Өмірдің қарапайым қағидасын түсіну үшін тым ақылды болудың қажеті шамалы. Санасында түйсігі бар адам әйтеуір сол өмірдің жазылған немесе жазылмаған заңдылығымен тіршілік етеді.
Біз осыдан 30 жыл бұрын ескі жүйеден саналы түрде бас тартып, тәуелсіздігімізді жарияладық. Қызығымен бірге, тағдырлы, сындарлы жылдар өтті. Қазір барлығына ойша көз жүгіртесің, қай жерде дұрыс істедік, жаңылған тұсымыз қайсы?
Алғашқыда ел есеңгірегендей болды. Мемлекеттің ұдайы көмегіне сүйенген жоспарлы экономиканың әлеуметтік әділеттілігі басым болғанын жасырғымыз келмейді. Халық бір күнде барынан айырылған соң қиналды. Кеңестік жүйенің қабырғасы сетінеп, құлағанын көп халық түсінбеді. Олардың санасы мұндай сойқанды қабылдауға дайын емес еді.
Бірақ бір шындықты айналып өтуге болмайды. 80-жылдардың орта шенінде жоспарлы жүйенің бүкіл тіршілігі діңкеледі. Сөрелер бос қалды. Мұндайда керемет идеология да дәрменсіз. Өйткені қарны аш адамға жақсы сөз, жалынды ұран тамақ болмайды.
Айтпақшы, социалистік экономиканың табиғаты ешкімге ұқсамайтын. Еңбек бағаланады. Үздіктер ордендермен, атақтармен құрметтеледі. Бірақ оның сол кездері жалпақ жұрт түсіне бермейтін түйткілдері көп болды. Есептегі қағаз тым асырып көрсетіледі. Ауданнан облысқа, одан әрі Алматыдан Мәскеуге жетеді.
Дегенмен, кеңестік экономика тым мырзалық танытып, өтірік есепке ақша төлейді. Әрбір 100 саулықтан 150-200 қозы, күріштің әрбір гектарынан 80-120 центнер өнім алу есеп бойынша үйреншікті дағдыға айналған. Өзбекстанда тіпті сұмдық. Әрбір гектардан алынып жатқан мақтаның көтеріңкі есептерінен басыңыз айналады. Бір қызығы, сол цифрларды Мәскеу жақсы көреді. Молдова да, Әзербайжан да, Армения да, Грузия да сондай.
Кеңес әлемі құлаған соң нарықтық экономика енді. Бұл өмірдің өзі туғызған қажеттілігі еді. Себебі экономикадағы жалған деректер нарық заңымен үйлеспейді. Өйткені нарық жекеменшік институтын қалыптастырады. Міне, 30 жыл өтті, нарық заңдылығымен өмір сүріп жатқан жайымыз бар. Мұны бір деп қойыңыз.
Енді негізгі айтпағымызға келейік. Соңғы жылдары Қызылорданың басты дақылы – күріштің жайы туралы сыпсың әңгімелер жиі айтылатын болды. Әсіресе, облыстың белгілі деген ел басқарған айтулы азаматтарының өзі бүгінгі мәліметтерге күмәнмен қарайды. Әлеуметтік желілерде шындықтың жанайқайын шығарып жатқандар қаншама?! «Жел тұрмаса, шөптің басы қимылдамайды», демек, сыпсың әңгімелердің сыңайында бір түйткілдің болғаны ғой. Бұл әңгіменің қозғалғанына ондаған жылдардың жүзі болды. Жасыратыны жоқ, біздің де аталған тақырыпты зерделеу үшін көп уақыт жұмсауымызға тура келді.
