22 қазан – классиктің туған күні. Әбекеңнің арамыздан алыстағанына үш жыл. «Бала, қалайсың?» дейтін қоңыр дауысын сағынасың. Жылы жымиысы түске кіреді. Бұл – сондай сағыныштан туған бір үзік сыр еді…
Иә, Нұрпейісов туралы айтылмаған не қалды? Бір қарағанда бәрі айтылған секілді. Осымен бітті ме?.. Жоқ, заман өзгерген сайын, қоғамдық құндылықтар орын ауыстырған сайын, ең негізгісі – ұрпақ ауысқан сайын Нұрпейісовтің жаңа оқырмандары мыңдап, миллиондап табыла береді. Жазушының шығармашылығы жайлы талайлардың тамсана айтқан пікірлерін оқи бастасақ, кеш батып, қас қараяр еді. Ағамыз 98 жыл өмір сүрді. Бұл біреулерге сонша ұзақ уақыт секілді елестеуі мүмкін және осынша жасқа келгелі жазған-сызғаны үш-ақ кітап па деп те, қорашсынуы ғажап емес-ті. Сол үш кітап жазушының жанқиярлық адал әм азапты еңбегінің арқасында жазушының атағын да, Арал халқының бет-бейнесін де әлемге танытты. Шындығында Әбекең кітаптан соң кітап шығарып, көпіртіп көп дүние жазған жоқ. Қағазға түскен туындының ыстық-суығына қарамастан бірден баспаға ала жүгіріп, қаламақыға қарық болайын да деген жоқ. Жастау кезінде Әбекеңнің де қаражаттан қиындық көргені белгілі. Баспадан шыққалы жатқан кітабын «үстінен тағы бір қарап шығайыншы» деп қайтарып алып, кітаптың өң бойын жалпақ тілмен айтқанда «қызыл ала қан қылып», қайта жазып, қайта өңдеп, табандап үш-төрт жыл баспа төңірегіне жоламай кеткендігі – бүгінгілер үшін аңыз-ертегі. Әрбір шығармасына аса жауапкершілікпен қарап, әрбір сөйлем түгілі әрбір сөзді де «мидың мың градустық домнасында» қайнатып барып, арадан біршама уақыт өткен соң қайта үңіліп, ойынан шықпаған тұсы болса, бастан-аяқ қайта жазудан тартынбайтын, қашан өз ойынан шыққанша бір тыным көрмейтін Әбекең секілді жанпида қаламгерді өз басым кеше де, бүгін де көргенім жоқ.
Бірде Әбекең Астанадағы бір ауруханада жаңа босанған жас келіншектей басын сүлгімен таңып алып, беліне көрпеше орап, ақ тер-көк тер боп, «Қан мен тердің» соңғы басылымын шиедей етіп, қырнап-сүрнеп жатты. Хал-жайын сұрауға барғанбыз. Мынадай жан алып, жан беріскен жағдайды көргенде, «Қап, бекер келдік-ау» деп, жазушыға анау айтқандай жәрдеміміз тимесе де, ең құрығанда уақытына бөгет болмайықшы дегенбіз. Өзім білетінде Әбекең көп адамды жанына жақындата бермейді, ал керек адамды өзі іздеп тауып алады. «Келдің бе?» деді біраздан соң, бізге күлімсірей қарап – кәне, не әкелдің!» Бұл – көңіл-күйінің жақсылығының белгісі. Келіні беріп жіберген сәлемдемеден ауыз тиді де, қағазға қайта шүйлікті. «Аға-ау, не істеп жатырсыз, елдің әлдеқашан рухани дүниесіне айналып кеткен «Қан мен терді» бүйтіп»… дегенімше болған жоқ, артынша: «Сендер не білесіңдер. Қазір заман басқа, заң басқа. Оқырманның талғам-түсінігі өзгерді. Оқырманды аяу керек, сондықтан «Қан мен терді», яғни үш кітапты сығымдап, артық-ауыз эпизодтарды қысқартып, бір кітаптың аясына сыйғызғалы жатырмын…» деді. «Ойпыр-ай!.. Талай кереметтер сызылып кетпесе нетсін!» «Оны өзім білемін. Әрине, маған да оңай емес, дегенмен менің артыма қарамай өлуім керек! Осы сөзді ұмытпа!..» «Артыма қарамай өлуім керекті» екі мәрте қайталады.
