«Есігімнің алдындағы қоқыс әлі алынған жоқ. Жауапты мекеме жауапсыздық танытып отыр». Әлеуметтік желіні ашсаңыз, осы секілді жазбаларды көзіңіз шалады. Мұндайда сіз «Ақшасы төленген, жұмысын дұрыс атқарсын!» деген пікірмен шектелуіңіз мүмкін. Бірақ, бұл жерде қарапайым тазалықшылардың еңбегі тағы да бағаланбай қалып отыр…
Өреміздің жеткен жері қандай?
Сала мамандары тұрғын үйлерден шығарылатын қоқыс негізінен бөлшектенуі тиістігін айтады. Мәселен, тұрмыстық қатты қалдықтардан бөлек, құрылыс заттары арнайы шақырту арқылы алынады. Санитарлық талапқа сай әр үйдің иесі өзіне темір контейнер орнатып, бекітілген тариф бойынша төлем жүргізуі қажет. Бірақ, жұртшылықты төңіректің тазалығынан бұрын қалтаның қамы көбірек алаңдататыны бар. Бұдан бөлек, тазалықшылар белгіленген бір аумақты тазалап өтті делік. Олар кеткен соң артынша бір тұрғын тағы да қоқыс тастап үлгереді. Сосын келесісі, яғни белгілі бір кезде шығармай, кез келген уақытта тастай салады. Солай жинала береді. Ал, бұл уақытта қызметкер келесі аумаққа көшіп, жұмысына кірісіп кетеді. Жоғарыда келтірген шағымның туындауының басты себебі де осы.
– «Қызылорда тазалығы» мекемесі он жыл көлемінде тұрақты жұмыс істеуде. Қаланы мұнтаздай таза ұстап, көркейтуге күш салынғанымен, кейбір аулалар мінсіз емес. Көп жағдайда шағын аудандардағы контейнерлік тұрақтардың айналасындағы аумақ қоқыс үйінділерінің астында қалады. Құрылыс, тамақ қалдықтары, шөлмектер, целлофан пакеттері және осының барлығы бір контейнерде немесе жартылай бос контейнерлік бактардан бөлек жатады. Тіпті жөндеу жұмыстарынан кейін ескі жиһазды тастайтын қала тұрғындарының жауапсыздығына не деуге болады?! Бір күнде жинаған жерге бірнеше рет бару – шығын. Қоршаған ортаны қорғау министрінің 2008 жылғы 18 сәуірдегі №113 бұйрығына сәйкес, әр адамның шығаратын қоқыс көлемі 1,1 коэффициент, ал қоқыс тығыздығы 0,19 деп белгіленген. Сол тұстағы халық саны бойынша (2011 жылы қала халқы саны – 287 мың шамасында) жылына 60 мың тонна қоқыс шығару жоспарланған. Статистикалық мәлімет бойынша биыл қала халқының саны 323 мыңнан асады. Оған осынша жыл ішінде шағын аудандардың көбейгенін қосыңыз, – дейді «Қызылорда тазалығы» мекемесінің экологы Жанарбек Шаянбеков.
Тазалықшылардың тірнектеп жүріп еткен еңбегін бағаламау айыппұлға апаратынын да естен шығармау керек. Себебі, белгіленбеген орындарға қоқыс төгу фактілері анықталған жағдайда ҚР Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 505-бабына сәйкес шара қолданылады. Биылдың өзінде қалада 37 адамға айыппұл салынған, 14 адам тұрмыстық қатты қалдықтарға арналған орынға құрылыс қалдықтарын тастағаны үшін жауапкершілік арқалаған.
