Сыр өңірінде су тапшылығы жыл өткен сайын күрделеніп барады. Суды көп қажет ететін күріш дақылының көп бөлігі Қызылордада өсетіндіктен бұл мәселе өңіріміз үшін өзекті. Тығырықтан шығудың жолы қайсы? Күріш сортын жаңалау бағытында қандай жұмыс атқарылып жатыр? Қандай кедергілер бар? Осы және өзге де сауалдар бойынша еліміздегі күріш саласын зерттейтін жалғыз мекеме – Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдарымен дөңгелек үстел басында сұхбат құрдық.
Тілші:
– Кейінгі жылдары байқалып жүрген ауа райындағы өзгерістер, одан бөлек су тапшылығы облыста егін шаруашылығын әртараптандыруды қажет етіп отыр. Бұл ретте негізгі дақыл егістігінің көлемін белгілі бір деңгейге дейін тұрақтандырып, оның өнімділігін арттыру, суды үнемдеуге мүмкіндік беретін басқа дақылдар көлемін ұлғайтудың маңызы зор. Күріш егуге әбден машықтанған шаруашылықтар мұны қалай қабылдады?
Сұлтанбек ТӘУІПБАЕВ,
техника ғылымдарының докторы, профессор,
Ы.Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы
ғылыми-зерттеу институтының басқарма төрағасы:
– 2023 жылы Қазақстан бойынша 100 275 гектар жерге күріш егіліпті. Оның негізгі бөлігі Алматы, Жетісу, Қызылорда және Түркістан облыстарына тиесілі. Былтыр күріш егістігінің көлемі 98 058 гектарға дейін қысқарды. Қызылорда облысында өткен жылы 89 мың гектардан 85641 гектарға, биыл 80 мыңға дейін азайды. Біздің облыс мемлекет саясатына байланысты егін алаптарын жоңышқа, жүгері, қауын-қарбыз, арпа, бидай есебінен әртараптандыру мәселесін жолға қойып отыр. Институттың қалаға қарасты Қарауылтөбе ауылындағы тәжірибе алаңы, «Абзал және К», «Ақжарма-1», «Ақжарма-2», «Жаңажол» сияқты ірі шаруашылық өкілдері ғалымдарымызбен ақылдаса отырып, егін алқабында дәнді дақылдарды орналастыру сызбасын жасады. Оны бес жылға бекіттіріп алды. Біз қазіргі күні облыс әкімінің тапсырмасына сәйкес облыстық ауыл шаруашылығы және жер қатынастары басқармасымен бірлесіп жұмыс атқарып жатырмыз және оны жалғастыра береміз. Мемлекет бекіткен көлемнен артық күріш екпеу керек. Су тапшылығына байланысты саясат сондай, біз сол қиындықтардан өттік деп айта аламын.
Шаруашылықтар әртараптандыру саясатын түсіністікпен қабылдады. Әртараптандыру деп отырғанымыз – ауыспалы егін, бұрыннан бар тәсіл. Кестеге сәйкес су бөлініп, егін егілуі керек. Жоғары жаққа судың көлеміне байланысты өтініш беріледі. Осы талапты сақтаған жағдайда мәселе қайталанбайды. Әртараптандыру әдісі бұған дейін айтылғанымен дұрыс қолға алынбаған еді. Әрқайсысы ойына келген көлемге күріш, жоңышқа еккен. Сол олқылықтың орнын толтыру үшін шаруашылық агрономдары біздің ғалымдармен ынтымақтастықта жұмыс істеп келеді.
Тілші:
– Басқа дақылдармен ауыстыру сонда топырақ үшін тиімді ме? Ауыспалы егістің артықшылығын санамалап берсеңіздер.
Камалдин ШЕРМАҒАНБЕТОВ,
институттың жетекші ғылыми қызметкері:
– Күріш 100 күн бойы суда тұрады. Соның салдарынан топырақтың органикалық, физикалық құрамы өзгереді. Сондықтан оны жоңышқа, түйежоңышқа секілді құрғақ дақылдармен ауыстырып тұру керек. Бірақ шаруашылықтар көп жағдайда бұл талапты сақтай бермейді. Сондықтан топырақтың органикалық құнарлылығы азайып, бір күні одан біржола айырылып қалуы мүмкін. Әлемдік деңгейдегі күріш шаруашылықтарында биологиялық заттарды топыраққа сіңіріп отыру үрдісі қалыптасқан. Бізде ондай мүмкіндік жоқ. Әртараптандыру арқылы ғана құнарлылығын сақтай аламыз.
Оңтүстік аймақтарда 37,5 пайызға дейін күріш егілетіні айтылып жүр. Бұл – 8 танаптың 3-іне ғана күріш егіледі деген сөз. Қалған танаптарға басқа дақылдар егу керек. Орталық аймақтарда оны 5 пайызға дейін төмендету көзделген. Су тапшылығы кезінде бұған мән бермеуге болмайды. Аймағымыздағы шаруашылықтар 50 пайыз ауыспалы егіске көшсе, топырақтың құнарлылығын сақтай аламыз. Тағы бір айтарым, күріш егіп, ол шықпай қалып, қамбаны қызылға толтыра алмағаннан гөрі селекционерлер ұсынған ерте пісетін сортты егіп, тұрақты өнім алуға тиіспіз.
