Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының басында «Лениншіл жас», қазіргі «Жас Алаш» газетінен «Америкадағы қазақ» деген мақаланы оқыған болатынмын. Соны сақтап қоймағаным-ай… АҚШ-қа ресми сапармен барған Кеңес Одағының делегациясы құрамында болған қазақ азаматының (жазушы ма, ғалым ба, ұмыттым) соғыс тұтқыны қандасымыз жайлы жазғаны. Ол уақытта республикалық айтулы басылымда мұндай мақаланың жарық көруі ерлікпен тең жағдай еді.
Арада қанша жылдар өтсе де, сол мақала есімде. Біз, – деп жазады автор, – Нью-Йорк қаласына ұшақпен жеттік, қонақ үйге орналастырды. Делегация құрамында жазушылар, ғалымдар, өнер қайраткерлері болды. Алдын ала белгілеген жоспарға сәйкес делегация мүшелері өз салалары бойынша елдің жоғары оқу орындарын, ғылыми орталықтарын аралап танысуға кірісті. Арамызда бейресми бақылаушылар да болды. Сондай кездесулердің бірі Нью-Йорктегі ұлттық кітапханада өтті. Кітапхананың библиография бөліміне кірген кезде, жасы егде тартқан, түрі қазаққа ұқсайтын бір кісі көзіме оттай басылып, ауылдағы туысқанымды көргендей болдым. Ол да топ адамдардың ішінен маған көзі өтіп барады. Бізге ескертілген тәртіп бойынша кез келген адаммен сөйлесу, пікір алысуға болмайтын. Оқыс қимылдың барлығы да бақылауда. Топ басшысының рұқсатымен өзіңнің сұрағыңа аудармашы арқылы жауап аласың. Мен тәуекелге барып, қасымдағы орыс жолдасымнан бұл адамның қандай ұлт екен біліп беруді сұрадым. Жолдасым: «Бұл жақта оқыған, мемлекеттік қызметке араласып жүрген азиялықтар көп қой, мүмкін солардың бірі болар» деді. Арада екі күн өткеннен кейін Ұлттық кітапхананың жұмысымен танысуға тағы да келдік. Топ басшысынан рұқсат сұрап, әлгі кісімен танысу сәті түсті. Ол да менің кеулімді қимай тәуекелге барған сияқты. «Көп сұрақ қойма, өзің сөйлеп көп нәрсені білуге тырыс» деді. Кітапхана бастығынан рұқсат алып аудармашы екеуміз бейтаныс азаматқа бардық. Ол да хабардар болған-ау, орнынан тұрып, қос қолдап ағылшын тілінде амандасты. Біз де танысу мақсатымызды білдірдік.
– Мен қырғызбен, – деп бастады әнгімесін ол, соғыстан бұрын Фрунзедегі педагогикалық институтты бітіріп, жұмыс істедім. Соғыс басталғанда әскерге алынып, Смоленск түбінде қатты жараланып, тұтқынға түстім. Алғашқы жылдары Украина, Польшадағы, тағы басқа қонцлагерьлерде болдым. Германиядағы тұтқындар лагерінде жатқанымызда, Америка солдаттарды босатты. Үш жыл бойы азаптың қияметін көрдік. Бұл күнге жетпей кеткен миллиондаған тұтқынның ішінен тірі қалғанымызға қуандық. Американдық солдаттар шағын қалашыққа айдап алып келіп, бірнеше мыңдаған адамды моншаға түсіріп, үстімізге ақ түсті таза киім берді. Алдын ала дайындалған орман арасындағы жайға төсектерге орналастырды. Ашығып, өлу халіне жеткен тұтқындарға әдепкі кезде үш, кейіннен төрт мезгіл тамақ беріп, екі ай бойы бақты. Жұмыс жоқ, апта сайын монша, киіміміз бен төсек-орнымыз жаңартылады, ескі киім-кешек пен төсек орындарды біздің көзімізше арнаулы пеште өртейді. Түнімен «Америка деген – бай, қуатты ел, оның адамдары бай тұрады, кедейшілік жоқ» дегенді насихаттайтын киноларды көрсетеді. Уайым-қайғысы жоқ, өлең айту, билеу, көңіл көтеруден басқа ештеңе білмейтін сияқты. Адамдары әртүрлі нәсілді, ағы, қарасы, сарысы, бәрі де тең құқылы. Азаматтардың бас бостандығы тек қана Америкада деуден жалықпайды. Осылайша өмір сүріп жатқанымызда, бір күні бәрімізді қатарға тұрғызып, радио арқылы «Біздер американдықдармыз, өздерің көріп, куә болып жатқандай, бай елміз, егер сендер осылайша өмір сүргілерің келсе, Америкаға келулеріңе болады» деп айтты. «Неміс фашизмі жеңілді, біз жеңдік! Ал сендер, немістерге беріліп, тұтқынға түскенсіңдер, елдеріңе қайтсаңдар, алдарыңда өздерің көрген Сібірдің қақаған суығымен концлагері күтіп тұр. Онда жаза ауыр, көсемдерің Сталиннің «Опасызға Отанда орын жоқ!» деген сөзін естеріңнен шығармандар. Сендерді елдеріңде өлім күтуде. Ойлануға бір тәулік уақыт береміз» деп хабарлады.