Күніне 30 тонна тұрмыстық қатты қалдық өңделеді
Қоқыс тастау мәдениетті қажет етеді. Ал, оны заман талабына сай қайта өңдеп, кәдеге жарату мәселесі тағы бар. Өзекті тақырып күн тәртібінен түскен емес. Бізде қатты тұрмыстық қалдықтарды жинайтын, көметін және сұрыптау жүргізетін кешен қаладағы «Белкөл» кентінен 7,5 шақырым қашықтықта орналасқан. Құрылғылары Ресейден жеткізілген. Байқағанымыздай, қазір мұнда 35-ке жуық адам еңбек етеді. Шіліңгір шілдеде қоқыс иісі қолқаны қауып, мазаны кетіріп тұр. Десе де, жұмыстарын жан қалауымен жасап жүрген жандардың өз ісіне жауапкершілігі байқалды. Олар өткен жылы сұрыптау арқылы 115 тонна екінші қайтара пайдалануға жарамды зат алған. Оның ішінде картон, түсті металл, стекло мен пластмасса бар.
– Биыл маусым айына дейін жаңа қатты тұрмыстық қалдықтар полигонына барлығы 26771 тонна қалдық қабылданған. Жаңа полигонға департаменттен 10800 тонна қалдықты орналастыруға экологиялық рұқсат алынды. Ендігі кезекте полигон аумағында өрт қауіпсіздігін бақылауда ұстау үшін арнайы 8 шаршы метр көлемінде су құйылатын цистерна мен 100 метр көлемінде шланг алынуы қажет, алдағы уақытта жұмыс қарқынды жалғасатын болады. Бүгінде облыста қалдықтарды сұрыптауды тұрақты түрде 3 кәсіпорын, яғни «Ибрайхан и К ЛТД», «Smart Rubber», «Эко-Н Сервис» серіктестіктері жүзеге асырып келетінін айту керек. Белкөл кентінде орналасқан «Ибрайхан и К ЛТД» серіктестігі жинақталған шыны, пластик, мата, құрылыс, тамақ қалдықтарын сұрыптаса, «Smart Rubber» ЖШС автокөліктердің жарамсыз шиналарын қайта өндеп, тамшылатып суаруға арналған түтіктер шығарады. Ал, «Эко-Н Сервис» ЖШС істен шыққан жарамсыз құрамында сынабы бар шамдарды залалсыздандыруды іске асыруда, – дейді облыстық экология департаментінің бас маманы Ахметжан Сағындықов.
Мамандармен тілдесу барысында біз күніне орта есеппен 180 тонна қалдық тасымалданатынын білдік. Ал, кешенде күніне 30 тонна қалдық сұрыпталады. Осы қалдықтардан 0,7 тонна екінші қайтара пайдалануға жарамды шикізат алынуда. Бұдан бөлек, облыстық экология департаментінің мамандары геопортал жүйесі бойынша ғарыштық мониторинг арқылы қаланың 50 шақырымдық радиусы аумағында 100 рұқсатсыз қалдық орындарын да анықтап, оны жою жұмыстарына кіріскен. Олар бұған дейін ескі полигонда қоқыс өртеніп, маңайдағы тұрғындардан «түтінге тұншықтық» деген арыз-шағым түскенін жасырмады. «Ескі полигоннан тұрғылықты мекенжайы жоқ азаматтар керегін іздейді, өртеу деректерінің орын алуы осыдан. Бұл ретте тазалық мекемесі арнайы техникалары арқылы өртеніп жатқан қоқыс алаңдарын өшіру жұмыстарын жүргізіп келеді» деді Ахметжан Сағындықов.
Сондай-ақ, ол биыл 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізілетін жаңа Экологиялық кодексте тұрмыстық қатты қалдықтар полигонына қатысты бірқатар жаңа экологиялық талаптар енгізілгенін еске салды. Жаңа Кодекстің 350-бабына сәйкес, енді тұрмыстық қатты қалдықтарды алдын ала сұрыптамай көмуге тыйым салынады, полигонда көмуге арналған қалдықтардың көлемі мен қауіпті қасиеттері олар полигондарға түскенше азайтылуға тиіс. Сондай-ақ, пайдаланылған тұтастай шиналар мен олардың фрагменттері, пластмасса, пластик және полиэтилен қалдықтары, полиэтилентерефталат қаптамалары, макулатура, картон мен қағаз қалдықтары, құрамында сынап бар шамдар, электр жабдықтарын міндетті түрде сұрыптау керек. Жинақталған қалдықтар – бүгінгі күні қалдық болып саналғанмен, келешекте пайдаға асатын шикізат.