Тілші:
– Жақында жаңа сорттың шыққанын айтып сүйіншіледіңіздер. Ол қандай сорт, несімен ерекшеленеді?
Сұлтанбек ТӘУІПБАЕВ
институттың басқарма төрағасы:
– Бұдан екі-үш жыл бұрын жаңадан сорттар шықты. Ресей, Түркия, Қытай, тағы басқа шетелдерден де әкелінді. Ғалымдар соны лабораторияда тәжірибеден өткізіп көрді. Бұрынғы сорттардың ауру болуына байланысты бізге Қызылорда облысының климатына қолайлы, экологиялық таза сорт шығару туралы тапсырма жүктелді. Барлық сортты былтыр сынақтан өткізу нәтижесінде соның ішінен «Сыр сұлуы» және «Айсара» атты екеуін таңдап алдық. Былтыр соны көбейтіп, суперэлиталы тұқым алдық. Биыл «Сыр сұлуын» 240 гектар жерге еккенбіз, жақсы өнім жиналды. Ол 105 күнде, яғни бұрынғы сорттардан 15 күн ерте пісті. Салмағы, түрі жөнінен де еш кемшілігі жоқ. Экологиялық тиімділігі жоғары, халық жақсы алады. Бұрынғы сорттарға қарағанда 15-20 теңгеге жоғары. Биыл жаңа сорттан 1300-1500 тоннадай күріш жинауды жоспарлап отырмыз. Күріш егетін шаруашылықтарды осылайша тұқыммен қамтамасыз ету ойда бар. Былтыр диірменге салып тарттырып көргенімізде 55-57 пайызға дейін таза ақ күріш шықты. Бұл – жақсы көрсеткіш.
Тілші:
– Күріш сорттарының өміршеңдігі қандай? Қандай критерийлерге байланысты жаңарып отырады? Бір сортты ойлап табудан бастап оны айналымға енгізгенге дейін қанша уақыт керек? Сорт қандай жағдайда қолданыстан шығады?
Құрманбек БӘКІРҰЛЫ,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
институттың бас ғылыми қызметкері:
– Тұқым шарушылығында сортты ауыстыру және жаңарту сияқты екі үлкен міндет бар. Оның алғашқысы сынақ нәтижесіне сәйкес ескісін салыстырмалы түрде сапасы тәуір және молырақ өнім беретін жаңасымен ауыстыруды қамтиды. Ал екіншісінде сорттық және биологиялық сапасы нашарлаған тұқым түрлері жақсысымен ауыстырылады.
Бұрын Сыр салысына тән ауру көрсеткіші өте төмен еді. Кейін сырттан күріштің өзге де сорттары әкелініп, түрлі штамптар пайда болды. Оның кесірі барлық күрішке, тіпті ауруға шалдықпайды деп жүрген ресейлік сорттарға да тиді. «Лидер», «Янтарь» сияқты сорттардан тұтынушылардың көбі бас тартып жатыр. Сорт ауыстырудағы бір қажеттілік – осы. Кеңес өкіметі кезінде негізінен өнімнің көрсеткішіне ғана мән беріліп, ауру және тағы басқа жайттарды назарға алған жоқ. Шаруашылықтар өзі өндіріп, өзі саудаға шығаратын болғандықтан имиджін сақтау үшін тек бертін келе сапаны бірінші орынға қоятын болды. Шетелдерде бір сортты 7-8 жыл ғана егеді. Кезекте оны алмастыратын басқа сорттар дайын тұрады. Әйтпесе, сорт азып-тозып, жарамсыз күйге түседі. Ресей сорттарынан мол өнім алуға болады. Бірақ ауруға ұшыраса, қырылып қалады. Ал жергілікті сорттарды шығарғанда ауруға төзімділігі, құрғақшылыққа, жердің тұздылығына бейім болуы ескеріледі. «Сыр сұлуы» секілді ерте пісетін сорттар ауырып үлгермейді.
Сортты жаңадан шығаруға кемінде 12-15 жыл керек. Селекция үздіксіз жүргізілгенде ғана нәтиже береді. Өкінішке қарай өңірімізде кадр және қаржы тапшылығына байланысты кейбір жылдары бұл бастама үзіліп қалған. Институт өкілдері қазіргі күні мәселе шешімін тапқанын, сондықтан сорт шығару ісінде іркіліс болмайды деп сенемін.
Тілші:
– Егін егу барысында шаруашылықтар тыңайтқышты орнымен қолдану, тұқымды дәрілеу, сауықтыру тәртібін қаншалықты сақтап отыр?
