2012 жылы Қазақстанда бірінші рет созылмалы жүректің жетіспеушілігі диагнозы қойылған науқасқа донорлық жүрек трансплантациясын жасағаны белгілі. Бұл отаны Чехияның кардиохирургі Жан Пирктің қатысуымен еліміздің жетекші кардиохирургі, медицина ғылымдарының докторы Юрий Пя жасады. Осылайша республикамыздың білікті хирургтері күрделі де қымбат оталарды өз елімізде жасауға болатынын дәлелдеді. Сондай-ақ көпшілікке сенсация болған осы күрделі отадан кейін Қазақстан әлемдегі донорлық жүректі ауыстырып салатын 27 елдің қатарына қосылды, онымен қоймай, ағзасында мүше ауыстыруға байланысты ақауы бар адамдардың көңілдерінде үміт отын жақты.
Жалпы, трансплантология – медицина саласының ең ірі жетістігі, ел дамуының басты көрсеткіші. Бүгінде әлемнің алпауыт елдері мүше трансплантациясын жасаудың ең озық үлгілерін қолдануда. Бір адамның ағза мүшелері бірнеше адамның өмірін сақтап қалуға мүмкіндік береді. Мәселен, жуырда павлодарлық қайтыс болғаннан кейін донор күту парағындағы екі пациентке жаңа өмір сыйлады.
Нақтырақ айтсақ, Павлодар қаласының №1 қалалық ауруханасында қайтыс болғаннан кейінгі донордан, яғни облыстың 44 жастағы тұрғынынан көп ағзалық ағза алу операциясы жүргізілді.
Ағзаларды транспланттау және екі пациенттің өмірін құтқару донор отбасының шешімі мен медициналық мамандардың үйлесімді жұмысының арқасында мүмкін болды. Ағзаларды алуға Ұлттық ғылыми онкология орталығы мен «UMC» корпоративтік қорының трансплантолог дәрігерлері қатысты. Нәтижесінде жүрек пен бүйрек сәтті алынып, трансплантталды. Осылайша бұл жағдай елімізде қайтыс болғаннан кейінгі донорлық және трансплантология мәдениетін дамытудың қаншалықты маңызды екенінің жарқын мысалы болды.
Трансплантация тарихы
Биыл 10 тамыздағы жағдай бойынша донорлар мен реципиенттердің бірыңғай республикалық тізілімінде 4384 науқас ағза ауыстыру кезегін күтуде. Оның ішінде 3890 ересек адам мен 90 бала бүйрек алмастыру үшін кезек күтсе, 201 адам және 21 бала бауыр алмастыруға мұқтаж екен, 25 ересек пен 2 бала өкпе трансплантациясын қажет етсе, жүрек ауыстыратын 143 ересек пен 6 бала бар және 4 ересек пен 2 балаға «жүрек-өкпе» кешенін транспланттау қажет. Ал біздің өңірде облыстық денсаулық сақтау басқармасының қаңтардағы мәліметі бойынша 764 адам бүйрек, 76 науқас бауыр ауыстыру кезегін күтіп тұр.
Бұл сандар біздің елімізде донорлық және ағзаларды транспланттау жүйесін дамытудың жоғары қажеттілігін айқын көрсетеді.
Жалпы, трансплантация латын тілінен аударғанда «ауыстырып салу» деген мағынаны береді. Медицинада адам мен жануарлар ағзалары мен тінін алмастырып салу ғылымын трансплантология деп атайды. Жарамсыз, дертті органдарды алмастыру – адамзаттың ертеден келе жатқан арманы, биік қиялы болатын. Тері қабатының орнын ауыстырып салу әрекеті алғаш рет біздің заманымыздан бұрын 1500 жылы жасалған. Клиникалық тәжірибеде бұлшық етті, сіңірді, қан тамырларын, жүйке талшықтары мен сүйек кемігін ауыстырып салу жиі қолданылады. Ең жиі алмастырылатын мүше – бүйрек болып саналады екен. Мәселен, 1902 жылы австриялық хирург Е.Ульманн алғаш рет бүйрекке трансплантациялау операциясын жасаған. Әлем ғалымдарының ізденістері арқасында 1953 жылы Биллингэм, Брент және Медава «жасанды бүйрек» аппаратын ойлап шығарды. 1954 жылы Муррей бүйрек алмастыруды сәтті аяқтады. Бұрынғы кеңестік дәуірде мұндай отаны бірінші болып академик-хирург Борис Петровский 1965 жылы жасаған. Ол бүйректі шешесінен алып қызына салған еді. Бауырды алмастыру проблемалары бүйректен кейін қолға алынды. Ал 2011 жылдан бері қазақстандық оташылар Орта Азия мемлекеттері арасында алғаш рет бауыр, жүрек, сүйек кемігін алмастыру операцияларын ойдағыдай іске асырды. Бүйрек ауыстыру оталары елімізде А.Сызғанов атындағы хирургия ғылыми орталығында 1978 жылдан бастап жасалуда. Ал бүгінгі заманауи медицина бір мезгілде жүрек, өкпе, бауыр, сонымен бірге ұйқы безі сынды бірнеше ағза мүшелерін ауыстыруға мүмкіндік беріп отыр.
