Тәуелсіздіктің іргесін бекітіп, тамырын тереңдетуге қылмысқа қарсы күрес пен қоғамдық тәртіпті қамтмасыз ету саласының сіңірген еңбегі айрықша. Азат мемлекеттің құқық қорғау органдары алғаш құрылымдалған кезеңнен бері еңбек еткен аға ұрпақтың ерлігі мен кәсіби біліктілігі – бүгінгі буынға үлгі.
Тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай ҚР Ішкі істер органдарының құрметті қызметкері, отставкадағы полиция полковнигі Әмірбек Шаймағамбетовтың идеясымен және жетекшілігімен жұмыс тобы құрылып, «Тәуелсіздік сақшылары» – «Стражы Независимости» атты патриоттық-тәлімдік бағдарлама дайындау жоспарланған. Осы уақыт ішінде облыста болған, қоғамдық резонанс тудырған қылмыстық істер бойынша архив мағлұматтары, фото, видеоматериалдар жинақталды. Әмірбек Шаймағамбетов пен журналист Нұрлыбек Саматұлының авторлығымен детектив жанрындағы деректі кітап шығару көзделіп отыр.
Оқырман назарына Тәуелсіздік алғаннан кейін небәрі 68 күн өткенде болған оқиға туралы деректі әңгімені ұсынамыз.
Сақыр-сұқыр қозғала берген вагоннан көзді жұмып бір-ақ ырғыды. Алды-артына қарауға мұрша қайда? Жерге ыңқ етіп, жамбаспен құлап түсті де, жандәрмен жол жиегіне еңбектеп жетіп, төмен қарай ұмыр-жұмыр домалай жөнелген. Шойын жолды түйгіштеген пойыз алыстап кетті. Әйтеуір жолаушы пойызы емес, сонысы жақсы, көзге түспеген сияқты.
Глухов алқына демалып жатып маңайына алақ-жұлақ қарағыштап қойды. Анау бесеуі де секіріп үлгерген екен, бесеуі бес жерде жер бауырлап жата-жата қалыпты.
– Кеттік! Тезірек жоқ болу керек! – деді оларға бұйыра сөйлеп. Өзі орнынан тұра бере қара күпәйкенің қалтасын сыртынан ұстап байқады. Қарауыл солдатты маңдайдан бір қойып, тартып алған пистолет ап-ауыр-ақ. Емпеңдей жүгіріп темір жолдан алыстай берді.
Шығыс жақ бозарып, атар таң енді ғана белгі бере бастаған. Кебір топырақты жазық жерге тап болғанын аңғарды. Маңайында көзге түскені әр-әр жерде үркіп өскен сексеуіл ғана. Бой тасалауға жарарлықтай қарайған пана таба алмайсың. Не болса да табанды тезірек жалтырату керек. Соны алтауы да айтқызбай ұғып келеді.
–Тачка ұстайық. Қалаға жетейік! – деді шойын жолды қуалай қатар жатқан әспәлт даңғылға беттеп бара жатып. – Содан соң бет-бетімізге тараймыз.
– Тачканы бөлініп-бөлініп ұстайық. Әйтпесе тоқтамайды, – деді Усов ысылдай сөйлеп.
Бөкен желіске салған олар трассаға жеткені сол еді:
– Мен өлдім! Әлім құрыды. Жүре алмаймын, – деп, араларындағы жалғыз шал Федор жол жиегіне шоңқиып отыра кетті.
– Әй, старик, сен не? Кәне, тұр орныңнан! – деп Глухов зіркілдеп, жанына жетіп барды. – Тұр кәне! Әйтпесе ит сияқты атып тастаймын!
– Атсаң, ат! – деді бет-аузы мыж-мыж болған шал да қаймықпай. – Ат кәне! Онсыз да мен адам қатарында жоқ адаммын!
