Жергілікті диқандар дария деңгейіне көз тігіп отыр. Әзірге жағдай көңіл көншітерлік емес. Өзен арнасы таязданып тұрған жайы бар. Cыр халқы күріш шаруашылығымен айналысады. Ала жаздай табаны судан босамайтын дақылға мол су қажет екені белгілі. Алдағы уақытта оған жеткілікті көлемде су келе ме?
Жылдар өткен сайын Орта Азия аумағында өмір сүретін адамдар көбейе түсті. Бұл оларға қажетті судың мөлшері артқанын аңғартады. Есептеп көрсек, Сырдария өзенінің жағасында қазір 50 миллионға жуық халық тұрады. Олардың күнделікті тіршілігіне қаншама судың қажет екенін аңғару қиын емес. Алдағы кезеңде халық саны бұдан да өсетіні анық. Оған өңірдегі елдердің экономикалық дамуын қосыңыз. Міне, сонда суға деген сұраныс еселеп артады.
Ортақ өзенді қалай пайдаланамыз?
Арал өңірі экологиясы жайында келелі ой қозғап жүрген жазушы-эколог Сайлаубай Жұбатырұлы дариядағы биылғы ахуалға алаңдап, оны шешу жолдарын қарастыру мақсатында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа арнайы хат жолдады. Онда Арал теңізі мен Сырдария өзенінің қазіргі жағдайына байланысты ой қозғап, маңызды мәселені таразыға тартты. Ол кісінің айтуынша, трансшекаралық сулар қатарына жататын дария бүгінде ең қиын халде тұр. Оған табиғаттың құрғақшылығы елеулі қиындығын алып келді. Десе де, жоғарғы жақта салынған су қоймалары да кері әсерін тигізіп отыр. Оған қоса аталған аумақта суды көп тұтынатын егіс көлемі артып кеткен. Айналып келгенде, осының барлығы Сырдарияның төменгі бөлігінде су жағдайының күрделі сипатын қалыптастырды. Бұл өзен ежелден төрт ел және Арал теңізінің ортақ игілігі еді. Әсіресе, олардың арасында біздің өңір көбірек су тақсыретін тартып отыр.
– Бұл жағдайлар төрт мемлекетке ортақ өзеннің суын әділетті түрде бөлу және заңдастыру қажет екеніне көзімізді жеткізді. Кешегі КСРО тәжірибесінен қалған Сырдария суын бөлісу дәстүрі бар еді. Ол қазіргі күні сақталмайтын болды. Проблемалар содан туындап отыр. Ол тәжірибе бойынша дарияның жылдық ағынының кем дегенде 12 млрд текше шақырымы Қазақстанға тиесілі болатын. Сондықтан еліміздің үлесті суын анықтап, бекітіп, заңдастырып алатын уақыт жетті деп ойлаймыз. Заңды су көлемі табиғат ырғағына қарай өзгеріп отыруы мүмкін. Яғни, әр жылдың ылғалдылығына орай, бізге тиесілі су көлемі пропорциясы болуы ықтимал. Мұны бастауынан – сағасына дейін дария суына үйлесімді мониторинг жүргізетін тиісті қызметтер ойдағыдай атқара алады деп сенеміз, – деді Сайлаубай Жұбатырұлы.
Ол кісі трансшекаралық өзендердегі үлесті суымыз – аманат-игілік екенін айтады. Сондықтан көрші мемлекеттер түсіністікпен қарауы тиіс. Көрші елдердің электр желілері, құбырлар, автокөлік, пойыз, ұшақ дәліздері біздің жерімізден өтіп жатыр.
– Біздің ол аманаттарға қиянатымыз жоқ. Осындай өмірлік коммуникациялар үлгісінде, аманат суға көршілер де оң көзбен қараса дейміз. Жақсы көршілік өзара тиімді ынтымақтастықтан тұрады. Елдерге ортақ сулар – стратегиялық факторға айналды. Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан Сырдария өзені бойындағы су мәселесіне байланысты күрделі мәселе оңтайлы шешілуі тиіс деп санаймын, – деді ол.
Әрине, бұл орайда өзіміз де қолға алатын істер баршылық. Біздің облыс үшін егін шаруашылығы мәселесін қайтадан ой елегінен өткізген артық емес. Қай кезде де күріш мол суды қажет етеді. Сондықтан аталған дақылдың көлемін арттырмай, қайта оның көлемін шектеуге мән беруіміз тиіс. Өкінішке орай, кейінгі жылдарда түрлі себептерге байланысты күріш аумағы біршама кеңейіп кетті. Бұл қаншама судың ысырап болуына әсерін тигізіп жүрген жайы бар.