Көзінің тірісінде, мұнан үш жыл бұрын үш кітаптан тұратын сол «Қан мен тер» бір кітаптың аясына сыйып, жаңа редакциямен басылып шықты. «Қан мен тердің» нешінші рет басылғандығын кім білсін. Оқыдық, оқыдық та таңғалдық. Кітап ауызға салсаң еріп жүре беретін қант қиығындай тәттілігі өз алдына, бар тірлігіңді жиып қойып, қашан соңғы нүктесіне дейін бас алмай оқитындай келісті дүние болып шыққан. Еламан, Ақбала, Тәңірберген, Сүйеу, Судыр Ахмет, Қален, Дос, Мөңке, Қарақатын, т.б. кейіпкерлер бір тылсым құпиясымен бұрынғыдан да бізге қарай жақындай түскен тәрізді. Жазған шығармасы қашан өз ойынан шыққанша түзетуден шаршамайтын және «іштен шыққан шұбар жыланды» аямайтын, әрі жаңа дүние тудырғандай содан керемет ләззәт алатын, бұл шаруаға бойындағы соңғы демі қалғанша бар қайрат-жігерін арнайтын осы жанқиярлық еңбегі аңызға айналған жер жүзінде бір қаламгер болса, ол сөз жоқ – Нұрпейісов екендігіне тірі жанның таласпайтындығы анық. Бұл турасында, Гера Бельгер көкем айтқандай, «Нұрпейісов үш ауыз телеграмманың өзін ойланып-толғанып, үш күн жазатын адам»… дей тұрғанмен, әрбір сөзді, әрбір сөйлемді електен өткізуден жалықпайтын Нұрпейісов қайталанбайтын әрі ешкімге ұқсамайтын дара тұлға! «Қан мен тердің» алғашқы кітабы «Ымырт» 1961 жылы жазылып біткен-ді, міне, алпыс жылдан астам уақыттан бері трилогияның қанша тілге аударылып, қанша мақтау-марапатқа ие болып, қанша рет басылып шыққандығын өзіңіз-ақ безбендей беріңіз! Сірә, қалам ұстаған пендеге мына дүниеде мұнан артық бақыт бар ма?! Былайғы тірлікте жай сөйлеп, жайлап бабымен жүретін кісі секілді болғанымен туған әдебиеттің, туған елдің, атамекеннің тағдыры таласқа түскен сәттерде сол жайбарақат мінезді аяқасты ұмытып, алған бетінен, айтқанынан қайтпай түз гранитіндей қатып қалатын Нұрпейісов бұған келгенде де жалғыз, бұған келгенде де сирек жаратылыс!
«Қан мен тер» сюжетінің жазушы басына қалай, қашан келгендігін баршаларыңыз жақсы білесіздер. Әбекеңнің мұнан жүз жыл бұрын Арал теңізінің жағалауындағы Құланды поселкесінің Үшкөң ауылында дүниеге келгендігі белгілі. Қай жылы мектепке барғандығын, одан соң әр жылдары үзіп-үзіп бірде Шалқарда, бірде Аралда оқығандығын қайталап жатып қайтеміз. 1942 жылы мектепті бітірген бойда армия қатарына шақырылады. Табандаған төрт жылын майдан даласында өткізеді. Әкесі, өзімен тетелес екі ағасы елге оралмай, соғыста опат болады. Әбекеңнің архивінде әкесінің майданнан ұлына жазған сәлем хаты сақталған: «Сен, балам, аман-есен елге орал, мына біз бастан кешкен бар қиындықтың жалғыз куәгері өзің, бәлкім кейіннен осыларды шамаң жетсе қағазға түсірерсің» дейтіндей немеурін танытады. Әбекең әке аманатына адалдық танытқандай, 46-шы жылы аман-есен елге оралады.