– Женя, қоя сал. Қайтесің? – Сергей Усов араға түсті. Қалған үшеуі үрпиісіп, ақырын бағып тұр. Ол үшеуінің кім екенін Глухов та, Усов та онша біле бермейді. Олар – жолдан қосылғандар. Ал мына шал болса, бар өмірі түрмеде өтіп келе жатқан әйгілі қылмыскер. Осымен бесінші рет сотталуы. Бұл жолы он бес жылды бір-ақ арқалапты.
Ол орнынан жайлап тұрды да, Глуховқа бетпе-бет жақын келіп:
– Женя, жөніңді тап! – деді тістене сөйлеп. Дауысы анық, нық естілді. – Мен осы жерде қалам. Жалғыз жортып жол табам.
– Сен, кәрі албасты, сыртымыздан сатам деп ойлама! Онда жердің жырығына сіңіп кетсең де тауып алам, – деді Глухов оның кеудесінен пистолетпен нұқып.
– О жағына қам жеме. Мен сені білмеймін. Сен мені білмейсің.
Федор Васильев көзбен арбап сығырая қарады. Түрменің төрін бермей келе жатқан қыңыр немеден күдер үзген Глухов қолын бір сілтеп, бұрылып кетті.
***
Қызылордадан арқырап аттанған «Икарустың» шопыры Сейдехан ыңылдап әндетіп келеді. Енді ше, Сарағашқа қатынайтын автобусты айдағалы жағдайы түзеле бастаған. Бір барып келгеннің өзінде әжептәуір ақша жинап қайтып жүр. Жолшыбай кездескен ауылдардан, теміржол бекеттерінен қол көтеретіндер жетіп артылады. Оларға билет кесіп жатпайды, ақша қалтада қалады. Бұл жолы да құрқол қайтпасына сенімді. Бес-алты орын бос. Ауылы жақындар тікесінен тік тұрып баруға да келісе береді.
Міне, «1-Май» ауылынан өтіп барады. Келесі ауыл – Тартоғай. Көзге сонадайдан қол көтергендер шалынды. Екеу екен. Ай-шай жоқ баса-көктеп мініп жатыр. Асығыс. Алда тағы үш адамымыз бар деді, оларды да алмасқа болмады. Түрлері, киім киісі жергілікті адамға ұқсамайды. Бір өңкей қара күпәйке киген. Алақ-жұлақ көзқарастары да біртүрлі. Орысша сөйлейді, әйтеуір қазақ емес. «Жолкіресін дұрыстап төлесе болар еді» деп ойлап қойды бір сәт. Сұрауға жүрексініп келеді. Айнаға көз салып еді, арт жақтағы бос орындарға жайғасқан олар, бастары былғақтап, маужырай бастапты.
Тартоғайдан Шиеліге дейін бір сағаттан астам жол жүріп, оңға қарай қыстаққа бұрылар тұстың сол жағына орналасқан МАИ бекетіне жеткенде, инспектор сонадайдан қарсы шығып, таяғын көтерді. Сейдехан жерге түсті де, қарсы бетте тұрған сержантқа жақын барып, қағаздарын ұсынды.
– Автобуста бөтен адам жоқ па? Жолдан біреу-міреу мінбеді ме? – деді сержант ақырын сөйлеп. Бұның құжаттарына селқос көз жүгірте салды. Адам алғаным үшін айыппұл жазып берер ме екен деп, тосылып қалып еді:
– Аса ауыр қылмас жасаған алты адам іздестіріліп жатыр. Қарулары бар дейді. Сондай күдікті адам мінді ме деп сұрап тұрмын.
– Жаңа он сегізден бес адам мінді. Кигендері түрменің киімі сияқты. Қара күпәйке, – деді сыбырлап.
– Онда Шиеліге барғасын автобусты автостансаға тақамай былайырақ қой. Жолаушыларды түгел түсір, – деді инспектор. – Өзің де кетіп қал.
Сейдеханның тұла бойы мұздап сала берді. Қорыққанын білдіріп алмау үшін түсі суық жолаушыларға қарамауға тырысты. Қараса, сыр алдырып қоям ба деген көңілде қорқыныш бар. «Пайдасы құрысын, бекер-ақ тоқтаған екенмін, өлтіріп кетпесе болғаны» деген қауіп ойынан шықпай қойсын. Келіншегі мен екі баласы бірге келе жатыр еді. Енді соларды ойлап, мазасы қаша бастады.
