Қызылқұм – жұмбағы мол, тылсым дүниесі жетерлік өлке. Әу бастан мал баққан жұртқа жайлы мекен деседі. Ілгеріде құдық та, бұлақ та көп болыпты. Қыстау басқан қазақтың малын бұл Қызылқұм жұтқа да алдырмаған.
Айтайын дегеніміз басқа. Қызылдың құмында осындай (суретте) белгілер бар. Бұрын көп болған. Қараңызшы, құмда қасарысып өсер сексеуілді қиюластырып өрген. Суреттегі «Мәңгүрдің белгісі» деп аталатын үйме сексеуіл Қызылқұм ауылдық округіне қарасты «Ажар» деген шағын ауылға жақын. Шамамен 20 шақырымдай болар. Биіктігі 2 метрден асса, көлемі алты қанат киіз үй іспеттес.
«Ажар» ауылының аумағында бұл белгіден бөлек, сексеуіл үйіп, қолдан тұрғызылған қорымдар мен белгілер өте көп.
Әрқайсысының өз атауы бар, көбісі ұмытылған, оны білетін көнекөздер де қалмапты.
Сайын далада неге сексеуіл үйген? Білетіндердің айтуынша, бұны көшпелі ағайынның өзі ойлап тапқан. Адаспас үшін. Әрі ең биік деген құм төбенің басына томарлы сексеуілді жинап, осылай қиюластырған. Ажардың маңында бұдан бөлек, «Ажартөбе», «Байту», «Өтеш белгі» дейтін осындай сексеуілді орындар бар. Көбісі кішірейіп кеткен, кейбірін әдейі өртеп те жіберген болуы мүмкін.
– Менің пайымдауымша, – дейді Кәукей ауылының тұрғыны, мектеп мұғалімі Сәкен Қабылов ағамыз, – бұл белгілер ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас жағында тұрғызылған сияқты. Сексеуілден белгі қоюдың бірнеше себебі бар, біріншіден, өлген адамның басына тұрғызса, екіншіден, жастай қыршын кеткен адамдардың сүйегін үлкен қорымдарға қойса да, «аты елеусіз қалмасын, әрі-бері өткен пенде дұғасын арнар» деген мақсатпен жүргіншілер көп жүретін жолдың бойына қойған. Оған мысал, Кебекбайқызы Ажар сұлуға қойылған сексеуіл белгі, қазір «Ажартөбе» деп аталады. Ал үшіншіден, әл-әуқаты бар адамдар өз күшімен көзінің тірісінде белгілі аймақтарға баратын үлкен жолдардың бойындағы биік төбелерге сексеуілден өріп белгі тұрғызған. Ондағы мақсат – барар бағытқа жөн сілтеу әрі өз есімін қалдыру.
Ескі әңгімеге жүйрік Сәкен ағаның айтуы көңілге қонымды. Қазір сол ауыл маңайындағы сексеуілді белгілер кезінде қойшылардың Қызылдың құмында адаспауына көп көмегі де тиген. Ал «Мәңгүрдің белгісі» жайлы дерек жоқтың қасы. Мүмкін адам аты, мүмкін басқа. Бізге белгілісі, ол ХІХ ғасырдың аяқ кезінде тұрғызылған.
Бір қызығы, осы белгілер бір бағытта қойылған. Жолаушы адаспасын деген ниет қой. Компасы жоқ бұрынғы қазақтың Қызылдың құмында осылай тіршілік еткені таңғалдырмай қоймайды.
Жоғарыда айтқандай, мұндай сексеуілді белгіні кейбіреулер адам сүйегі бар қорыммен де шатастырады. Ол қате еді. Рас, біз арнайы сапармен Қызылқұм шекарасында жатқан халық батыры Жанқожа Нұрмұхаммедұлының мәңгілік жайынан сексеуілді моланы көптеп байқағанбыз. Олар бұндай биік емес, әрі дөңгелене өрілген, ортасы ашық болды. Тіпті тұзды кесектен қалап та қойған молалар кездесті. Өйткені, баба жатқан жерден әрірек тұзды Аралдың бұрынғы орны да байқалған. Қазіргідей құрылыс материалы жоқ әрі құмда отырған қазақ өлгеніне сексеуілден де мола тұрғызғанына осы дәлел бола алады.
«Тик-токпен» атын шығарғысы келіп жүрген бүгінгі ұрпақтың аталары жай тіршілігімен де осылай тарих жасап кетіпті-ау…
Ержан ҚОЖАС,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