Аймақтағы ағза ауыстыру ахуалы
Астанада, Алматыда, Ақтөбе және Шымкентте трансплантация орталықтары бар. Біздің өңірде мұндай күрделі ота облыстық көпбейінді ауруханада жасалып жүр. Мәселен, 2014 жылы Қызылордада жас жігітке өзінің туған қарындасы бір бүйрегін берді. Сол кезде Сызғанов атындағы институттан хирургтер арнайы келіп, ота жасады.
2023 жылы да облыстық көпбейінді ауруханада А.Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығының басқарма төрағасы, медицина ғылымдарының докторы, профессор, жоғары санатты дәрігер Болатбек Баймахановтың бүйрек жетіспеушілігі зардабын тартып жүрген 25 жастағы науқасқа жасаған отасы сәтті өтті. Науқасқа 36 жастағы туысқан ағасы донор болуға келісімін берген.
Ал биыл Сыр медицинасының тарихында айтулы күн болды. Аймағымызда алғаш рет бауыр ауыстыру отасы жасалды. Көпбейінді облыстық ауруханада 40 жастағы еңбекке қабілетті пациентке жасалған бауыр трансплантация отасы сәттi аяқталды. Донор – 1993 жылы дүниеге келген пациенттің туысы. Тоғыз жылдан бері бауыр циррозы дертіне шалдығып, емi нәтижесіз болған науқас үшін бұл көптен күткен қуаныш. Он сағатқа созылған ота сәтті өтті. Жалпы былтыр ауруханада бүйрекке 6 трансплантация жасалса, жоғарыда айтып өткеніміздей, биыл дәрігерлер бірінші рет бауыр ауыстырды.
Заманауи хирургияда донорлық бауырды сәтті трансплантациялау – созылмалы, асқынған ауруы бар науқастарды қалпына келтіріп, олардың толықтай медициналық және әлеуметтік оңалуын қамтамасыз етеді.
Мәйіттік донорды дамыту – өзекті мәселе
Былтыр елімізде 250 ағза мүшесі трансплантацияланған. Оның ішінде 227 ағза мүшесі тірі донорлардан, ал 23-і марқұмдардан алынған. Денсаулық сақтау министрлігі ұсынған ақпаратқа қарағанда, 2012 жылдан бері трансплантация бағдарламасы аясында Қазақстанда 2800 операция жүргізілген. Олардың ішінде 2353 операция (84%) – тірі донордан; 447 операция (16%) – қайтыс болғаннан кейінгі донордан.
Ағза мүшелерін трансплантациялау тек медициналық ем-шара ғана емес, бұл – науқас адамдар үшін жаңа өмірге мүмкіндік. Алайда бүгінде біздің елде оның ілгері басуына кері әсерін тигізіп отырған мәселе бар. Ол – мәйіттік донордың жолға қойылмауы.
Дүниежүзілік статистикаға сүйенсек, мұндай отаның 80 пайызға жуығы қайтыс болған азаматтардың донорлығымен жасалады. Ал біздің елімізде басым бөлігінде науқастарға жақын туыстары донор болуымен ерекшеленеді. Мәйіттен ағза алып салу жайы – бүгінде сала министрінен бастап мамандарын да алаңдатып отырған өзекті мәселе.