МАИ бекетінен автостансаға жетем дегенше өткен он бес минут табандап тұрып алғандай. Әрең жетті-ау, станса үйінің қарсы бетіндегі №252 орта мектептің бетон дуалына жанап барып автобусты тоқтатты да, жолаушыларға қайырылып, «түгел түсіңіздер, әжетханаға барып алыңыздар» деді қазақшалап. «Стоянка пятнадцать минут» деп орысшалап және қосып қойды. «Икарустың» автостансаға қараған есігінен екі баласы мен келіншегін демеп тезірек түсіріп, өзі диспетчер бөлмесіне қарай жылыстай беріп еді, тарс етіп атылған пистолет дауысы құлағын осып өтті. Еріксіз жалт қараса, анталап милициялар кеп қалыпты… Жұрттың айқайлаған, ойбайлаған, шыңғырған үрейлі дауыстары маңайды азан-қазан етіп жіберді. Кім? Қалай? Түсініп болмайсың.
***
Күн сенбі, ақпанның 22-сі. Былтыр болса ғой, жұрт ертең Совет армиясының құрылған күні деп, мерекеге дайындық жасап, ерекше көңіл-күйде жүрер еді. Енді биылғы Тәуелсіз Қазақстанда ондай мереке атымен жоқ. Бүгінді қоса есептегенде, еліміздің тәуелсіздік алғанына бар-жоғы 68-ақ күн болыпты. Осы жақында ғана, нақты айтқанда, 1992 жылғы қаңтардың 10-ында «Қазақстан Республикасының ішкі әскерлері туралы» Жарлыққа Президент қол қойып, мемлекеттің тәуелсіздігін қамтамасыз ету мақсатында еліміздің ішкі істер әскері құрылған-ды. Ал Қазақстан Қарулы күштерінің құрылған күні қашан болады екен деп, тіпті ойлап та үлгере алмай жатқан кез.
Сол күні таңғы сағат 8-дерде күтпеген жерден облыстың күштік құрылымын аяғынан тік тұрғызған дабыл қағылды. Таң алдында №922 «Мәскеу-Ташкент» жүк-пошта пойызына тіркелген вагонзактан 18-разьезд аумағында аса қауіпті алты қылмыскер қашып шығыпты. Ішкі әскердің үш қарауыл солдатын ауыр жаралаған дейді. Мүмкін өлтіріп те кетуі. Өздерімен бірге бірқатар маңызды құжаттарды алған, сегіз «Макаров» пистолетін бүкіл оғымен қоса әкеткен.
Облыстық ішкі істер басқармасының бастығы, генерал-майор Есен Демесінұлы Демесінов те, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Қызылорда облысы және Байқоңыр қаласы бойынша басқарма бастығы, полковник Михаил Юсупович Дауенов те қауіпті қылмыскерлерді іздестіру, ұстау туралы нақты бұйрықтар бере бастады. Табан астында облыс аумағында «Перехват» және «Сирена» операциясы жарияланды. Қылмыскерлердің пойыздан түсіп қалған бекет маңын тексеруге милиция аттанып кетті. Вагонзак пойыздан ажыратылып, күшейтілген күзетке тапсырылды. Михаил Юсуповичтің қаладан екі жүз шақырым қашықта орын тепкен Шиелі қыстағына жедел аттанып кеткені содан кейін ғана. Жанында ҰҚҚ-ның аға тергеушісі Әмірхан Бәкірұлы мен екі жедел уәкіл қызметкер бар. Қашқын қылмыскерлердің «Қызылорда-Сарағаш» автобусында бара жатқаны жаңа ғана қосымша хабарланған-тұғын.