Бұл хабарландыру үнемі қайталанып тұрды. Қатты қиналдық, бір тәулік тағдырымыздың шешуші уақыты болды. Жанымыз күйзеліп, қолдан келер шара жоқ, ертеңіне сапқа тұрдық. Тағы да кешегі талап айтылып жатты. Сонымен «Одаққа қайтамыз дегендер он қадам алға шықсын, орнында қалғандар Америкаға аттанады» деп тағдырымызға нүкте қойды. Алға шыққандарды тобымен шығысқа, орында қалған бізді батысқа айдады. Елге қайтуға қорықтық. Сол түнде Америка солдаттарының айдауымен кемеге тиеліп, жол тарттық. Содан бері осы елдемін, осы жақтың қызына үйлендім. Жоғары білімді азамат екенім ескеріліп, осы кітапханаға қатардағы қызметке алынып, Шығыс әдебиеттері бөлімінің меңгерушісімін, – деп сөзін аяқтады.
– Өзің қай ұлттың баласысың? – деп сұрады.
– «Қазақпын» дегенімде, ағылшын дауыс ырғағымен:
– О, мұнда қазақтар бар, қатысып тұратын екі қазақ азаматымен таныстыруға болады, – деді.
Мен әрі қарай сұрағаным жоқ, не де болса тәуекелге бел буып, делегация басшысынан солармен кездесуіме көмектесуді сұрадым. Ол уәдесінде тұрды. Мен қырғызға жерлестеріммен кездесуге рұқсат алғанымды, бірқатар рәсімдерден кейін біреуінің отбасында болатынымды айттым. Қырғыз тігін фабрикасында жұмысшы болып істейтін Мораның отбасында болуға кеңес берді және онымен жолықтырып бірге болатынын айтты. Қасымда аудармашы және қырғыз бар үшеуміз уақытында белгілеген жерге келдік. Оның фабрикадағы жұмыстан шығып келе жатқан бойы екен. Орта бойлы, мығым денелі жігіт ағасы, қысық көзінде қорқыныштың табы бар. Тосырқай тіл қатып аудармашының сөзінен кейін аса сақтықпен «Не мақсатпен келдіңіздер?» деп сұрады. Кеңестер Одағының делегациясы құрамында Қазақстаннан келгенімді, осында қырғыз кісімен кездесіп, өзі туралы білгенімді айттым.
Ол түрін өзгертпей, маған сезіктене қарап: «Бізде не хал-жағдай бар дейсің, үйге барып сөйлесейік» деді. Шеткі аудандағы көпқабатты үйлердің біріне келдік. Жолда әйелі неміс екенін, аспазшы болып істейтінін, жұмыстан сұранып, қонақ күтуге дайындалып жатқанынан хабардар етті. Бізді ат жақты, көгілдір көзінен мейірім шуағы шаршырап тұрған әйел қарсы алды. Ақжарқын әйел ауылдағы жеңгелеріміздей екен. Тап-тұйнақтай американдық отбасы, оның тәртіп пен тазалықты бойына сіңірген неміс әйелінің ұқыптылығы анғарылады. Бір бөлмеге жерге төсек салып, қалың жапқыштармен көрпеше жайыпты, жастық қойыпты. Барған бойда қырғыз екеуміз жеңілденіп, жастыққа қисайдық, аудармашы диванға жайғасты. Әңгімемізді өз тілімізде бастадық.