– Су мәселесін шешу жолында ауыл шаруашылығын әртараптандыру, суды көп тұтынатын күріштікті шектеу секілді жағдайларға мән беріліп отыр. Бұл кешегі күндерден жадымызда жатталып қалған ескі аграрлық көзқарас пен экстенсивті тәжірибеден арылуға жол ашады. Аймаққа жаңа үрдістер, озық технологиялар, экологиялық мәдениет қажет. Әрине, елдегілер мұндай жаңашыл жобаларға неге қолдау жасамайды деген сауал туындайды. Оның түрлі себебі бар. Олар көп жылдан бері күріш шаруашылығының қыр-сырына қаныққан. Оны өткізу жолын біледі. Ал жаңа жобалар едәуір қиындық алып келеді. Алынған өнімді қайда өткізуді білмейді. Бұған біршама уақыт қажет екені белгілі. Сондықтан бұл бағытта басшылық тарапынан лайықты қолдау жасалса деймін. Осыдан жиырма шақты жылдай бұрын өңірде қазіргіден күріш 15-20 мың гектардай аз егілді. Сол кезеңнің өзінде ел тұрғындарының тұтынуына молынан жетіп жатты. Сол себепті дария суына байланысты дәл қазіргі күрделі уақытта түбегейлі өзгерістер қажет болып отыр, – дейді жазушы-эколог бізбен әңгімесінде.
«Шардараға»
түсетін су мәз емес
Мамандар кейінгі жылдарда өзен бастауында түсетін ылғал мөлшері аз болғанын айтады. Тянь-Шань тауында жиналған мұздар мен ылғалдың аздығы дария арнасындағы су деңгейін төмендетті.
– Айта кетерлігі, Сырдария жағасында 4 ірі су қоймасы орналасқан. Мәселен, қырғыз жеріндегі «Тоқтағұлда» биыл 9,3 млрд текше метр су жиналған, ол былтырғыдан 2,6 млрд текше метрге аз. Қазір жоғары бөліктен «Шардара» қоймасына бар болғаны секундына 80,2 текше метр су түсуде. Ол былтырғыдан бес еседей төмен. Онда барлығы 4597 млн текше метр су бар, бұл былтырғыдан 300 млн текше метрге жуық кем. Ал одан төменгі бөлікте орналасқан «Көксарай» су реттегішінде 1538 млн текше метрден астам су бар. Қуаныштысы, ол былтырғыдан 150 млн текше метрге артық. Қазір аталған екі су құрылғысы арқылы Қызылорда облысының шекарасындағы «Көктөбеге» дейін секундына 496 текше метр су келіп жатыр, – деді су ресурстарын пайдалануды реттеу және қорғау жөніндегі «Арал-Сырдария» бассейндік инспекциясының басшысы Сейілбек Нұрымбетов.
Инспекция мамандары әзірге су мәселесіне болжам жасау ерте екенін айтады. Сырдария өзені арнасындағы суды тиімді пайдалану мәселесін мемлекетаралық комиссия мүшелері ортақ шешеді. Әрине, бұл орайда әрбір елдің өз мүддесі болатыны белгілі. Қырғыз ағайындар «Тоқтағұл» су қоймасын жазғы мезгілде энергетикалық режимде пайдаланады. Десе де, онда жиналған су мөлшерінің былтырғыдан да аз болып отырғаны алаңдатады.
Қазіргі таңда еліміз тарапынан аталған түйткілді шешу мақсатында тиісті жұмыстар жүргізілуде. Түркістан және Қызылорда облыстары егістігінде диқандардың судан тарықпауы үшін барлық мүмкіндіктер қарастырылады.
Алдағы уақытта су тапшылығының алдын алу мақсатында «Шардара» су қоймасына вегетациялық кезеңде тағы 2,5-3 млрд текше метр су түсуі тиіс. Сол уақытта оған байланысты ешқандай қиындық туындамайды.
Ысыраптың
алдын алу қажет
Биыл дария арқылы келетін судың аз болатыны жөнінде алдын ала болжам жасалған еді. Осыған орай «Қазсушар» РМК облыстық филиалы тарапынан облыстық ауыл шаруашылығы басқармасы және аудан әкімдіктеріне егілетін егіс көлемін индикативтік жоспардан асырмау жөнінде ескерту хаттар жіберілген. Биыл аталған жоспар негізінде күрішті 84 400 гектарға егу межеленіп отыр.