Сағат 11-12-лер шамасында олар Шиеліге жетті. Автостансада айтарлықтай ірі оқиға болып үлгеріпті. Екі жақ тарс-тұрс оқ атысқан. Шиелілік құқық қорғаушы аға лейтенант Мұрат Өмірбеков мерт болыпты. Бар болғаны отыз үш жастағы жігіт. Онымен қоса бір қылмыскер өмірем қапқан. Аты-жөні – Владимир Албандян. 1950 жылы туған. Қырық екі жаста. Глумсков, Говорухин деген екі қылмыскер милицияға өз еркімен берілген дейді. Автобус ішінде қалған Евгений Глухов пен Сергей Усов бір топ жолаушыны кепілдікке алған.
Шиелі қыстағының барлық милициясын көтерген аудандық ішкі істер бөлімінің бастығы, подполковник Қуанышбек (Ахан) Жаңабергенов пен аудан прокуроры Балтабек Сыздықов осында екен. Дәл осы сәтте автостансаға милиция формасын киген аудандық ішкі істер бөлімі бастығының орынбасары, капитан Нұрлан Жұмабаев пен бөлім қызметкері, майор Өркен Исмайлов келе қалсын. Олар арнайы тапсырмамен із кесуге барған, содан қайтқан беті. Автобус жақта не болып жатқанын аңдамай, ентелей берген. Станса бұрышында бір топ адам іркіліп қалған екен. Олар: «о жаққа бармаңдар, атады» деп айтып ауыз жиғанша, тарс еткен пистолет дауысы естіледі. Оқ Нұрланның балағын жыртып өтіпті. Пистолет екінші рет атылғанда автостанса алдындағы бетон бағанның тасасына тығылып үлгерді.
– Жақындама! Жақындасаң, атам! Автобустың оң жақ беттегі сынған үшінші терезесінен орысшалап боқтаған қылмыскердің жарықшақтанып шыққан дауысы естілді.
Полковник Михаил Юсупович ең әуелі автобус маңайын ретке келтіру керек деп шешті. Не болып жатқанын әлі де жөндеп ұқпаған халық автобус маңайынан кете қойған жоқ еді. Генерал Есен Демесінов халықты бұл арадан аластату жөнінде аудандық ішкі істер бөлімінің бастығы, подполковник Қуанышбек (Ахан) Жаңабергеновке жедел бұйрық берді. Автобус жанындағы шұқырда автоматты мылтық ұстаған екі милиционер тасалап отыр екен. Ол екеуі қос қылмыскердің жынын келтірмей, аулаққа елеусіз ғана жылыстап кетуі тиіс. Өзге милиция қызметкерлері де көзге көрінбегені жөн. Олар автобусты жасырын қоршауға алса жетіп жатыр. Қылмыскерлерді осылай ғана сабасына түсіріп, тыныштандырасың. Әйтпесе іс насырға шауып кетуі әбден ықтимал. Әзірге олар талабын айта қойған жоқ. Нақты жоспары жоққа ұқсайды. Ауық-ауық тарсылдатып бейберекет пистолет атып қояды. Автобус ішінде қылмыскерлердің зіркілдеп боқтаған дауыстары естіліп қалады. Не деп жатқаны белгісіз.
– Глухов! Мені мұқият тыңда! Мен Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасы, полковник Михаил Юсуповичпын. Қолына рупор алып, бетон қоршаудың тасасында тұрған ол келіссөзді бастап кетті.
– Босқа әуре болмаңдар! Бәрібір ұсталасыңдар. Одан да өз еріктеріңмен беріліңдер!
– Тапқан екенсің ақымақты! Сірә, Глухов болар, іштен біреудің жарықшақтана айқайлаған дауысы естілді. Өзі көрінбеді. Жолаушының бірін тасалап тұрғаны анық.
– Шабуыл жасаймын деп ойламаңдар! Шабуыл жасасаңдар, заложниктерді шетінен атам! Шетінен! Аямаймын!
– Заложниктерге тиме! Саған не керек? Айт! Келісейік!
– Начальник! – деп айқай салды ол. – Мен ату жазасына кесілген адаммын. Маған бәрібір! Менің айтқанымды істейсің! Түсіндің бе? Біз Қазақстаннан шығып кетуіміз керек.