Соғыстан кейінгі ашқұрсақ ел ішінің жағдайы тайға таңба басқандай белгілі ғой. Туған ауылында біраз аунап-қунап мауқын басқан соң, 23 жастағы жас жігіт 47-ші жылдың сарша тамызында ауылдан шыққан ат арбаға ілесіп, Арал қаласына жол тартады. Күн ыстық, қисалаңдаған ат арба. Екі көзінің жылтырағаны болмаса, былайғы әңгімеге мүлдем зауқы соқпайтын арба үстіндегі қартаң кісі Әбдіжәмілдің бары мен жоғын да есінен шығарып алған-ды. Бірақ қалай болғанда да Аралға жету – арман. Митың жүріс жалықтырған соң жас жігіт арбадан түсіп, жаяу аяңға көшеді. Аптап, айнала ысылдаған қызыл құм, жаяу адамды шөл қинайды. Сол сапарда болашақ жазушының басына нелер келіп, нелер кетпеді дейсіз?! Арал өңірінің күллі тарихы көз алдынан өтеді. Көз алдарындағы жалғыз теңізден басқа арқа сүйері жоқ, оның өзі кешеге дейін Азамат соғыс жылдарында орыс көпестерінің шалқып өмір сүрулері үшін жаралғандай, ал жағалаудағы жарлы-жақыбай балықшылар соларға жалданып, өлместің күнін көргенін кімнен жасарарсың. Соғыс, тағы да соғыс, ашаршылық, турасын айтқанда, Арал өңірінде өмір сүрген халықтың маңдайлары жарқырап, қалқарази тірлік кешкендері шамалы. Жан аямай еңбек еткен адал тердің де ақталғаны – ауыз жарымас бірдеме. Қан мен тер, қан мен тер! Арал қаласындағы жақын ағасы Байғабылдың үйіне жеткен бойда Әбдіжәміл бір бет қағазға «Қан мен тер» деп баттитып жазып қояды. Бұл тақырып болашақ жазушыны нағыз азап апанына алып келеді. Осыдан соңғы табандаған он бір жыл трилогияға деректер мен жанды құжаттар іздеуге арналады. Ұзын сөздің қысқасы, «Қан мен тердің» алғашқы кітабы «Ымырт» – 1961 жылы, «Сергелдең» – 64 жылы, «Күйреу» – 70-ші жылы жазылып бітеді. «Жазылып бітті» – біздің сөзіміз, ал Нұрпейісов соңғы демі біткенше үш кітаптан тұратын кесек романды қырнап-сүрнеумен, қысқартумен, кейбір эпизодтарды қайта жазумен арпалысты да жүрді. Міне, қарап отырсаңыз, атақты романның өмірге келгеніне де табаны күректей алпыс жылдан астам уақыт болыпты. Бір адамның ғұмырына татитын уақыт бедерінде сонан бері қанша өзгеріске түсіп, қанша мәрте жаңа редакциямен еліміздің әртүрлі баспаларынан жаңа кітап боп басылып шықса да, «Қан мен тер» ешқашан дүкен сөрелерінде шаңға көміліп жатқан емес. Қалам ұстаған пендеге бұдан артық мақтау-марапаттың қажеті қанша?!
Мақтау-марапат демекші, Әбекең де ұзақ ғұмырында талайдың түсіне кіретіндей, талай марапатты иеленген. Ең бастысы, одақтың, КСРО-ның мемлекет сыйлығының лауреаты атанды, ондай абыройлы атаққа ие болған біздің елімізде үш-ақ қаламгер бар, олар – М.Әуезов, Ж.Молдағалиев және Ә.Нұрпейісов! Ал Қазақстанның Еңбек Ері атағын ел Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлының қолынан алды. Қалған майда-шүйде орден-медальдарының бәрін көзінің тірісінде архивке өткізіп жіберген-ді.
Әбекеңнің болмыс-бітіміне, шығармашылық лабораториясына таңғалмайтын, таңданбайтын адам кемде-кем. Бәлкім, кім біледі, Әбекеңше жазғысы келетін, шығармашылық шыңына Әбекеңше жетіп жығылғысы келетіндер сірә да, аз болмас. Бірақ басы ашық ақиқат, Нұрпейісов қайталанбайды, Нұрпейісов – жалғыз, Нұрпейісов – тарихта аты-жөні алтын әріптермен жазылып қалатын ұлы жазушы! Әбекеңнің шығармашылығы, «ар ісіне» адалдығы, ханнан да, қарадан да қаймықпай пікірін ашық айтатын батылдығы, туған әдебиетін мойны озық әлем әдебиеті деңгейіне көтерудегі жанқиярлық еңбегі, данадай дарқан ақ көңілі, кейде кез келген нәрсеге сене қалатын баладай аңқаулығы; ал жазуға келгенде, әрбір қазақ сөзінің салмақ-дәрежесін таразыға салып, безбендеуге келгенде әлгі жайма шуақ мінездерді аяқасты ұмытып, сұрланып, «суырылмайтын шегедей» қатып қалатын… Ә.Нұрпейісов жайлы кешегі «алыптар тобы» көрнекті өкілдерінің аузынан шыққан ыстық лебіздерін, замандастары, құрдастарындай әзілдесетін, еркелейтін бүгінгі жер басып аман жүрген үзеңгілес інілерінің қағазға түскен жазбаларын жинағанда неше том боларын кім білсін. Француз Арагон, ресейлік Юрий Казаков, Сергей Баруздин, Анатолий Ким, Николай Афанасьев, Лев Аннинский, Леонид Теракопян, Валинтин Оскоцкий, испандық Августь Видаль, қырғыз Шыңғыс Айтматов, башқұрт Мұстай Кәрім, немістер Лео Кошут, Ральф Шредер, қазақстандық Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Мұхаметжан Қаратаев, Тахауи Ахтанов, Серік Қирабаев, Қалтай Мұхамеджанов, Зейнолла Қабдолов, Шерияздан Елеукенов, Герольд Белгер, Әбіш Кекілбаев, Ақселеу Сейдімбеков, Дулат Исабеков, Төлен Әбдіков, Смағұл Елубаев, т.б. қаламгерлер Әбекең жайлы ағынан ақтарылып, жүрекжарды ниеттері мен тілектерін білдірді. Бұл жарасымды көш әлі күнге дейін жалғасып келеді.
