Жергілікті өзін-өзі басқару туралы ой
Әлем тарихында жергілікті мемлекеттік басқару, өзін-өзі басқару негізінен үш міндетті шешуі тиіс деп есептеледі. Олар – халыққа негізгі әлеуметтік қызметтерді көрсету, жергілікті ресурстарды дамыту және оны аумақ тұрғындары игілігіне пайдалану: осы аталған міндетті орындау үшін азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру. Бұл мақсатта облыс басшылығынан бастап ауыл әкімдеріне дейін мемлекеттік басқару функцияларымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының функцияларын да жүзеге асыру жүктелген.
Шындығына келгенде, жергілікті басқаруды өз мәнінде ұйымдастыру ауыл әкімдеріне (мұны ауданға бағынысты қала, кенттерде де деп түсінуі керек) бірінші кезекте өте керек мәселе, ал, облыстың, аудан әкімдерінің әкімшілік, экономикалық мүмкіндіктері біршама жоғары болғандықтан, ауыл әкімдеріне қарағанда соншама өзекті емес.
Жергілікті жерде өзін-өзі басқару мәселесінде кейінгі 10-12 жылдың көлемінде бірқатар оңды жұмыстар атқарылуда. Алдымен 2001 жылы қабылданған жергілікті мемлекеттік басқару туралы заңының аясы кеңейтіліп, 2009 жылдан бастап өзін-өзі басқару мәселесі заңға қосылса, 2012 жылы Президент Жарлығымен жергілікті өзін-өзі басқарудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасы қабылданып, қазіргі таңда 2030 жылға дейінгі оны әрі қарай дамытудың жобасы дайындалып жатқанынан хабардармыз. 2013 жылдан бастап жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қаржылық мүмкіндіктерін арттыру бағытында біршама жұмыстар жүргізіле бастаса, 2018 жылдан ауыл әкімдерінің дербес 4-деңгейлі бюджеттері пайда болып, оларға 8 салықтық және бірқатар салықтық емес түсімдер берілді. Ал келесі 2022 жылдан бастап жерді пайдалану, сату, жалға беруден қазіргі таңда аудан, қала бюджеттеріне түсіп келген 4 түрлі жерге байланысты салықтық түсімдерді де ауылдық бюджеттерге түсіру қарастырылуда. Дәл осындай жағдай ауыл бюджеттерінің шығыс бөліктерінде көрініс тауып, 19 бағыттағы шаралар қаржыландырылуда.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев өткен жылғы Жолдауында аймақтардағы жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық мүмкіндіктерін күшейту, ауыл бюджеттерінің кірісін арттыру, мүліктік құқығын кеңейту, жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару органдарының ара жігін кезең-кезеңімен ажырату, халықтың ауылдағы өз әкімдерін сайлауы мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы құзыреттерді бөлу және жергілікті өзін-өзі басқару ісін айқындау туралы мәселе көтергенін бәріміз де білеміз.
Иә, билік өкілдерінің сайланбалы болуы туралы Жолдаудағы ұсыныс жалғасын тауып, биылдан бастап ауыл әкімдерінің халық сайлайтын сайлауы, басталмақ. 2025 жылдан бастап аудан әкімдерін де халық сайлайтыны туралы тиісті заңдарға өзгеріс енгізілгенін бұқаралық ақпарат құралдары арқылы таныстық. Сөз жоқ, осыған дейінгі 8 жылдағы ауыл әкімдерін сайлау процесіне қарағанда бұл шара ауылды жаңғыртуға бағытталған маңызды қадам деп айтуға болады. Себебі бұған дейін әкімді аудан (қала) әкімдері ғана ұсынып, оларды мәслихат депутаттары сайлайтын, яғни ауыл әкімі аудан әкіміне, депутаттарға тәуелді еді. Енді ауыл әкімдері жоғары жақтан гөрі төменге көбірек қарайтын, елге жалтақтайтын болады.
Ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайын көтермей, ел экономикасын көтеру мүмкін емес екені баршамызға мәлім. Бұл шарада әкімдер жұмысын қайта ұйымдастыруы қажет. Бүгінгі таңда еліміздегі халықтың 41,5 проценті ауылда тұрады десек, олар республикамыздың ішкі жалпы өнімінің 4 процентінен сәл-ақ астам бөлігін ғана қамтамасыз етеді. Қазір ақпарат құралдарында «билікті одан әрі орталықсыздандыру үшін маңызды түрткі болатын шара ауыл әкімдерінің алдағы сайлауы» деген сөздер айтылуда. Шындығында дәл осылай ма?
Ауыл әкімдері құзыреттерінің бірі олардың дербес бюджеті енгізілгені сырттай қарағанда көптеген мәселелерді шешетін секілді болып көрінеді. Қарапайым халыққа, ауылдарға зор мүмкіндіктер беріліп, өз мұқтаждарын мұнан былай өздері қарайтындай болып көрінгенімен, іс жүзінде ауылға түсетін салықтар мен түсімдердің саны көп болғанмен, олардың көлемі өте аз, мардымсыз екенін мамандар бірден-ақ байқады. Мысалы, біздің өңіріміздегі барлық 146 (2 ауданға бағынысты қала, 12 кент және 132 ауыл округі) дербес бюджеттің 2020 жылға арналған бюджеттерінің 5,6% ғана өздері жинайтын кірістермен жабылады (өз кірістері 820 млн теңге, бюджеттің шығыс көлемі 18,2 млрд теңге). Осы кірістерге талдау жасасақ, одан да таңғаларлық жайттарды көруге болады. Атап айтқанда, жеке тұлғалардың мүлік салығынан бар-жоғы 16,3 млн теңге ғана түсіп, әрбір жылжымайтын мүлікке (негізінен тұрғын үйлер) орташа 185 теңге ғана салық есептелген, ал базбір ауылдық округтерінде 30-40 теңге маңында. Мысалы, Төребай би ауылдық округінде 96 үйден бар-жоғы 2000 теңге салық жиналса, Қуаңдария, Сарыбұлақ, Жаңадария, Аққыр, Иіркөл, Алдашбай ахун, Шәкен, Беларан, Тасарық, Қызылқұм ауылдық округтерінде 3-6 мың теңгеден ғана жиналуда. Осындай жағдай жер салығында да байқалады. Келесі жылдан бастап ауыл бюджеттеріне түсу межеленген жерге байланысты 4 түрлі салықтық төлемдер де мардымсыз. 2021 жылға осылардан облыс бойынша 700 млн теңгедей ғана түсу межеленсе, дербес ауыл бюджеттерінің өз кірістері 1,5 млрд теңгедей ғана сомаға жетіп, олардың бюджеттер шығысының 8,4%-ін ғана жауып, қалған 91,6%-і аудан бюджетінен дотация есебінен беріліп, 4-деңгейлі дербес бюджеттерінің қаржылық мүмкіндіктері жоғары атқарушы органдар алдындағы тәуелділігі бәз-баяғыша жалғаса бермекші. Сонымен қатар ауыл округтері арқылы қаржыландырылатын бағыттардың да саны көп болғанымен, заты мардымсыз, оның үстінде биылдан бастап балабақшаларды қаржыландыру облыстық деңгейге өтіп кетті.
2014 жылы басқару құзыреттерінің аражігін ажыратуға біршама бетбұрыс жасалып, жергілікті жерлердің деңгейіне бірқатар бағыттар қаржыландыруға берілсе, кейінгі жылдары осы мәселеде кері процесс орын алған секілді. Жоғары органдардың сөздері мен іс-қимылдарында мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы құзыреттерді қайта қарап, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ролін арттыру жөнінде үндеулер көп айтылғанмен, іс жүзінде керісінше істелетін секілді. Биылдан бастап білім саласының барлық мекемелерінің қаржыландырылуы ауданнан облысқа ауыстырылса, осыдан 4-5 жыл бұрын денсаулық саласының барлығына жуық мекемелері облысты қойып министрлік арқылы республикадан қаржыландыруға көшті. Осындай жағдай спорт мектептері, музейлерге де тән, олар да аудандық деңгейден облыстық саты арқылы қаржыландырылуға көшті. Осындай әсіре орталықтандырудың жағымсыз жайттарға әкеліп жатқанының нәтижесін денсаулық сақтау саласындағы жемқорлықтың күшеюі, жеке балабақшаларды қаржыландырудағы іркілістердің көбеюінен байқауға болады.