Тағы да әлдене деді. Сөзі бір естіліп, бір естілмейді. Ақпанның ызғарлы желі сөзін жұлып әкетіп жатыр.
– Мен сендерге рация берем. Рациямен сөйлесейік, – деді Дауенов. – Рация… рация.
– Рацияны автобус алдына әкеп таста! Өзің әрі тұр! Жақындама!
Сәлден соң автобустан домалана түскен мұртты жас жігіт рацияны ала сала автобусқа қарай қайта жүгірді. Соған қарағанда іште бір жақыны болғаны. Әйтпесе бас сауғалап қаша жөнелуі мүмкін еді ғой.
Рация табу да оңайға түспеді. Оларға өздерінің қызметтік рациясын беруге болмайды. Қызметтік рация торабында бәрі естіліп тұрады. Жасалып жатқан жоспарлар мен нұсқаулар олардың құлағына жетпеуі тиіс. Сондықтан темір жол қызметкерлерінің екеуара сөйлесетін рациясын ала тұруға тура келді. Оны МАИ қызметкері, капитан Абдолла Нұрғалиев соңынан өз қолымен әкеп беруге уәде етіп, қолхат жазып, алып келді.
– Глухов, талабыңды айт! – деді Михаил Дәуенов рация іске қосылған соң.
Бағана тұтқын вагонындағы сотталған қылмыскерлер түгенделіп, қашқындардың аты-жөндері анықталған. Глухов пен Усовтың ату жазасына кесілген аса қауіпті қылмыскерлер екені содан белгілі. Глухов Читада кепіл алып көрген әккі көрінеді. Демек, онымен абайлап сөйлесу керек. Шешесінің қайда тұратыны, өмірбаяны, отбасы тарихы, бәрі-бәрі белгілі. Михаил Юсупович енді соны тілге тиек етіп, оның адамдық сезімін оятуға тырысты. Өзінің де Ресейде туғанын, екеуі жерлес екенін айтты.
– Полковник, – деді енді Глухов рациядан. – Мені жақсылап тыңдап ал! Мен сенің мемлекетіңе де, КГБ-ңа да қарсы емеспін. Мен негізі жақсы адам болғанмын. Әлі де жақсымын. Менің өмірімді құртқан менттер! Прокурорлар! Сондықтан…
Одан арғы сөзі естілмей, рация қырылдап кетті. Артынша бағанағы жас жігіт жүгіріп келе жатты. Қолында рация. Құрылғының толқыны шатасқан екен. ҰҚК жігіттері қайтадан толқынға дәлдеп берді. Сол арада Михаил Юсупович жас жігіттен сыр тартып, екі қылмыскердің қолында екі-екіден төрт пистолет барын біліп алды. Алайда автобуста қанша жолаушы отырғанын айта алмады. Түсі қашқан. Қатты қорыққан. Саусақтары дір-дір етеді.
– Женя, енді сен тыңда! Қарындарың ашты. Шөлдедіңдер. Тамақ ұйымдастырам. Су берем. Темекі берем. Автобуста неше адам бар. Сен екеуіңді қосқанда.
Сәлден соң Женяның дауысы естілді. Екпіндемей, жай сөйледі.
– Он бес адам. Начальник, тамақпен қоса арақ әкел.
Полковниктің қулығын Глухов, сірә, аңғармай қалды. Әлде жүйкесі жеміріліп тұрып мән бермеді. Кепілде неше адам бары белгісіз еді. Бір ақпарат нақтыланды. Демек олар – он үш. Кепілде адам саны қаншалықты көбірек болса, қылмыскердің мүмкіндігі де соншалық молырақ деген сөз. Ұлттық қауіпсіздік саласында талай жылдық тәжірибесі бар Михаил Юсупович бұны жақсы түсінеді.
