Егемендік декларациясы тәуелсіздікке бастаған саяси қадам болғаны сөзсіз. Тарихқа зер салсақ, бұл маңызды құжаттың қабылдануы оңай болмаған секілді. Мәселен, қоғам қайраткері, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты (1990-1994 ж.ж.) Рымбек Жүнісов: «Көбісі: «Соғыссыз, революциясыз қолымызға келген бұл бір жақсылық қой» деп ойлайды. Жоқ, олай емес! 360 депутаттың пікірталасын телевидение 100 процент бермейді. Кішкене үзінділерді ғана берді. Халық көбісін білмейді. Сол уақытта талқылаған мәселелерде көнбей шығып кеткен азаматтар болды. «Біз дауыс бермейміз» деп. Осы пікірден-ақ сол кездегі жағдайдың қаншалықты күрделі болғанын байқауға болады» дейді.
Декларацияның қабылдануы тарихи сәт еді. Ол мемлекеттің ілгері қарай дамуына жол ашты. Маңызды құжаттың қабылдануы мен оның мақсаты туралы сауалнама ұйымдастырған едік. Редакция сауалнамасына тарихшылар мен құқықтанушы, саясаттанушы ғалымдар қатысты.
1. Егемендік декларациясы Қазақстан тарихында қандай рөл атқарды?
2. Маңызды құжат жайында жастар нені білуі тиіс?
Ерлан Алтаев, заң ғылымдарының кандидаты, облыстық адвокаттар алқасының адвокаты:
– Егемендік декларациясы Жоғарғы Кеңестің 12-шақырылымы кезеңінде 360 депутаттатан тұратын корпуста қабылданған. Сол кезде төрағалық еткен Ерік Асанбаев болды. Құжатта көптеген мәселелер ұлттық тағылымға толы екенін, депутаттардың қатарында өзге ұлт өкілдерінің саны жартысынан көп бола тұра қабылдануы – бүгінгі біздер үшін үлкен жұмбақ.
Егемендік декларациясы Жоғарғы Кеңестің екінші сессиясында, яғни 1990 жылдың 15 қазанында ұсынылған. Құжаттың мәтіні жаз айларында дайындалған. Халық назарына басылымдар арқылы 17 қазанда ұсынылған. Ол кезде баршаға мәлім, басылымдарды қалт жібермейтін үздіксіз оқырман қауым, бұл жаңалықты қалай қабылдады екен? Бұл да зерттеуді талап етеді. Бар болғаны 10 күн ішінде қабылданды.
Бір жиында тарих ғылымдарының кандидаты Сағатбек Тамшыбайұлы құжатты талқылау 18 сағатқа созылған деседі. Ойландыратын факт, қазіргі таңда мұндай ұзақ уақытта құжаттар талқыланбайды, Егемендік декларациясы небәрі 17 баптан ғана тұратынын ескерсек. Тағы бір дүние, кейбір ақпарат көздерінде 15 одақтас елдер ішінде ең соңынан қабылдапты. Сондықтан да оңай болды деседі. Оны байқау үшін салыстырмалы талдау жасауға да болады. Біз үшін оның мазмұнындағы әрбір норма тайға таңба басқандай жазылған. Тіптен айтқым келетіні алашордалықтардың Конституциясы саналатын бір құжатпен осыдан 10 шақты жыл бұрын Қызылорда облыстық тарихи өлкетану музейінде танысқаным бар. Оған менің назарымды аудартқан Асхат Сайлау деген мықты тарихшы ғалым, сол музейдің қазіргі ғалым-хатшысы болатын. Ол екеуіміз танысып тұрғанымызда ол құжаттың мінсіздігіне сол кезде таңғалған едім. Егемендік декларациясы соның көшірмесі сияқтанады. Не болса да ұлт болашағына жарқын қадам жасаған ағаларымыз бен апаларымызға алғысымыз шексіз.
Бұл құжаттың маңыздылығы – оның алғашқы болуында. Әрдайым бастапқы қадам қиындықтардан тұрады. Егемендік декларациясы – мемлекеттіліктің бастауы.
Егемендігімізді жар салу ол заманда оңай болды деп айту дұрыс емес. Көпұлтты мемлекет екенімізді ескерсек, сырттағы емес, іштегі ахуал күрделі шиеленістерге ие кезеңде тіл, жер, қауіпсіздік, ұлттық мәдени құндылықтар, құқықтық дербестік секілді мәселелерді бекіту бұл құжаттың маңыздылығын одан әрі арттыруы тиіс.
25 қазан – Республика күні болып, оған жоғары мән беріп, ұлттық мереке статусы ретінде бекітіліп, еліміздің барлық өңірлерінде салтанатты жиындар, конференция, дөңгелек үстелдер өткізілуде. Қазақ елі жұртшылығы тарапынан бұл бастама қолдау тапты. Осы күнге арналған шараларда Егемендік декларациясы қызу талқыланып, оның маңыздылығы артуда.
Алда осы декларацияның қабылдану кезеңінде, оның мазмұнын дайындаған, әрбір бабына, тіпті әр сөзіне күрес жүргізген тұлғалардың есімдері барша жұрт алдында аталып, ерліктеріне тағзым жасау үшін ғылыми зертеулер жүргізуді талап етеді. Жұртшылық білуі тиіс. Сабақтастық дегеніміз осы болар, сірә.
