Сыр елінде емдік шөптің түрі көп. Бірақ дәрілік өсімдікті жинап, медициналық шикізат ретінде өңдеу ісі жолға қойылмаған. Себебі дәрі-дәрмек зауытын ашу үшін кәсіпкерге жүйелі жоспардан бөлек, арнайы білім қажет. Өсімдік қорын сақтап отыру міндеті де бар.
ҚР Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында халқымыз ғасырлар бойы туған жердің табиғатын көздің қарашығындай сақтағанын, бабаларымыздың ізгі қасиеттерін қайта түлету керегін айтты. «Түгін тартсаң, майы шығатын мыңдаған гектар миялы жерлеріміз экологиялық апат аймақтарына айналғанын», даланың құнарын қалпына келтіру, ел игілігіне жарату маңызды екенін аңғартты.
Қазіргі медицинаның негізі ғасырлар бойғы адамдар тәжірибесі, халық емінде екені даусыз. Табиғатпен бірге өскен бабаларымыз қай өсімдіктің неге дәру екенін тап басып таныған. Сыр өңіріндегі өсімдіктердің де пайдасы сан алуан. Өткен жылдары қызыл мия тамырының шетелге жөнелтілуі туралы көп айтылып, өзгелерге дәру, өзіміз зәру болып қалмайық деп дабыл қағылғаны рас. Бүгінде қызыл миядан бөлек қандай дәрілік өсімдіктерді білеміз?
Облыс флорасында шамамен 819 түр кездессе, оның 50-ге жуығы дәрілік өсімдік болып саналады. Олардың ішінде қызыл мия, ұсақ жапырақты ақсора, кәдімгі адыраспан, кәдімгі жантақ, кәдімгі болатжапырақ, итсигек бұйырғын, ақмия, далалық шырмауық, жатаған бидайық, түктіаталықты тікенбұта, орыс тікенбұта секілді түрлері бар. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің доценті, биология ғылымдарының кандидаты Айнұр Байкенжеева олардың өзі барлық жерде емес, орналасқан аумағына байланысты әркелкі таралғанын айтты.
– Аллювиальді-шалғындық топырақта дәрілік өсімдіктердің 9 түрі кездеседі. Олар – ақмия, кәдімгі түйетабан, қызыл мия, дәрілік бақ-бақ, сырдария сүттігені, ұсақ жапырақты ақсора, шығыс жібілген, үшкіржеміс жиде. Шикізат ретінде үшкіржеміс жиде және ақмия қолданылуы мүмкін. Аллювиальды-шалғындық тақырланған топырақтың дәрілік өсімдіктері жыңғыл-терек қауымдастығынан тұрады. Сырдария өзенінің ескі атырабында шалғындық-батпақ топырақ кеңінен таралған. Мұндай аймақта шалғындық-батпақ топырақтың дәрілік өсімдіктері өседі. Олар шөптесін-мия-ажырық-қияқ қауымдастығынан тұрады.
Қызыл мия тамырындағы бағалы шикізат – глицирризин қышқылы. Тәттілігі жағынан қанттан 50 есе жоғары. Қызыл мия тамырында глицирризиннен басқа дәрілік сипаттағы химиялық қосылыстар оны бағалы ете түседі. Дәрілік және техникалық өсімдіктен қабынуға, жараға қарсы, спазмға (түйілуге) картизотәрізді және басқа да биологиялық белсенді әсері бар препараттар алынады. Тәтті тамырды салқындағанда және кеуде ауырғанда қолданады. Одан шырын, қайнатпа, сығындылар дайындалады. Мия тамырынан дайындалған шырын арқылы ойық жаралар емделеді. Күніне 40 г қабылдау ауруды бәсеңдетеді. Әдебиеттегі мәліметтер бойынша 4 аптадан соң асқазан жарасы біте бастайды. Кейінгі жылдары қызыл мия тамырынан және жер бетілік мүшелерінен 8 процентке дейін глюкозит класына жататын азотсыз сапонин бөліп алынды. Фармакопияда сапониннен алынған препараттар қақырық түсіруге, зәр айдағыш, склероптикаға қарсы пайдаланылады. Олар асқорыту жолында астың сіңірілуін жақсартады, гормондардың белсенділігін жоғарылатады. Құрамында сапонин шикізаты бар гормональды препарат қант диабеті, қызыл жегі, құрт ауруының жеңіл түрлерін және басқа мүшелерді, жұқпалы қатерлі ісіктерді, жыныстық, психикалық және басқа да ауруларды емдеуге қолданылады. Ғалымдар айтуынша, пайдалылығы жөнінен мия аңыз болған алтын тамырдан кейінгі екінші орынды иеленеді, – деді Айнұр Тұрдыбайқызы.