Он бес адамға айран, самса дайындалды. Оны манағы жас жігіт дедектеп тасып жүр. Алайда спирттік ішімдік берілмеді. «Қыстақтан арақ таппадық» деп Алматыдан арнайы ұшып келген Ғабдірақым Меңдешов сендіруге тырысты.
– Еш жерде жоқ. Дефицит!
Ғабдірақым – ІІМ Қылмыстық іздестіру басқармасының бастығының орынбасары. Аты аңызға айналған із кезуші.
Қылмыскерлер масайып қалса, кепілдегілердің бірін атып тастауы әбден мүмкін. Онда жағдай мүлдем қиындап кетеді. Егер бір жолаушы оққа ұшса, келіссөзден мән кетті дей бер. Дұрысы – сенімге кіру, қисынды сөз айту. Бетін мүмкіндігінше бері қарата бұра тұру.
Қылмыскерлерге тамақ жіберерде жігіттердің бірі мынадай ой айтты, тамаққа у қосып берейік, болмаса уақытша естен тандыратын дәрі салып жіберейік деп. Бірақ, ондай күмәнді ұсыныс қабылданбады.
Генерал-майор Есен Демесінов, полковник Михаил Дәуенов, облыс прокуроры Сансызбай Үмбетәлиев келіссөзді неғұрлым соза түскен дұрыс деген ойда. Өйткені Алматыдан ҰҚК-ның арнаулы «А» жасағы, ІІМ-нің арнаулы «Сұңқар» тобы келіп жеткенше қылмыскерлерді алдандыра тұрған абзал.
Алматыда осы оқиғаға байланысты ІІМ мен ҰҚК лауазымды офицерлері қатыстырылып жедел штаб құрылған. Оны Премьер-министр Сергей Александрович Терещенко өзі басқарып отыр. Байланыс бір сәтке де үзілмеді. ҰҚК төрағасы, генерал-майор Болат Абдрахманұлы Баекеновке, ІІМ бірінші орынбасары, генерал-лейтенант Қайырбек Шошанұлы Сүлейменовке жағдай әлсін-әлсін хабарланып тұрды.
Бұл кезде облыстық ІІБ бастығы, генерал Есен Демесіновтің құрылымы жүргізіп жатқан «Сирена» операциясы бойынша жағымды жаңалық жетті. Пойыздан секірген тұста қалып қойған қылмыскер Ф.Я.Васильев алысқа ұзамай ұсталыпты. Осы жағдайды айтқанда, автобусты қорған қып отырған қос қылмыскер жақтан екі дүркін оқ атылды. Жүйкелері жұқарып, төзімдері түгесіліп бара жатыр деп түйіп қойды Михаил Дәуенов.
Түстен кейін жер дүниені тітіретіп ІІМ-нің тікұшағы мектеп жанындағы стадионға келіп қонса болар ма. Қылмыскерлердің көзінше гүрілдеп-дүрілдеп, маңайдың апшысын қуырып, бері бұрыла бастады. Бұл көрініс онсыз да шыдамдары шегіне жеткен Глухов пен Усовтың зәресін ұшырды.
Нұрлыбек САМАТҰЛЫ
Қызылорда пединститутының «Қазақ тілі мен әдебиеті» факультетін бітірген. Осы оқу орнында мұғалім, Қызылорда облыстық телерадиокомпаниясында, «Хабар» телеарнасында редактор, республикалық «Ана тілі» газетінде, «Жұлдыз» әдеби журналында бөлім меңгеруші қызметін атқарған. Қазір «Таң-Шолпан» әдеби-көркем, көпшілік журналының бас редакторы.
Әмірбек Шаймағамбетов
Өскемен жол-құрылысы институты мен Қазақ құқықтану және халықаралық қатынастар институтын бітірген. Қызылорда қалалық ІІБ бастығы, облыстық ішкі істер департаменті бастығының орынбасары қызметін атқарған. Полиция полковнигі. Қазір Қызылорда қаласы әкімінің кеңесшісі. Жалағаш ауданының Құрметті азаматы, «ҚР Ішкі істер министрлігінің Құрметті қызметкері».
(Жалғасы бар)
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