– Қазіргі кезде әлем бойынша мәйіттен ағза алып салу тәжірибесі жасалған, яғни адамның ағзасындағы бүйрек, жүрек, өкпе, ұйқы безі, бауыр және көздің қасаң қабығын келесі адамға ауыстырып салуға болады. Мысалы, жол-көлік апаты болды делік, ал науқас сол аурухана төсегінде жатып есін жимай кетті. Оған жасалған барлық ем көмектеспегеннен кейін мидың өлімі деген диагноз тіркеліп, оның өзге ағзалары арнайы аппараттың көмегі арқылы жұмыс жасайды. Мұнан соң арнайы мамандардан құралған комиссия мәйіттің ағзаларын алуға байланысты шешім шығарады. Мұның барлығы да бізде заңда көрсетілгендей жасалады. Егер мәйіттің туыстары табылмай жатса не туысы жоқ болса, егер ми өлімі дерегі тіркелген адам тірі кезінде өзінің келісетін немесе келіспейтіндігін білдірмеген болса, біз оның туыстарын тауып, келісімін алуға тырысамыз. Ал мемлекеттегі кез келген адам тірі кезінде egov арқылы келісетінін болмаса келіспейтінін білдіру керек. Өзінің арызында дүниеден өткеннен кейін ағзасын алуға келіспейтіндігін білдіріп, арыз жазып қойған болса, заң бойынша біз оның ешбір ағзасын ала алмаймыз. Қандай жағдайда да біз туыстарының рұқсатымен ғана әрекет етеміз. Біздің Сыр өңірінде адамдардың 90 пайызы науқастардың жағдайына түсіністікпен қарағанымен, келісім бере қоймайды.
Негізі біздің ислам дінімізде шариғатта, православие дінінде де ағзаларды алуға рұқсат етілген, яғни бір науқасқа көмектесу арқылы сол адам сауапты іс жасайды. Бір адамның өмірін аман сақтап қалғаның бүкіл елге көмек бергеніңмен тең саналады екен. Мұндай жағдай кез келген адамның басына түсіп, оған донор қажет болуы мүмкін. Медицинаның бұл саласы кейінгі 3 жылдан бері Қазақстанда енді ғана күшіне еніп, дамып келе жатыр. Бұл жағынан солтүстік өңірлер белсендірек, яғни мәйіттердің ағзасын донорлыққа беруге оның жақындары, туыстары рұқсаттарын береді. Ал оңтүстік аймақтарда, атап айтқанда, Қызылорда, Шымкент, Тараз өңірлерінде трансплантация турасындағы насихат халықтың санасына толық сіңбей жатыр. Көпшілік «ағзасын беруге болмайды» деп ойлайды. Бірақ мен оны дұрыс емес деп есептеймін, – дейді облыс бойынша трансплант үйлестіруші, жоғары дәрежелі нефролог Лиза Нұрсұлтанова.
Шамамен осыдан екі-үш ай бұрын Денсаулық сақтау министрі Ақмарал Әлназарова біз көтеріп отырған тақырыпқа байланысты әлеуметтік желідегі парақшасында жазба жариялады.
Жазбасында ол: «Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының басшысы, Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлымен маңызды кездесу өткіздім. Біздің талқылауымыздың негізгі тақырыбы вакцинациялау және ағза донорлығы бойынша халықтың хабардарлығын арттыруға қатысты мәселелер болды» дей келе министр кездесудің мән-жайын баяндаған.
– …Кездесу барысында транспланттологияның маңызды тақырыбы да талқыланды. Соңғы 10 жылдың ішінде Қазақстанда ағзаларды трансплантаттау саласында елеулі прогреске қол жеткізілді және бүгін біз әлемдік стандарттарға сеніммен қараймыз…
Біз қайтыс болғаннан кейінгі донорлық тақырыбына ерекше назар аудардық. Әлемде бұл мәселеде Испания – көшбасшы, онда 1 миллион адамға қайтыс болғаннан кейінгі донорлық көрсеткіш 49,38-ді құрайды. Өкінішке орай, Қазақстанда бұл көрсеткіш небәрі 0,36.
Біз халықтың хабардар болуын арттыру және діни көшбасшылар арқылы осы тақырыпты түсіндіру үшін белсенді жұмыс істеуіміз керек. Мүфтиятпен диалогта біз проблемалар бойынша ортақ түсінік таптық және діни лидерлердің мешіттер мен қауымдастықтарда қайтыс болғаннан кейінгі донорлық пен вакцинациялау мәселелерін түсіндіруге қатысуы адамдарға саналы және жауапты шешім қабылдауға көмектеседі деп үміттенеміз, – деді А.Әлназарова.