ҚР Су кодексінің 82-бабының 2-тармағына енгізілген өзгерістерге сәйкес «Арал-Сырдария» бассейндік инспекциясы биыл Сырдария өзенімен келетін судың болжамына сәйкес лимит белгіледі. Өңірге суару лимиті 3672,9 млн текше метрді шамалап, бастапқы бекітілген лимиттен 478 млн текше метрге азайтылды.
– Біздің филиал алдын ала есептеме жүргізіп, 4552 гектар күріш дақылын қысқарту жөнінде облыстық ауыл шаруашылығы басқармасына ұсынған. Дегенмен, ол әзірге өз деңгейінде орындалған жоқ. Су тапшылығы жағдайының алдын алуға байланысты облыс әкімдігімен бірлескен іс-шара жоспары қабылданған. Былтыр вегетациялық кезеңде су тапшылығы 10 шілде-10 тамыз аралығында сезілген еді. Биыл мұндай көрініс мамыр айының басынан бастап байқалды. Қазір облыс шекарасындағы «Көктөбе» су бекетіне дейін жоғары бөліктен секундына 538 текше метр су келіп тұр.
Былтыр 10 мамырға дейін каналдар арқылы 1078,95 млн текше метр су алынса, биылғы жылы 10 мамырға дейін 835,76 млн текше метр алынып отыр. «Әйтек» су торабындағы жөндеу жұмыстары аяқталған жоқ. Осыған байланысты Қазалы ауданының егіс алқаптарын сумен қамтамасыз ету мақсатында «Қараөзек» арнасы арқылы жіберілуде. Алайда, «Қызылорда» су торабының төменгі ағысына былтыр осы уақытта секундына 110-120 текше метр су жіберілген. Ол биыл секундына 60-70 текше метрді құрайды. Бұл жағдай қазір Қазалы ауданының егіншілерін алаңдатып отыр, – деді «Қазсушар» РМК облыстық филиалы директорының орынбасары Жорабек Ерназаров.
Айтпақшы, 1 мамырдан бастап каналдар арқылы су беруге жаңа тарифтер бекітілді. Енді Сыр шаруалары 1 текше метр су үшін қосымша құн салығынсыз 66 тиын төлейді. Мамандардың айтуынша, су бағасының өсуі еңбекақының артуына, күрделі жөндеу жұмыстары мен инвестициялық бағдарламаның толықтай орындалуына ықпал етеді.
– Су беру қызметінің орташа ағымдағы құны негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарын өндіруге жұмсалатын шығындардың 1,2 процентін құрайды. Пайдаланылған суға 50 проценттік субсидия төленеді. Оның үстіне биылдан бастап күріштен басқа дақылдарға қолданылған тіршілік нәрі де субсидияланады, – деді Ж.Ерназаров.
ҚР Парламенті Сенатының депутаты Мұрат Бақтиярұлы ірі жиындар мен бұқаралық ақпарат құралдары беттерінде өзінің ой-пікірін білдіріп келеді. Қазіргі таңда Сыр өңірінде 80 мың гектардан астам күріш егіледі. Депутаттың айтуынша, бізде су тарифтері өте төмен. Мәселен, бір текше метр судың бағасы 28 тиын ғана. 1 гектар жерге егілген күріш піскенге дейін 24 мың текше метр суды кажет етеді екен. Оны қаржыға шақсақ – 6720 теңге, оның жартысын мемлекет субсидия ретінде төлеп береді. Жыл сайын күрішті суландыруға үш млрд текше метрге жуық су пайдаланылады. Мәселен, бір келі қара күріштің өзіндік құны 80 теңге болса, соның ішінде судың құны 2 теңгені құрайды.
Әртараптандыруға
әрекет жасайық
Өңірде биыл 188,2 мың гектарға ауыл шаруашылығы дақылдары егілуде. Ол өткен жылмен салыстырғанда 4 мың гектарға артық. Бірақ, күріш көлемін 5 мың гектарға азайтып, есесіне суды аз қажет ететін дақылдар көлемі көбейді. Күріш көлемі былтырғыдан 5,1 мың гектарға азайған. Мақсат – суды үнемдеу арқылы егінді әртараптандыру. Биыл 96,6 мың гектар жерге дәндi, 66,4 мың гектарға малазықтық дақылдар, 18,5 мың гектарға картоп, көкөнiс, бақша, 6,7 мың гектар жерге майлы дақылдар орналастырылады.