Жергілікті мемлекеттік те, өзін-өзі басқару органдарының да халық алдында беделі болуы, олардың мұң-мұқтажын шешуге белсене араласуы, оған халықты жұмылдыра білуі, олардың өз деңгейінде қаржылай мүмкіндіктерінің болуына тікелей байланысты. Өткен кезеңге көз салсаң, осыдан 30 жылдай бұрын, ауылдық кеңестер арқылы мектептер, интернаттар, балабақшалар, ауылдық аурухана, дәрігерлік амбулатория, медпункттер, кітапхана, клубтар қаржыландырылып, бюджетінің кіріс бөлігіне жергілікті салықтардан басқа аумақтағы мекеме, шаруашылықтарда жұмыс атқаратындардың табыс салығы түгелімен немесе белгілі үлес беріліп өздерін-өздері қаржыландаратын еді. Қазір осындай бұрын өзін-өзі ақтаған оңды тәжірибелерді қолдануға келгенде биліктің неге қорқасоқтайтындығы түсініксіз, немесе қаржыны жоғары органдар өз қолдарынан шығарғысы келмей ме? Мәселен, ауылда төленетін жалақыға есептелетін табыс, әлеуметтік салықтарды ауыл бюджетінің шығысын қаржыландыруға қалдырса, жоғары билікке тәуелділік те төмендеп, жергілікті биліктің мүмкіндіктері артар еді ғой.
Халық сайлайтын ауыл әкімдерінің қаржылық мүмкіндіктерін арттырмаса, олардың бұрынғы әкімдерден қандай өзгешелігі болмақ?! Оларға басқару жүйесін реттейтін мықты тетіктер беру көзделмеген ғой. Жалаң ұран, қызыл сөзбен ауыл өмірін асқақтата алмаймыз. Қолында билігі жоқ, қауқары шамалы, айтса сөзі өтпейтін, созса қолы жетпейтіннің кейпін тартып отырғандай күйде қала береді ғой. Ауыл әкімдерінің құзыреті күшейсе, өркендеген ауыл мен күшті мемлекеттің кепілі болар еді. Енді осы жерде ауылды өркендетудің кейбір жолдарына назар аударғанды дұрыс деп санаймын. Ауылды ыдыратпай, қарашаңырақты шайқалтпай ұстау жергілікті өзін-өзі басқарудың негізгі міндеті болуы тиіс және осыны жүзеге асыру үшін ауылда жұмыс көздерін ашу, олардың еңбегін өз дәрежесінде бағалап ақы төлеуді реттеу, елді мекендердің инфрақұрлымдарын қала, аудан орталықтарындағы жағдайға жақындатумен қатар, ауыл интеллигенциясын қолдауды күшейту керек.
