беремін. Байдың байлығына қызықпаймын, бидің билігіне қызықпаймын. «Асыл пышақ қап түбінде жатпайды» деген. Келінім ақылды болса, балам дана болады. Ердің бақыты – әйел деген. Ел сыйлайтын ерді ақылдылықпен адам етіп тәрбиелейтін әйел, кең жайылған дастарханымен ердің атын шығаратын да әйел. Малына, байлығына қызығып, ешкімге құда болмаймын. Келінді асықпай ел арасынан өзім іздеймін. Бұйрық болып, кездессе көрермін. Ырыс, бақыт та, қызыр да әйелде. Әйел қызырлы болса, үйіңнен жақсы адам кетпейді. Мысалы, берекелі үйге кім келмейді? Жақсы әйелдің арқасында ердің даңқы асқақтайды. «Би бол, би болмасаң би түсетін үй бол» деген. Би түскендей үй болу – әйелден. Ол әйелді халық та жақсы көреді. Жақсы кісіні жұрт жек көре ме? Әйелі жақсы болмай ер оңбайды. Ердің бақытын кетіретін де әйел, ерге бақыт әперетін де әйел». Қаз дауысты Қазыбек бидің бір балаға таласқан екі әйелге қатысты оқиғасы әйел болмысын бейнелейді. Бидің «Ешқандай ана өзінің туған баласын өлімге қимайды», – деген сөзі әйел шынайылығын көрсетіп тұрғандай. Сонымен қатар, Қазыбек бидің «Әйел жаман болса, Бұл жалғанның тозағы емес пе!», – деген пікірі де бар.
Ағартушы-педагог Ыбырай Алтынсарин жылдар бойы қыз балаларға көрсетіліп келе жатқан кедергілерге қарсылық білдіріп, тұңғыш рет Ырғыз қаласында қыздарға арналған мектеп ашты. Ыбырай Алтынсариннің ХІХ ғасырда жасаған осы еңбегін қазақ өлкесіндегі ірі гендерлік революциядеуімізге болады. Алтынсарин осы бастамасы арқылы қыздардың білім алу мүмкіндігін шектейтін ұзақ уақытқа созылған әлеуметтік кедергілер мен нормаларға қарсы шықты және гендерлік рөлдер мен мүмкіндіктерге қатыстыкөзқарастың трансформациялық өзгеруіне жол ашты. Қыздардың білім алу мүмкіндіктері шектелген тұста Алтынсарин қыздардың білім алуының өзіндік құндылығын мойындап, олардың интеллектуалдық мүмкіндіктері мен оқу қабілетіне сенді. Ырғызда қыздар мектебінің ашылуы оқуға арналған кеңістік ғана емес, бұл гендерлік теңдік пен құқықтарды кеңейтуге талпынысты бейнеледі. Алтынсарин қыздарға білім алу мүмкіндігін бере отырып, надандық пен немқұрайлылық кедергілерін жоюға және қыздар ұмтылыстарын жүзеге асыруы мен қоғамға маңызды үлес қосуға қажетті білім мен дағдылармен қаруландыруға тырысты.
Қазақтың Ұлы ақыны Абай Құнанбаев қырық бірінші қара сөзінде «…хәтта қыздарды да ең болмаса мұсылман ғылымына жіберсе, жақсы дін танырлық қылып үйретсе, сонда сол жастар жетіп, бұл аталары қартайып сөзден қалғанда түзелсе болар еді», – деп жазады. Демек, қыздарды ғылымға, білімге баулу керектігін айтып отыр Абай атамыз. Абайдың қыздардың білім алуына көзқарасы оның прогрессивті ұстанымы мен қазақ қоғамындағы гендерлік теңдікке ұмтылысын көрсетеді. Бұл көзқарас әйелдердің интеллектуалдық және жеке даму мүмкіндіктерін шектейтін дәстүрлі гендерлік рөлдер мен әлеуметтік нормаларға қарсылықты білдіреді. Қыздардың білім алуын насихаттаған Абай олардың әр салада мазмұнды үлес қосып, қоғамның интеллектуалдық өміріне тең дәрежеде қатысу мүмкіндігін мойындап отыр. Абайдың қыздарды ғылымға тәрбиелеудегі ұстанымы қазақ қоғамында өзі көтерген жаңару мен реформалаудың кең тақырыптарымен сәйкес келеді. Абай білім беру сыни ойлауды дамыту, жаңашылдық пен әлеуметтік даму үшін қажет деп есептеді. Сонымен қатар, Абайдың қыздарды ғылымға тәрбиелеудегі насихаты оның гуманистік құндылықтары мен теңдік пен әділеттілікке қатысты көзқарасын білдіреді. Философ-ақын жынысына қарамастан әрбір адамның ішкі құндылығы мен әлеуетін мойындап, қоғамның барлық мүшелеріне өз ұмтылыстарын жүзеге асыруға және ортақ игілікке үлес қосуға мүмкіндіктер жасауға ұмтылды.