– Үш күннен бері әйеліме қазақтың салт-дәстүрін, жерге төсек салып дастархан жаюды, шай демдеп кұюды, ет асып, қамырдан нан жайып салуды үйреттім. Ол аспазшы ғой, бәрін меңгеріп алды. Ет асылып жатыр, асықпай әңгімелесейік, – деді.
Мен уақыттың шектеулі екенін ескерттім.
– Онтүстік Қазақстан облысының Түркістан ауданына қарасты елді мекенде туып-өстім. Жетіжылдық білім алдым, колхозда еңбек еттім. Соғыс басталғанда әскерге алындым. Смоленск түбінде жараланып, қоршауда қалып, тұтқынға түстім, түрлі концлагерьлерде болып, көретін жарығым бар екен, аман қалдым. Америка солдаттары концлагерьден босатты. Ал қалғаны, мына қырғыз айтқандай, дәм-тұз бұйырып, осы елге келдік. Әрине, алғашқы жылдары діні, тілі, әдет-ғұрпы бөлек елге үйрену оңай болған жоқ. Ақ нәсілді әйелге үйлендім, бұл жақта нәсілдік талғам да ерекше, оның өз артықшылығы болады. Екі қыз, бір ұлым бар. Олар ержетіп, шамаларынша білім алды, үлкен қызым тұрмыста, балам үйленген, бөлек тұрады. Мына кенже қызым сауда колледжінің соңғы курсында оқиды, – деп сүйкімді қазақтың қара көзді, сұлу өңді қарындасымызды мақтауын келтіріп, таныстырды.
Әйелімен де таныстық, ол да соғыстың соңғы жылдары Америкаға ауған неміс отбасынан шыққан екен. Тағдыр екеуін сол жақта табыстырыпты. Жерлесім бұрынғыдай емес, шешіліп, әңгімесін айтты. Байқаймын, өз өміріне риза сияқты. Аудармашы да, қырғыз да біздің әңгімемізді тындаумен отырды. Шай ішілді, ет те келді.
Жерлесім қоштасарда қазақтың әндерін айтуды өтінді. Елден тыс жүрген қандасымнан білгенімді аяған жоқпын. Оның кеулі босап, көзіне жас алды. Айтқандарымды үнтаспаға жазып алды. Елімді сағынғанда осы әндерді тындап, мауқымды басам ғой деумен болды.
– Қазақстанда мынадай электр шамы біздің колхозда орнады ма екен? Телевизорға, мынадай үнтаспаларды жазуға, электр тауарларын пайдалануға халықтың қолы жетті ме? – деп сауыл қойды.
Мен Қазақстанның түгелдей электр жарығымен қамтамасыз етілгенін, тұтыну дүниелеріне халықтың қолы жеткенін, соғыстың алдыңғы жылдарымен салыстырғанда өсіп-өркендегенін айттым.
– Ойпырым-ай, біздің колхозға электр жарығы қалай жетті екен? – деп американдықтарша сенімсіздік білдіргендей болды. – Менің азан шақырып қойған атым – Мұратбек, әкем мұратына жетсін деген болу керек, ал менің мұратым осылай болды. Бұл жақта «Мора» дейді, Хасан деген жерлесім бар, ол зауытта жұмысшы, әйелі американдық, оны «Хосса» дейді. Ол сенің біздің үйге қонаққа келетініңді білетін, бірге бола алмады, түнгі ауысымда жұмыста. Үйіне шақырады, – деді.
– Менен Хоссаға сәлем айт, елге қайтатын уақыт болып қалды, – дедім. Жерлесім:
– Мен бүгін нағыз қазақ екенімді сезініп, қуанып отырмын. Елден кеткеніме отыз жылдан асқанда нағыз қазақты көріп көп жағдайлардан хабардар болып, өз тілімде еркін тілдестім. Бұл – Америка, Нью-Йорк – алып шаһар. Күнде тосын оқиғалар болып жатады, бүгін бар адам ертең жоқ. Әсіресе, біз сияқты Отаны жоқтарға қауіпті, қорқынышты. Еліме, кіндік қаным тамған жеріме сәлем айтарсыз. Елім есіме түскенде өзің қалдырып кеткен әндеріңді тындап, еске алып отырамын, – деп қоштасқанын жазады мақала авторы.
Рысбай КӘРІМОВ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі,
Жалағаш ауданының құрметті азаматы
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