Осы мақаланың басында келтірілген мәліметтерге сай елімізде осыдан 50 жыл бұрын ауылдықтардың үлесі 50 пайызды құраса және ол кезде бұл санатқа тек «ауыл» статусы бар елді мекендердің тұрғындары ғана кірсе, кейінгі 10 жылдықтан бері ауылдықтар санатына кент, қала типтес поселок тұрғындары да қосылғанын ескерсек, шын мәніндегі ауылдықтардың үлесі тым азайып бара жатқандығы белгілі. Мысалы, біздің облысымызда қазір ауылдықтар үлесі 54,5% деп есептелсе, оның ішінде «таза» ауылдықтар 27,2%-ті ғана құрауда (1999 жылғы санақта – 39,5%). 24 ауыл тіпті жойылып кеткен. Ұлтымыздың алтын бесігі, темір қазығы – ауылдарды дамытып азық-түлік қауіпсіздігін күшейту үшін қазіргі қолданыстағы заңдардың аясында-ақ облыс, аудан биліктеріне біраз тірліктер атқаруға болады деп есептеймін. Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 5 шілдедегі №66 «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аймақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» заңы бойынша ауыл зиялылары болып табылатын ауылдық жерде тұратын білім, мәдениет, спорт, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамту, орман шаруашылығы, ветеринария саласы мамандарына жергілікті мәслихаттардың шешімімен қалалық жағдайда жұмыс атқаратын мамандарға қарағанда кемінде 25% жоғарылатылған айлық ақылар мен тарифтік мөлшерлемелер белгіленуге рұқсат етілген. Сонымен бірге жергілікті мәслихаттар бекіткен тәртіппен және мөлшерде бюджет қаражаты есебінен көрсетілетін коммуналдық қызметтерге ақы төлеу және отын алуға жеңілдік көрсетілу де көзделген. Әкімдердің шешімдері бойынша оларға тұрғын үй алу немесе салу үшін әлеуметтік қолдау көрсетілуі тиіс және осы категорияға ауылдық округтердің мемлекеттік қызметкерлері де енгізілген.
Ал, іс жүзінде біздің облыстың барлық аудандарында, ауылдардағы мамандарға айлық жалақыға тек 25 % ғана қосымша төлемақы мен 4 АЕК мөлшерінде немесе 11668 ғана отын алуға қаржы қарастырылған. Аталған мамандардың ауылдық жерлерде, әсіресе шалғайда орналасқан, қызмет атқарушыларды ынталандыру үшін және көші-қонды тұрақтандыру мақсатында елді мекендердің алшақтығына, инфрақұрылымдарының даму деңгейіне қарай, диффиренциалды түрде үстеме мөлшерін бекітсе және коммуналдық шығындарының бір бөлігін бюджеттен өтесе. Менің пайымымша, осындай қосымша әлеуметтік жеңілдіктер «нағыз» ауылдықтарға, яғни аудан орталығынан 20 шақырым қашықтықтан әрі орналасқан елді мекен мамандарына қазіргі бекітілген 25% орнына 30-50% қосымша төлемақы төленіп, коммуналдық қызметтерге және отын алуға кепілдендірілген жеңілдік берілсе. Осы мәселені мен «Сыр бойы» газетінде өткен жылғы 21 мамырда басылған, «Гүлденсе ауыл, гүлденеміз бәріміз» атты мақаламда көтерген едім. Енді соны тереңдете талдағанда осындай есеппен жоғарылатылған жеңілдіктер алатын адамдар саны ауылда тұратын 19767 маманның шамамен 8270-ін құрайды екен және оған қосымша бір жылға 1,1 млрд теңге ғана керек етілмекші (осы жөніндегі есеп облыс басшыларына жыл басында жазбаша жеткізілген). Жылдық бюджеті 300 млрд теңгенің маңында болатын біздің облысымыз үшін осыған қосымша қаржы табу үлкен проблема емес екенін қаржы саласының ардагер маманы есебінде айта аламын. Ауылдағы мамандардың еңбегі өз деңгейінде бағаланса, атақоныстарымызды көркейтіп, азық-түлік өндіріп, жергілікті өзін-өзі басқаруды нығайтар едік, яғни аталған шара басқа да көптеген қолдаулармен қатар ауылдарды сақтап қалуға, ауыл әкімінің ролін арттыруға өз септігін тигізер еді. Ауылға көзқарас өзгермесе, елдегі халықтың көші осы екпінмен кете беретін болса, онда ауыл әкімін қандай жолмен сайласа да одан нәтиже күту қиын. Түптің түбінде әкім институтының да, өзін-өзі басқарудың да ауыл жағдайында тағдыры не болмақ? Ауылдарды сақтап қалудың жолдарын қарастырып оларға тиесілі биліктерін беруге, өз мәселелерін өздері шешіп, беделдерін арттыруға бағытталған іс барынша зерделенуі тиіс деп ойлаймын.
Қалқазбек ӘЖІБЕКОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