Қазақ әдебиеті, фольклоры мен мәдени дәстүрлері әйел болмысы туралы түсініктер береді. Қазақ әдебиетіндегі әйел кейіпкерлер қоғамдағы әйелдердің түрлі рөлдері мен тәжірибесін бейнелейтін табандылықты, даналық пен тапқырлықты суреттейді. Әйел құқықтары XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің басты тақырыптарының бірі болды. Осы тақырыпта қалам ұстаған қазақ жазушыларының мына шығармаларын ерекше айта аламыз: Жүсіпбек Аймауытов – «Ақбілек» романы; Міржақып Дулатов – «Бақытсыз Жамал» романы; Бейімбет Майлин – «Шұғаның белгісі» повесі; Ғабит Мүсірепов – «Ұлпан» романы және Мұхтар Әуезов- «Қорғансыздың күні» әңгімесі. Осы аталған шығармалардың философиялық интерпретациясы әйел болмысына қатысты бірегейлік пен гендерлік нормаларды құру мәселелерін тереңдете алады.
Ханға əділдігін айтқан Қарашаш ана, ел басқарған Тұмар, Айғаным мен Фатима ханшалар, жауға қарсы шапқан Гауһар мен Бопай батыр аналар, есімдері тұтас жұрттың тəрбие бесігіне айналған Нүрила, Қызай, Қойсана, Қарқабат, Дəулетбике аналарымыз, майдан шебінде болған Мәншүк Маметова, Әлия Молдағұлова, атақты батыр ұшқыш Хиуаз Доспанова, Желтоқсан көтерілісінің құрбандары болған Сабира Мұхамеджанова, Ләззәт Асанова ерліктері қазақ әйелінің болмысын ашып көрсетеді.
Философиялық дүниетанымдағы әйел болмысы әлеуметтік, мәдени және тарихи контексттерді қамтитын көп қырлы және серпінді тақырып екенін байқауымызға болады. Әр дәуірдегі ұлы ойшылдардың идеяларын біріктіре отырып, біз әйел болмысының маңыздылығы туралы үстемдік ететін идеяларды сыни тұрғыдан қарастыра аламыз. Сондықтан қазақтың философиялық дүниетанымындағы әйел болмысы да тарихи, мәдени, діни және әлеуметтік факторлардың күрделі өзара іс-қимылымен қалыптасқандығын айтқымыз келеді. Сонымен қатар, қазақтың философиялық дүниетанымындағы әйел болмысына қатысты тұжырымдарда феминистік көзқарастар жоқ деуге де болады. Дегенмен, қазақ философиясында нақты тұжырымдалған феминистік көзқарастар болмаса да, ойлар әйелдердің қоғамға қосқан үлесін құрметтеу, мойындау және атап өту құндылықтарын көрсететін элементтерді қамтиды. Қазіргі таңдағы дәстүрлі рөлдер мен нормалар қабылдауға әсер еткенімен, заманауи дискурстар барған сайын күрделене түсті және әйелдер құқықтары мен олардың қоғамға қосқан үлесін көбірек тану осы мәселені қайта анықтады деп ойлаймыз. Қазақ ойшылдары осы пікірталастарды қалыптастыруда және әділ философиялық дүниетанымды құруда маңызды рөл атқарды.
Ботагөз Паридинова,
PhD, Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университеті философия және әлеуметтік-гуманитарлық пәндер секциясының аға оқытушысы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
