Тарихты тұлғалар жасайды десек, өткен ғасырда ғұмыр кешкен жандардың жүріп өткен жолында қазақтың басынан өткен зұлматтың, ашаршылықтың ізі жатыр. Бүгінгі әңгімемізге өзек болған Сәйді Алекенұлы 1874 жылы Сырдария ауданы, бұрынғы атауы Кеңтүп, қазіргі Аманкелді ауылында дүниеге келген. Жеті жасында әкесі дүниеден озып, шешесімен бірге жетімдіктің тауқыметін тартты. Үй-ішін асырау үшін жастайынан еңбекке араласып, елгезектігімен, алғырлығымен көзге түсті.
Ол кездегі күнкөріс көзі мал бағып, жан сақтау еді. Сауат ашуға мүмкіндігі болмай, інісін діни оқуға берген. Молданың алдын көрмесе де, құймақұлақ алғырлығымен және зеректігімен айтылған діни әңгімені жадына тоқитын. Өзі өте көрікті, бойшаң болғандықтан «сұлу Сәйді» атанған.
Үлкенмен де, кішімен де тіл табысқан. Былапыт, боқауыз сөзден аулақ, көркем мінезді, өте қарулы, атқа жақсы мінетін мініскер болған. Кеңес үкіметі орнағанға дейін көзі ашық, көкірегі ояу, іскерлігінің арқасында 24 жыл болыстық қызмет атқарған. Ұжымдастыру басталған кезде осы жұмыстардың белсенді ұйымдастырушысы бола жүріп, елге егін еккізіп, «Сәйді аңызы» деген атау қалдырған. Сушылықты, егінді күтіп-баптаудың да қыр-сырын жақсы меңгерген.
Жұмысына тыңғылықты болған соң, халқы болыстыққа сайлаған. Осы қызметте жүріп, ауыл-аймақты аралаудан шаршамаған. Елдің талап-тілегіне құлақ асатын, кіммен болса да еркін сөйлесіп, пікір алмасқанда қарапайымдылық, кішіпейілдік танытқан.
Алты жыл ауылнай болып та, айналасын аштық құрсауынан аман алып қалуға еңбегін сіңірген. Ел басқарып жүргенде Қажымұқан Мұңайтпасұлы балуаннан бата сұрапты. Қажымұқан балуанның өзі Сәйдіге қарап:
– Елден шоқтығың биік екен. Сен бата бер, – деп Сәйдінің батасын алған.
Әкесі Аймұхаммед діни сауатты болған, Самарқандағы «Көкілташ» медресесін бітірген. Оқу-тоқудың соңында жүріп 40 жасында ғана үйленіп, әйелімен 7 жылдай отбасылық ғұмыр кешіп, 3 баланы дүниеге әкелген. «Үлкен балам ел басқаратын болады, бұдан кейін бұл әулеттен ешкім ел басқармайды» деп айтып кеткен. Қожжан қожа бабадан тараған әулие-әмбие, имам, молдалардан кейін осы Сәйді баласы болатынын айтқан. «Қалған екі баламның біреуін өзіммен бірге ала кетемін» деп, тете інісі әкесінің артынан дүниеден озды. Әкесінің айтқаны тура келіп, Сәйді жоғарыда айтқандай, 24 жыл болыс болып, Кеңес үкіметі тұсында 3-4 колхоз басқарды.
Шешесінің айтуымен 13 жасында оның жақын сіңлісіне үйленді. Одан 8 балалы болғанымен, қызы ғана аман қалады. Әйелі қайтыс болған соң, екінші мәрте өзінен 14 жас кіші Қорасан Қожа әулетінің қызына үйленеді. Ол да 9 бала дүниеге әкелгенімен, тек 1 ұл, 1 қызға ғана өмір берді. Балалары шетіней берген соң, әйтеуір адам болса болды деп тілеген.
Соғыстан кейін колхозда күрішші болған. Өмірінің соңына дейін жоңышқа егіп, сушы болып еңбек еткен. 1961 жылы 22 қыркүйекте 82 жасында өмірден озды. Әйелі өзінен бір ай бұрын дүниеден өткен. Рая қызынан 5 бала дүниеге келіп, олар да үлкен отбасына айналды. Бүгінде Рая апамыз немере-шөберелерінің ортасында мәуелі бәйтеректей өмір кешуде. Балалары көз тиіп, шетіней берген соң ырымдап Рая апамыздың кіндігін татарға кестіріп, есімін осылай атаған екен. Расында Рая анамыз аман қалып, артынан ерген інісі Мұқанмедқали да тұрақтаған.
1925 жылы астана Орынбордан Ақмешітке көшіп келген жиналыста құжаттарға өз мөрімен қол қойған. Сол кездері Ақмешіттің көшелері тар және қисық, Маркс пен Энгельс аталатын екі көшесіне ғана тас төселгенін, құрылыс материалдары түйемен жеткізілгенін айтып отыратын.
Кеңес үкіметі орнаған кезде Ленин, Калинин, «Қызыл ту» деген үш колхозды басқарған. Голощекин тұсында қыспаққа ұшырап, 1928 жылы Ташкентке жер аударылып кетеді. Ол жақта мешітте азаншы болып, өзбек ағайындар бұл кісінің діни сауатына тәнті болған.
Ташкентте ішіп-жемі, малы болып, елдегілер ашаршылық азабын тартып жатқанда ол мұндай қиындықты басынан өткермеген. Артынан іздеп келген інілеріне азық-түлік беріп тұрған. Оларға көзге түсіп қалмау үшін, топтасып емес, бір-бірлеп келіп тұрыңдар дейді екен. Ағайынның қиын-қыстау кезеңнен аман шығуына, ашаршылықтың құрбанына айналып кетпеуіне септігі тиген. Өзі қаншама жыл болыс болғанмен, дәулет жимаған, азын-аулақ мал ұстаған.
Жер аударылғанда үй-жайымды кәмпескелеп, үстімдегі киіммен қалдым дейді екен. Үркіншілік басылған кезде өз еліне келсе, ауылдың тең жартысы жоқ. Аштықтан Қарақалпақстанға жер ауып кеткен. Түйеге мініп, ұзақ жол жүріп, сонда жетеді. Алдынан Айша қарындасы шығып сізді де көретін күн бар екен ғой деп жылап көрісті. Соңында кішкентай баласы бар. Ол Мәжіт ағай екен. Бір-бірін аман көрген ағайынның қуанышында шек болмайды. Сәйді сол жердің басшысына барып «мына адамдарға 2 күн тегін тамақ беріңіз, бұл күйінде елге жете алмайды» деп айтқан. Елге әкеліп екі жақтағы ағайынның басын қосқан.
Мереке, жиын-тойларда 1,5 жасар баспақпен көкпар тартылатын. Ауыл адамдарының көретін қызығы сол ғана еді. Құрбан айт мерекесінің бірінші күні күрес ұйымдастырып, бірінші болып өзі түскен. Кейіннен Омаров Есім атты інісін күреске қатыстырған, оның әдісшілдігіне, ептілігіне ырза болып отырады екен.
Ұрпақтары өзі өмір сүрген кезеңнің қиыншылығын көп көрген, сөйтіп жүріп ысылған, ағайыннан арасын алшақтатпаған асыл ердің есімі есте қалуы керек деп есептейді. Бұл өткенге құрметтің үлгісі ретінде келешекке өнеге болары сөзсіз.
Гүлжазира ЖАЛҒАСОВА,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