Қуаныш Жарекеев, Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің аға оқытушысы, заңтану магистрі:
– Ұлт көсемі Әлихан Бөкейханұлы өткен ғасырдың басында: «Біздің іздегеніміз – Алаштың аты бәйгеден келгені. Тірі болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар» деген екен. Алаш көшбасшысы айтқан ұлы той – Қазақ елінің Мемлекеттік егемендігі туралы декларация жарты ғасырдан астам уақыт өткен соң қабылданып, аңсаған азаттыққа қарай алғашқы қадам жасалғаны белгілі.
Декларацияның ел тарихында қандай рөл атқарғанына тоқталсақ, мемлекет және құқық үшін маңызды құжат ретінде, ең жоғарғы өкілді орган Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 1990 жылы 25 қазанда қабылдағанынан бастағанымыз жөн сияқты. Ол республика Конституциясы мен заңдарының үстемдігін және алғаш рет республикалық билік органдарының басымдығын белгіледі. Сондай-ақ өзінің ішкі әскер, мемлекеттік қауіпсіздік органдары, қаржы-несие және салық жүйелерін, азаматтық институттардың құқығын бекітті. Бұл еліміздің тәуелсіздік пен егемендікке жету жолындағы басты қадамы, оның мызғымас іргетасы болды.
1990 жылы туған балалар қазір 35 жасқа толған екен. 35 жыл – бір ұрпақтың ауысатын уақыты. Елдігіміздің іргетасы болған Мемлекеттік егемендік туралы декларация Конституциямыздың қабылдануына негіз болып, ұлттың тынысын ашты. Бүгінгі тәуелсіз елде өмір сүріп жатқан ұрпақ – бақытты ұрпақ деп айтар едім.
Декларациядағы қағидалардың арқасында Қазақстан бүгінде халықаралық қатынастардың сенімді және беделді қатысушысы атанды. Мемлекеттердің пайда болып, қалыптасуы егемендік туралы декларация қабылдаудан басталатыны тарихтан белгілі. Ол – егемен ел болудың мақсаты мен мәнін көрсететін маңызды құжат. Мемлекеттік егемендік туралы декларацияның қабылдануы біздің заңды түрде дербес мемлекет атанғанымызды білдіреді. Бүгінде өзгелер бізді өз пікірі қалыптасқан, қуатты мемлекет ретінде таниды, яғни бізді әлемдік аренада беделі асқан елдердің бірі деп біледі. Бұндай деңгейге жету үшін конституциялық құрылыс қалыптасуы қажет болды. Ал декларацияны еліміздің тәуелсіздік жылдарындағы ең алғашқы конституциясы десек, қателеспейтін шығармыз.
Егемендік декларациясы жастардың бойына тәуелсіздік рухын сіңіріп, осы арқылы өз елін, тілін, тарихын құрметтеуді үйренеді. Әр жастың азаматтық санасы, құқықтық мәдениеті қалыптасып, еліміздің дамуына үлес қосады, еркін ойлап, даму мен жаңашылыққа ұмтылады.
Шырынкүл Тұхмарова, саясаттану ғылымдарының кандидаты:
– Егемендік Декларациясы 1990 жылы 25 қазанда қабылданды. Бұл құжатқа Ерік Асанбаев тұңғыш рет қол қойған. Оның қандай тарихи маңызы бар деген заңды сұрақ қойылатын болса, Кеңес Одағының құрамынан шығып, тәуелсіздікке бетбұрудың алғашқы қадамы дер едім.
Мемлекеттік егемендігі туралы декларация Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде мемлекеттілігінің негізін қалаған алғашқы әрі шешуші құжаты болды. Бұл елдің егемендігін жариялап қана қоймай, саяси және құқықтық жүйенің жаңа бағытын айқындады. Елдегі құқықтық сабақтастықты қамтамасыз етіп қана қоймай, оның тәуелсіз мемлекет ретінде дамуына жаңа серпін берді. Тәуелсіздік пен егемендік ұғымдарын заңнамалық жүйеге енгізу арқылы Қазақстан халықаралық құқық талаптарына сай, тұрақты және тиімді құқықтық жүйе қалыптастыруда маңызды қадам жасай алды.
Егемендік декларациясы – жастардың тарихи санасын қалыптастырады, ұлттық рухын, елге деген жауапкершілігін нығайтатын құжат. Оны білу Қазақстанның тәуелсіздікке қалай жеткенін, қайдан бастау алғанын, қай бағытта дамып келе жатқанын түсінуге көмектеседі. Отанға деген сүйіспеншілікті, елге деген патриоттық сезімді күшейтеді. Азаматтық жауапкершілікті қалыптастырады.
Егемендік дегеніміз – еркіндік пен жауапкершілік. Жастар бұның мәнін ұғыну арқылы елдің дамуына үлес қосуға ұмтылады. Өскелең ұрпақты қазақ халқының құндылығын құрметтеуге үйретеді.
Сауалнаманы әзірлеген
Айсәуле ҚАРАПАЕВА,
«Сыр бойы»