Бүгінде дәрілік шөптердің бағасын білетін емшінің бірі – Әйтеке би кентінің тұрғыны Мағрипа Алмағанбет. Қазалы темір жол ауруханасында 35 жыл мейірбике қызметін атқарған ол зейнетке шыққасын адамдарды шөппен емдеуге шешім қабылдаған.
– Дәрілік өсімдіктерді негізінен Қазалы қаласының аумағынан жинаймын. Айталық, жусанды мамыр айының бас жағында, балғын кезінде жинап аламын. Әйтпесе, ауа-райына байланысты қатайып кетеді. Жусан қатерлі ісік ауруларын емдеуде, ішек құрттарын түсіруде пайдаланылады, сондай-ақ, адамның тағамға деген тәбетін қалпына келтіреді. Қазақ «Жалбызды жерде жан қалады» демей ме, жалбызды аулада егемін. Оны бауыр, асқазан, бүйрек аурулары бар науқастарға қолданамын. Қырмызыгүл жүрек, көз, бауыр ауруларын емдеуге пайдаланылса, тырнақгүл бауырға жақсы. Жылда Алматыға барып, таудан дәрілік шөптің 130-дай түрін жинап, женшень, түймедақ секілді бізде кездесе бермейтін өсімдіктерді алып қайтамын, – деді ол.
Мағрипа апай дәрілік шөптер қолжетімділігімен қатар, ағзаға зиянды емес екенін баса айтты. Бүгінде дәрілік шөптердің қыр-сырын келініне үйретуде.
Біле білсек, даладағы жантақтың да, бақ-бақтың да, меңдуананың да пайдасы бар екен. Оларды қалай, қандай мақсатта қолданылатынын білмек үшін Сейітқамза Қалиевтің «Емдік рецепттер энциклопедиясын» парақтап көрдік.
Құмдауытты далада, аласа таулардың етегінде өсетін жантақтың құрамында С дәрумені, каротин, эфир майлары, гликозидтер бар. Оның іш жүргізетін, тер шығаратын, зәрді айдайтын, өтті жүргізіп тазалайтын және түрлі қабынуларға қарсы қолданатын қасиеттері болады. Құлмақ гүлімен қосып қайнатып ішсе, ас қорытуға көмектеседі, ауырғанды басады. Ал бақбақтың шөбін, тамырын дәрі үшін жинайды. Бақбақ асқа тәбетті ашып, ас қорыту жүйесінің жұмысына көмектеседі. Созылмалы іш қатуға қолданылады. Бала емізіп жүрген ананың сүтін көбейтуге, теріге шыққан бөрткендерге, безеуге басқа шөптермен қосып дәрі жасалады. Меңдуананың тұқымы мен жапырағының құрысқанды жазып, жүйкені тыныштандыру, ауырғанды басу қасиеттері бар. Ол өте улы келеді. Жасау кезінде аса сақ болған жөн. Асқазан-ішек құрысуға меңдуана тұқымын, тырнақгүлді, қызылмия тамырын арнайы мөлшерімен қосып, суға қайнатып ішеді.
Бір шөптің өзі бірнеше ауруға ем. Сөз басында өңірде дәрі өндірісіне негізделген арнайы зауыт жоқ екенін айтқан едік. Айнұр Байкенжеева дәрілік мақсатта өндіріс ашу үшін ең бастысы емдік шөптердің қорын сақтап отыру керек екенін баса айтты.
– Кез келген кәсіпкер бұл жұмысты бастап кете алмайды. Өсімдікті жинап, тікелей өнім өндіруге дейінгі жоспар қажет. Топыраққа, өсімдікке биологиялық, экологиялық-фармакологиялық талдама жасау, шикізаттың массасын анықтау, аз уақытта зауыт тоқтап қалмауы үшін емдік шөпті арнайы плантацияда өсіру міндеті бар. Айталық, қызыл мияның тамырынан табиғи түрде үш жылда, қолдан өсірсе, тек 5-6 жылдан кейін ғана дәрілік шикізат алынады. Дәрілік өсімдікті түрлі салада қолдануға болады. Қызыл миядан дәрілік компоненттерден бөлек, кондитерлік өнімдерге қолданылатын қызыл бояу алынады. Дәріге қажетті қосылыстарды толық алып болғаннан кейін тамыр тек талшық күйінде қалады. Талшықты құрылыс материалдарының мықтылығын арттыру үшін бетон, кірпіштің құрамына қосады. Бұл өсімдіктен көп мөлшерде көпіршік бөлінеді. Оны өрт сөндіру мақсатындағы құрылғыларды толтыру кезінде қолданады, – деді ол.
Байқағанымыздай, бір өсімдікке арнайы зерттеу жүргізу арқылы бірнеше салада өнім дайындауға болады. Емдік шөпті жинау бөлек, тиімді қолдану басқа дүние. Әзірге қолда барды ұқсата алмай отыруымыздың бір себебі осында болып тұр.
Айдана ЖҰМАДИНОВА,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