Адамзаттың Айтматовы былай дейді: «Мен Нұрпейісовтің кітаптарын баяғыдан бері оқып келемін, оның талантты да тартымды прозасына баяғыдан бері ғашықпын, одан көп нәрсені үйрендім, онымен сан рет сырластым да. Онымен әр кездескен сайын оны жаңа қырынан көргендей боламын да тұрамын. Адам ретінде, сұхбаттас-сырлас ол әманда терең, салиқалы да сабырлы…» Зейнолла Қабдолов: «Егер де «Қан мен тер» қазақ тағдыры мен тұрмысындағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді қамтыса, «Соңғы парыз» сол халықтың кеңес дәуіріндегі тағдыр-талайын қамтыған. Дей келгенде, Нұрпейісов трилогиясы мен дилогиясы – Отанымыздың ғасырлық тарихының айнасы…» Дулат Исабеков: «Әбдіжәміл Нұрпейісовті қазақ қауымына ғана емес, бұрынғы бүкіл кеңестік кеңістікке, қала берді дүниежүзі оқушыларына таныстырып жатудың қажеті жоқ. Шығармаларының құндылығы мен тартымдылығы жөнінен ұлы Мұхтар Әуезовтен кейін қазақ әдебиетінің мерейін көтеріп келе жатқан ірі қалам қайраткері…» Жә, бұл қағазға түскен ойларды соза беруге де болар еді…
Әбекең күллі қалам ұстағандарды үнемі таңғалдырумен келе жатыр. Жасы 80-нен асқанда «Соңғы парызды» берді. Роман әлі күнге дейін біздің оқырмандардың да, шетелдіктердің де ауыздарынан түспей келеді. Ана жылы АҚШ-та қос роман ағылшын тілінде жарық көрді. Жоқ, айтайын дегеніміз бұл емес, айтайын дегеніміз – Әбекеңнің шығармашылық әдіс-тәсілі де ешкімге ұқсамайды. Мәселен, «Қан мен тердің» соңғы кітабы «Күйреу» менің пайымдауынша асқан шеберлікпен, шабыттана жазылған керемет шығарма! Өзінің айтуынша, романның соңғы эпизоды, Тәңірбергеннің мына жарық дүниеден баз кешіп, өзі бастап апарған орыс әскерлерінің туған ауылын қалай тонағандығын көріп, тіршіліктен түңілген сәтіндегі жан тебіренісі алдымен қағазға түсіпті. Яғни кітап соңынан басына қарай жазылған. Ал «Соңғы парызда» да Бәкизаттың кеудесінен жаны әлдеқашан шығып кеткен Жәдігердің ап-ауыр басын тізесіне қойып, суықтан паналап күйеуінің кеудесіне кірген бір шөкім торғайды үсік шалған ебедейсіз қолымен қалқалап, жаңа атып келе жатқан күн көзіне қарап, аспанға ұшырып жіберетін тұсы бар-ау, міне осы соңғы тарау, соңғы аккорд та алдымен жазылыпты. Бұған қайтіп таңғалмайсың! Тағы қайталайын, мұндай тапқырлық пен шеберлікті Нұрпейісовтен басқа тірі жанның жүзеге асыруы екіталай.
Қоңырау соққан сайын: «Бала, қалайсың?» деп сұраушы еді. Жасымыз жетпіске жақындағанша Әбекеңе бала болдық та жүрдік. Қазір олай деп, біздің хал-жайымызды сұрайтын пенде жоқ. Жазушының сол қоңыр дауысы құлақ түбінде үнемі қоңыраулап тұрады. Естігің келеді, жиі-жиі түске кіреді, сағынасың… Туған ел алдындағы, туған әдебиеті мен атамекені алдындағы соңғы азаматтық парызын толық өтеп, артына қарамай жазам деген дүниесін жазып кеткен Абыздың аруағына әркез бас июге әзірміз! Қайдағы көрегендік?! Біздікі асыл Ағамыздың дүние есігін ашқан күні елеусіз өтпесінші дейтін ниет қана…
Қуаныш ЖИЕНБАЙ,
жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