Облыста инженерлік жүйеге келтірілген 250 мың гектардан астам жер бар. Оны аймақтың алтын қоры дейміз. Қарапайым диқан қауымының алдындағы негізгі міндет – сол бағалы байлықты тиімді пайдалану. Алтын қорды сақтап қалудың негізгі жолының бірі ретінде күріш шаруашылығы айтылып жатады. Себебі, бұл дақыл жердің тұзданып кетуіне жол бермейді.
Аграрлық салада ауыспалы егіс тәртібі бар. Мәселен, күріш егілген алқапты тиісті кезеңде жоңышқа алмастырады. Осылайша ауыл шаруашылығы жерлерін сақтаудың жолы қарастырылған.
Биыл облыста әртараптандыру бағытында біршама жұмыс жасалады. Өңірде сынақтан өткізілген соя 98, қант құмайы 40 гектарға егіледі. Сондай-ақ, жеміс-жидек және жүзім 66 гектарға отырғызылады деп межеленген. Айта кетерлігі, аталған дақылдар өз тиімділігін көрсетті. Қант құмайының біздің өңірге өте қолайлы екені анықталды. Топырақтағы тұзды өзіне сіңіреді, тамыры жерде қара шірік болып қалады, азоттандырады. Келесі жылы ол өскен кезде балауса күйінде орып, жермен қоса жыртып тастаған жағдайда биоорганика болады. Негізінен Африкада өсетін дақыл суға оншалықты тәуелді емес. Тіпті, су тапшылығы болған уақытта да ол жасыл күйінде тұра береді, ылғалдығын сақтайды.
Мамандардың айтуынша, өңірдің агросаласында жаңа технологияларды пайдалануға баса назар аударылып отыр. Мәселен, кейбір дақыл түрлері тамшылатып, жаңбырлатып суару секілді әдістер бойынша егіліп келеді. Шиелі ауданында 10 мың гектарға жуық жоңышқаны жаңбырлатып суару жобасы қолға алынған. Ал Жаңақорғанда тамшылатып суару бойынша 3 мың гектарға қызанақ егу басталды. Аталған екі аудандағы көкөніс-бақша дақылдарына көңіл бөлгендердің басым бөлігі осы әдісті қолданады. Оған қоса бидай 2,5, жоңышқа 5,5, мақсары 1,5, көкөніс-бақша 1 мың гектарға арттырылды. Осылайша күріш көлемін азайта отырып, 10 мың гектар шамасында басқа дақылдар егуге мән берілді.
Қамсыз қалуға
болмайды
Елдегі ағайын су тапшылығына орай көне әдістерді қолдануға назар аударып отыр. Бұл суармалы егіншілік саласына оң әсерін тигізе бастады. Жаңақорған ауданындағы Жайылма ауылында да су аз. Ауыл іргесіндегі сыйымдылығы 9 млн текше метрді құрайтын су қоймасының деңгейі төмен. Соның салдарынан елдегілер ескі керіз қазу әдісіне көшіп, 15 метр тереңдіктен шыққан суды егін алқаптарына пайдаланбақ.
Бұл жөнінде аудан әкімі Руслан Рүстемов журналистермен жүздесу барысында жеткізген болатын.
– Жаңақорған дарияның жоғары бөлігінде орналасқанымен, жылма-жыл су тапшылығына орай қиындыққа кезігеді. Бұл кезінде сумен қамтамасыз ету жүйесінің дұрыс орналаспауына байланысты туындайды. Алдағы уақытта бұған байланысты оң шешім қабылданатынына сенеміз. Десе де, жергілікті диқандар осындай тығырықтан шығудың жолын қарастырып келеді. Кезінде ата-бабамыз пайдаланған керіз қазу әдісі сол мақсатта қолға алынған. Диқандардың айтуынша, осы арқылы жоңышқа секілді дақылдарды суаруға мүмкіндік туады. Қазір бұл тәсілге өзге де елді мекен тұрғындары қызығушылық танытуда, – деді аудан басшысы.
Әлемдік тәжірибеде жері қолайсыз болғанымен, көкөніс-бақша егіп, мол табысқа кенеліп отырған мемлекеттер баршылық. Мәселен, таулы-тасты жердегі Израиль мемлекеті үлгі көрсетіп келеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарын тамшылатып суару әдісімен мол өнімге негіз қалап, оны дүниежүзінің көптеген елдеріне экспортқа шығарады. Біз үшін үйренетін үрдіс, тың тәсіл көп. Арқаны кеңге салып, еркін жүретін уақыт өтті. Су тағдыры – ел тағдыры екенін, оның әр тамшысы қаншалықты құнды екенін бағалайтын кез келді. Басқа амал жоқ!
Әділжан Үмбет,
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