Әсет ТОҚТАМЫСОВ,
ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы,
институттың бөлім меңгерушісі:
– Бұл жерде барлығын мазалайтын бір мәселе бар, ол – қымбатшылық. Күріш ауырмау үшін біз алдымен тұқымды өңдеуіміз керек. Ол үшін қажет препараттар да, тыңайтқыш та өте қымбат. Мысалы, «Аммофос» тыңайтқышының 1 тоннасы 350 мың теңге, аммоний сульфатының бағасы 200 мың теңге шамасында. Біздің топырақ үшін азот және фосфор тыңайтқышы қолданылады. Оны Ресей мен Өзбекстаннан алдырамыз. Ресейден сатып алатын препараттардың жарамдылығы – небәрі 10 күн. Одан кейін қайтадан сатып алып себу керек. Кемінде 3-4 рет өңдейді. Қыруар шығын, шаруалар үшін ауыр. Сондықтан жан-жақтан қолдау қажет. Ондай өнім түрлерін өз елімізде де шығаруға мүмкіндік бар. Баға саясаты бақылауда болып, қымбатшылық қолдан жасалмауы керек.
Фосфор тыңайтқышының тоннасы – 350 мың теңге. Сыр өңіріндегі топырақ құрамында фосфор мөлшері жеткілікті, сондықтан «Аммофос» сатып алмай-ақ препаратпен тұқымды өңдеп, топырақтағы фосфорды пайдалануға болады. Екі жыл көлемінде осындай тәжірибені қолданып келеміз. Шаруашылықтарға да ұсынып жүрміз.
Сұлтанбек ТӘУІПБАЕВ,
институттың басқарма төрағасы:
– Күрішті орып болғаннан кейін келесі көктемге дайындық басталады. Шаруаларға да, ғалымдарға да жыл бойы тыным жоқ. Күріштің ауруы көбейді. Ресей сорттарының барлығы дерлік дертке шалдыққан. Ресей, Қытайдан келген сорттар бізге келешекте күріш болмайды. Былтыр «Янтарь» ектік. Жайқалып тұрды. Ауырды да үш күнде біраз бөлігі іске алғысыз болып шыға келді. Күйіп кетті. Ресейден дәрі алдырсаң, бағасы ұшып тұр. Шаруалар амалдың жоқтығынан алып себеді. Антимонополия комитеті бағаны реттеуі керек. Тыңайтқыштың, дәрі-дәрмектің бағасы шарықтаса да күріштің бағасы сол қалпы. Өйткені күріштің қажеттілігі наннан кем емес. Ол қымбаттаса, халықтың реакциясы қандай болатынын шамалай беріңіз.
Алматыдағы микробиология және вирусология ғылыми-зерттеу институты биологиялық таза препараттар шығарып жатыр. Соны кеңінен пайдаланбаймыз. Былтыр біз тәжірибеде сынап көрдік, тиімділігін бірден байқатты. Фосфобактерин тыңайтқышын былтыр шағын аумақта тексеріп көрдік. Жақсы нәтиже берді. Биыл 500 гектар күріш алқабына түгел пайдаландық. Соның есебінен 40 млн теңге үнемделді. «Аммофос» бізде қат, тек сырттан келеді. Сондықтан шаруаларға мемлекеттен ғана емес, жан-жақтан қолдау керек.
Тілші:
– Күріш өндірісі – өңіріміздегі экспорттық әлеуеті зор сала. Қазақстан халқы тұтынатын күріштің негізгі бөлігін біздің облыс беріп отыр. Сондықтан бұл бағытта жүргізілетін жұмыстың ауқымы да кең, бұған институттың мүмкіндігі жете ме?
Жанұзақ БАЙМАНОВ,
техника ғылымдарының кандидаты, доцент,
институттың басқарма төрағасының орынбасары:
– Күрішке жай дақыл емес, мелиоративті дақыл ретінде қарауымыз керек. Біздің өңіріміз тұзды болғандықтан күріш егу арқылы топырақты тұздан шаймасақ, басқа дақыл шықпайды. Ендігі сұрақ: су тапшылығы жағдайында не істеуіміз керек? Суды аз пайдаланатын, вегетациялық кезеңі қысқа күріш түрлеріне басымдық беруіміз керек. Біз сондықтан «Сыр сұлуы» мен «Айсара» сортын ұсынып отырмыз. Күріштің көпшілік үлесі оңтүстік аймақтарға тиесілі. Оны азайтқанда қандай дақылдар егеміз, сол бағытта да жұмыс атқарылып жатыр. Тұздылығы жоғары жерге арпа, бидай, мал азығы түріндегі дақылдар мен қант құмайын егу көзделген.
Сұлтанбек ТӘУІПБАЕВ,
институттың басқарма төрағасы:
– Ғылымды дамыту үшін материалдық-техникалық, оның ішінде лабораториялық базаны жетілдірудің өзектілігі жоғары. Осыған байланысты мемлекеттік инвестициялық жоба әзірлеп, бірнеше министрліктің келісімін алып, бюджеттік өтініш бердік. Қаржы мәселесі шешілсе, күріші бар, басқа дақыл бар, оларды лабораторияда жыл бойы сынақтан өткізуге мүмкіндік туады. Бұл мәселеде Парламент Мәжілісі депутаттары үнемі қолдау білдіріп отырады.
Сұхбатты жүргізген
Назерке САНИЯЗОВА,
«Сыр бойы»