Алысқа бармай-ақ, 2020 жылдың егін көрсеткішінен бастағанды жөн көрдік. «…Сыр диқандары ағымдағы жылғы су тапшылығына қарамастан 89,5 мың гектар күріштің әр гектарынан 61,8 центнерден өнім алып, ел қамбасына 551,3 мың тонна өнім құйды», деп хабарланды ресми ақпаратта. Ескеретін нәрсе, дәл осы көрсеткіш бізде, өкінішке орай, 2020 жылы ғана жарияланып отырған жоқ. Бірнеше ондаған жылдардың көрсеткіші арифметикалық өсім бойынша көтеріліп келеді. Осыған орай мемлекеттен беріліп жатқан қаржылай көмектің ауқымы да орасан зор. Мұның сырын білу үшін біз өмірдің кейбір көлеңкелі тұстарына үңілуімізге тура келді.
Қызықты деректер келтірейік. 1990 жылы Қызылорда облысында әр гектардан 46,5 центнерден өнім жиналыпты. 1993 жылға дейін шамамен осы көрсеткіш қайталана береді. Кейінгі тоқырау жылдарында көтеріңкі көрсеткіштің ешкімге қажеті болмай қалған сыңайлы. 1994-2006 жылдары өнімділік 27-33 центнер аралығын құрайды. Осы жылдарды бекер айтып отырғанымыз жоқ. Аталған кезеңде мемлекеттің қаржы қауқары оншалықты кереметтей емес еді. Мұнай бағасы төмендеді, елдің әлеуметтік күнделікті ахуалын жақсартудың өзі үлкен проблемаға айналды.
Экономикада сыртқы коньюнктура деген ұғым бар. Бұл – негізінен біздің басты байлығымыз – мұнай-газ, басқа да жерасты қазынамыздың әлемдік бағасымен ұштастырылатын ұғым. 2000 жылдардың басында әлемде мұнай бағасы көтерілді. Сол кезеңнің орта тұсында ол тіпті барреліне 150-180 долларға жетті.
Қазақстан бюджеті ернеуінен асып төгілді. «Артық» ақшаны не істеуге болады? Оны жұмсаудың жолын белгілейтіндер табыла кетті. Ауылшаруашылық дақылдарына мемлекеттік бюджеттен субсидия беріле бастады. Көктен түскен оңай ақшаны байқаған әлгі пысықтар егістік көлемін өсіріп, одан түсетін түсімділікті ұлғайта бастады.
Статистика не дейді? 2014 жылы гектарына 40,2 центнер өнім алынса, 2020 жылы 60 центнерді төңіректей бастады. Шындыққа жанаса ма? Зерделеу, санада қорыту күрделі. Дегенмен ақырындап, жылжып көрейік. Алдымен субсидиядан бастағанды жөн көрдік.
Көтеріліп отырған мәселенің сипатына байланысты бірқатар облыстық ұйымдар басшыларына тиісті қатынастар жолдап, олардан жауап алған едік. Солардың бірі күріш өндірісіне қатысты 2017-2021 жылдар аралығында мемлекет тарапынан берілген субсидиялар туралы мәлімет облыстық ауыл шаруашылығы басқармасынан сұралды. Көп ұзамай басқарма басшысының орынбасары Қайратбек Сәрсенбаевтан жауап алдық.
Шынын айту керек, күріш дақылы бойынша мемлекеттен осынша көлемде субсидия берілетінін күтпеген едік. Олар негізінен суды жеткізу бойынша қызметтің, басым дақылдардың, гербицидтердің (пестицидтердің), тыңайтқыштардың құнын, тұқым шаруашылығын дамытуды субсидиялау мәселесін қозғайтын еді.
Мемлекеттік орган болған соң есептер қағазға өрнектеліп, рет-ретімен жазылыпты. Бұл, әрине, құптарлық. Біз қаржы ұйымы емеспіз, журналистерге қаздай тізілген цифрлардың қажеті шамалы, сондықтан олардың бірқатарын дөңгелектеп алғанды жөн көрдік.