– Кейінгі 10-15 жылда ағза алмастыру елімізде жаңа бағытта дамып келеді. Оның ішінде Қызылорда облысы республикада бүйрек, бауыр трансплантациясын жасайтын бесінші аймақ қатарына енді. Жыл басында туыстық бауыр трансплантациясы жасалды. 2023 жылдың аяғынан бері бүйрек ауыстыру отасы қарқынды қолға алынып, былтыр 6 трансплантация жасалды. Дегенмен күту парағында кезекте тұрған науқастар әлі көп. Елімізде мәйіттік донордан жасалатын ота небәрі 10-15 пайызға жуығын ғана құрайды, басым көбі туыстық донор. Бұл өте аз көрсеткіш. Ал күту парағында кезекте тұрушылар саны күннен-күнге көбеюде. Олардың өмір сүру уақыты санаулы.
Мәйіттік ағзаны алып салуда дін ешқандай кедергі келтірмейді, яғни ислам діні болсын, православ діні болсын «мәйіттік донордан трансплантация жасауға болмайды» деген сөз жоқ. Мысалы, Иран қазір трансплантация бойынша әлемде он мемлекеттің қатарына енді. Сауд Арабиясы, Түркия секілді исламдық мемлекеттер де мәйіттік ағзаны алмастырып салу бойынша алдыңғы қатарларда тұр. Сондықтан дінмен байланыстыруға болмайды. Басына түспей бұл мәселені ешкім түсінбейді. Адам қайтыс болған соң біз туыстарынан рұқсат сұраймыз, бірақ қайғы үстіндегі жандар дұрыс түсінбей жатады. Сондықтан тірі кезінде әр адам шешім шығарып, келісімін беріп қойса жақсы болар еді. Келісім беру-бермеу egov арқылы жүргізіледі, – дейді облыстық көпбейінді аурухана бас дәрігері Жасұлан Баймаханов.
Материалды дайындау барысында былтыр бүйрегін ауыстырған қала тұрғыны Мақпал Оралованың да пікірін білген едік. Күрделі отаны басынан өткерген ол мәйіттен алынатын ағза алмастыру мәселесіне мән беретін уақыттың жеткенін айтады.
– 2016 жылдан бері бүйрек жетіспеушілігімен есепте тұрамын. 2024 жылы трансплантация жасалды. Оған дейін Корея елінде Сеул қаласында ем алдым. Бірақ былтыр қатты ауырып, жағдайым нашарлап кетті, шұғыл түрде трансплантация жасау керек болды. Донорды жан-жақтан қарастырдық. Өкініштісі біздің елде мәйіттік донор дамымаған екен, кезекке тұрғанмен ұзақ күту керек болды. Тіпті он жылдап кезекте тұрғандар бар екен. Сондықтан туыстық донорға жүгінуге тура келді. Өзімнің туған ағам бір бүйрегін берді. Күрделі ота облыстық көпбейінді ауруханада жасалды. Отаның жергілікті ауруханада жасалғанына қуандым. Басқа қалаға барып, әуре болмадым. Мамандарға алғысым шексіз. Мені мазалайтын мәселе – елімізде мәйіттік донордың дамымауы. Осы мәселеге барынша көңіл бөлініп, жан-жақты зерттеліп, тұрғындарға насихатталып, жолға қойылса екен деймін. Себебі біз тірі, сау адамды бір ағзасын алу арқылы мүгедек етіп жатырмыз. Донор табылмаған соң амалсыздан жақынының өмірін құтқару үшін мәжбүрлі түрде ағзасын беріп, өзі де науқасқа айналып жатыр. Сондықтан мәйіттік донорды қолға алатын, жолға қоятын уақыт жетті деп ойлаймын, – дейді Мақпал Оралова.
Мақпалдың ота жасатқанына енді бір жыл болады. Қазір жағдайы жақсы. Бір жанның өмір сүруіне себепші болған, бір отбасының қуанышқа бөленуіне мүмкіндік берген мамандардың кәсібилігіне, жанашырлығына тәнті, ризашылығы шексіз. Бүгінде бір бүйрегін берген ағасының да жағдайы жақсы. Екеуі де дәрігерлер бақылауында. Әйтсе де ол гемодиализге барып жүрген күндерін ойласа әлі күнге дейін қамығып қалады. Елімізде Мақпал секілді ауру азабын тартып жүргендер қаншама?! Тіпті олардың саны күн санап артуда. Күту парағында кезекте тұрған сол жандардың «донор табылып қалар» деген әлсіз үміті өшпесе екен.
Айнұр БАТТАЛОВА,
«Сыр бойы»