Жоқтан бар бизнес: Әлемдік тәжірибе не дейді?
Өзге елдер қоқыстың осы шикізат ретіндегі кіріс көзі екенін әлдеқашан дәлелдеген. Мынадай қызықты дерек бар. Бірде Швецияда қоқыс таусылып қалып, биліктің қоқысты басқа елдерден тасымалдауға дайындығы туралы жаңалық әлемді дүр сілкіндірген. Себебі, елдегі тұрғындардың басым көпшілігі лақтырылған пластиктің әлі жеті рет қолдануға болатынын жақсы түсінеді. Содан кейін ғана ол электростанцияға өртеуге жіберіледі. Осылайша жетінші рет қолданылған пластик ақыры электр тоғы ретінде пайдаға асады. Бұдан бөлек, қоқысты қайта кәдеге жаратудан жетекші орында франциялықтар тұр. Көршілес Қытайда да қоқыс сұрыптау – үлкен бизнес. Бір Шанхайдың өзінде мыңдаған қоқыс қабылдау орындарында 2,5 миллионнан астам жұмысшы еңбек етеді. Ал, біздегі қарқын қандай? Жалпы, кеңестік кезеңнен бастап ел аумағындағы қоқыс алаңдарында тұрмыстық қалдық көптеп жинала бастаған. Мұндай зиянды қалдықтарды жерге көму әдісі жүргізілгенімен, ол да тиімсіздігін көрсеткендей болды. 2016 жылы Парламент Сенаты Төрағасының орынбасары Сергей Громов Қазақстанда егер өңдеген жағдайда 60 миллиард теңге көлемінде пайда табуға болатын қалдықтардың полигонға көмілетінін айтқан болатын. Бұл – қаржы көкке ұшты деген сөз. Энергетика министрлігінің 2018 жылғы дерегінде 3,5 мыңнан астам полигонның санитарлық-экологиялық нормаларға сай келмегені де көрсетілген. Қоқыс орындарының көбі құжатпен заңдастырылмаған болып шықты. 2019 жылдан бастап Қазақстанда пластмасса, қағаз бен әйнекті алдын ала сұрыптаусыз жерге көмуге тыйым салынды. Сол жылы ресми дерек бойынша елімізде қоқыс өңдеу ісі 3 процентке артқан.
Ал, жақында Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мырзағалиев Үкімет 2030 жылға дейін тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу үлесін 40 процентке жеткізуді көздеп отырғанын хабарлады. Министр қалдықтарды өртеп, нәтижесінде электр энергиясын алуға бағытталған «Waste to Energy» механизмін енгізуді ұсынды. Бұл жүйе экологиялық мәселелерді шешумен қатар, инвестор тартуға мүмкіндік береді деп отыр. «Қоқыс көлемін 2025 жылға дейін 30%-ке қысқартуға және 180 млрд теңгеге жуық инвестиция тартуға мүмкіндік береді. Мәселен, Еуропа елдерінде шамамен 150 зауыт осы механизм бойынша жұмыс істеуде. Бұл ретте «Waste to Energy» бойынша жұмыс істейтін зауытты толық жабдықтамаған жағдайда улы қалдықтардың ауаға таралуы туралы мүмкін деген пікірлер айтылуда. Сондықтан талаптарды сақтау бойынша қатаң шектеулер енгізу жоспарлануда» деген болатын министр.
Қазір министрлік қоқыстарды басқару бойынша мемлекеттік бағдарлама әзірлеуде. Осы жоспар жүзеге асса, еліміздің полигондарына шетсіз, шексіз төгілген қалдық энергия мен табыс көзіне айналады деген болжам бар. Дегенмен, экологтар бұл әдіспен электр энергиясын өндіру мүлде тиімсіз екенін айтады және дамыған елдер қоқысты өртеп емес, өңдеп кәдеге жарататынын жеткізуде. Олар қоқыс өртейтін зауыттардың салынуына қарсы петицияға қол қоя бастады. Ал, біз түйткілді мәселені шешуде қос тараптың да пікірі ескеріледі деген ойдамыз.
Мөлдір СНАДИН,
«Сыр бойы»