Аталған бес жылда су жеткізуде қызмет құнын субсидиялауға облыс бойынша шамамен 1,8 млрд теңге мемлекет қаржысы алыныпты. Ал басым дақылдардың құнын субсидиялау бойынша барлық қаржы шамамен 5,6 млрд теңгені құрайды. Одан кейін гербицид құнын субсидиялау бойынша алынған қаржы – жобамен 2,4 млрд теңге. Тыңайтқыштардың құнын субсидиялау бойынша алынған қаржы осы жылдар ішінде 7,8 млрд теңгені құрайды. Бұған 2021 жылы алынуға тиіс қаржы да кіреді.
Тоқетерін айтқанда, 2017-2021 жылдар аралығында облыстың басты дақылдарына берілген субсидия көлемі шамамен 18 млрд теңгені құрайды. Біздің пайымдауымызша, оның 15 млрд теңгесі күріш дақылына қатысты. Шерімбет шамамен күрішке қатысы жылына 3 млрд теңге құрайды.
Қайталап айтамыз, осының барлығы – дөңгелектеп, цифрлардың негізгі мазмұнын сақтай отырып алынған деректер екенін еске салғымыз келеді.
Иә, жоғарыда айтқандай, біздегі бюджет тайқазанының ернеуі асып-төгіліп жатыр. Бұл – байлық, қағаздағы цифрдан бас айналады. Алайда мемлекеттің осынша қолдау қаржысы үйіп-төгіліп беріліп жатса да саладағы тіршілікке аға ұрпақ өкілдері риза емес. Аттарын атамауды сұраған сол кісілердің айтқандары біздің пайымдауымызша көңілге қонымды.
Өмірдің ащы-тұщысын қатар тартқан білікті, білімді ағайын күріштің орташа түсімділігі 60 центнердің ақылға сыйымсыз екенін айтады. «Орташа өнім 60 центнер болса, облыс шаруашылықтарының тең жарымы 40, екінші жарымы 80 центнерден өнім алу керек. Бұл есепке де, логикаға да сыйымды болар еді. Бірақ бұл цифрды қағаз көтергенімен, өмір көтермейді», – дейді олар.
«Жалағаш ауданы бойынша күріш жинауға облыстың ірі автокөлік кәсіпорындары тартылып, гектарына 40 центнер өнімді зорға тасып үлгіретін еді, – дейді тағы бір азамат. Ал қазір өнімді кім қалай, қайда тасып жатқанын ешкім білмейді».
Әлқиссаны өзіміз айта беретін салық түсімдерінен бастайық. Әлгі екі ауданның шаруашылықтары күріштен мол өнім алатын болғандықтан, тиісті орынға арнайы қатынас хат жолдадық. Облыстық мемлекеттік кірістер департаменті біздің өтінішімізге сәйкес мынадай мәліметтер жолдады. Атап айтқанда, біз «Таң ЛТД», «Байтабын», «Еңбек Жер», «Мақпалкөл», «Ер-Әлі», «Мағжан и К», «Шаған Жер», «Бесарық», «Мади Қажы» ЖШС 2020 жылдың қорытындысы бойынша төленген салықтардың мөлшеріне қанықтық. Бұл шаруашылықтар Сырдария және Жалағаш аудандарының аумағын қамтиды.
Өткен жылы аталған шаруашылықтар 2 млн теңгеден бастап 353 млн теңгеге дейін салық төлеген. Соңғысы «Мағжан и К» ЖШС-ның үлесі болып табылады. Шамасы, бұл шаруашылықтың басқа саладағы тіршіліктері сан салалы болуы керек деп ойлаймыз. Жалпы, қоғамдық пайымда «Мағжан и К» туралы пікір бөтен емес. Елге демеушілігі, қолдауы қомақты. Сондай-ақ мұндай салық мөлшері «Шаған Жер», «Байтабын» ЖШС, «Мади Қажы» сияқты кәсіпкерлік құрылымдарына тән. Халық Жалағаш ауданы «Ер-Әлі» және «Құрманбай ата» шаруа қожалығы туралы да жақсы пікір айтады. Шаруашылық өткен жылы 1200 гектардан 75 центнерден өнім алған.
Күріштікті марамен тегістейді, тұқым сапасына қатты мән береді. Ізденгіш, агротехниканы сақтайды. Қалай болғанда да ел азаматтары өзінше тіршілік істеп, нарық жүйесіне сәйкес еңбектеніп жатқан жағдайы бар. Өкінішке орай, олар некен-саяқ.
Соңғы жылдары мемлекеттің салыққа қатысты көзқарасы өзгере бастады. Кім, не үшін қаншалықты салық төледі? Сол кәсіптің мемлекетке қаншалықты тиімділігі бар? Миллиардтаған теңге субсидия алып, қазынаны тиын-тебенмен алдаған кімдерге тиімді? Осыдан туындайтын тағы бір қызық бар. Соңғы жылдары ауылдарда дүрбелең көбейіп кетті. Елдегі ағайынның көзі ашылып, бұрын жерге қатысты берген пай үлесін даулай бастады. Олар ауылдағы шаруа қожайындарының ауқатты адамға айналғанын біліп алды. Айтатыны жоқ, мәселе күрделі, субсидияның несібесін санаулы адамдар ғана көруде. Бұл заңдылықты қайта қарау қажеттігін тудырады. Себебі халық жіктеліп, олардың кедейлену үрдісінің жылдам өрбуіне әкеп соғуда.
Айтатыны жоқ, қауіпті үдеріс.
Әңгіменің ақиқаты керек, ел бостан-бос даурықпайды, тектен-тек шу көтермейді.
Шыдамның да шегі бар, елдегі халық төзімі таусылған соң бас көтереді. Оларды бос уәденің шаршатқаны қашшан. Елдегі ағайынның пікіріне сүйенсек, қазір суармалы егіншіліктің проблемасы жылдан жылға ушыға түсуде. Шындығын айтқанда, бұл кеңес жүйесінен бізге мұра болып қалған 180 мың гектар жер. Оған соңғы жылдары пайда болған су тапшылығын қосыңыз. Уәжді сөзге тоқтайтындар біздің суды тым ысыраппен пайдаланып жатқанымызды айтады. Қысқасы, есеп жоқ, барлығы сол мезетте алған пайдасын қолайлы көреді.
Шаруашылықтардың ішкі су жолдарының шешілмеген проблемасы шаш етектен. Олардың бүгінге дейін иесі айқындалмаған. Кім жөндейді? Қалыпты деңгейде қалай ұстап тұруға болады?
Мамандар жалпы облыста егістікте терең талдау жүргізу қажеттігін айтады. Шындық айтылу керек. Біз әдетте субсидия алу үшін егін өнімділігін еселеп көрсетеміз. Ал алған пайдадан су құрылғыларын жөндеуге қаржы бөлмейміз. Табыстың қасында жұмсайтын шығын тиын-тебен. Бірақ тойымсыздық психология өнім өндіріп, қыруар пайда алуға итермелейді. Жалпы халық игілігі болса кәнекей, табыс санаулы адамдардың еншісіне бұйыруда. Сонау қоңыр күзден келесі қыркүйекке дейін Моңғолиядан бастап Шығыс Еуропа нарығына тасылып жатқан күріштің игілігін облыста санаулы адамдар ғана көруде.
Мемлекет басшысы Қазақстанның ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігінің өте төмен екенін мәлімдеді. Не істеу керек? Ол әлемнің озық технологиялық үдерістерін пайдалануды талап етеді. Егер біз облыстың аймақтық ішкі жалпы өнімінің көрсеткіштерін алсақ, 2020 жылғы жалпы 1,6 трлн теңгенің ішінде ауыл шаруашылығы саласының үлесі 100 млрд теңгеге жетпейді.
Қысқасы, егін шаруашылығында ширататын шаруа көп. Бұл елдегі халықтың өмірлік қажеттілігі деп санаймыз.
Жолдасбек АҚСАҚАЛОВ
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
