Атырау қаласында өткен Ұлттық құрылтайда Мемлекет басшысы елімізде тұлғаларға ескерткіш орнату мәселесіне назар аударып, айрықша атап айтқаны белгілі: «Соңғы кезде ата-бабасының, жерлесінің есімін ұлықтауды сұрап, ұжымдық хат жазу әдетке айналып барады. Атасына ескерткіш қоюды, көшеге атын беруді өтінетіндер көбейді. Бұл – жағымсыз жағдай. Мұндай ұстанымдар еліміздің біртұтас идеологиялық кеңістігіне зиян келтіреді. Ұрпақ тәрбиесіне кесірін тигізеді. Тіпті шетелде бізді көне заманға және кеңестік кезеңге қатысты монументтер қаптаған «Ескерткіштер елі» деп айтатын болды» деді Президент.
Ежелгі Сыр бойында өмір сүрген данышпан Қорқыт баба, Жалаңтөс баһадүр, Әйтеке би, Жанқожа, Бұқарбай батырлар, Мұстафа Шоқай, Темірбек Жүргенов, Ғани Мұратбаев сияқты қазақтың біртуар ұлдарына тұрғызылған еңселі ескерткіштердің ел тарихындағы орны және оған деген құрмет – адамды елдің азаматы мен патриоты ететін басты түпқазық. Өз өлкесінің тарихына енген биік тұлғалы, қасиетті есімдерді ұлықтау мақсатында ескерткіш орнату ел мүддесіне ортақ іс ретінде құптарлық. Десек те, өз ата-баба есімін ұлықтау мақсатында ескерткіш орнатуды бастамашы ететін белгілі тұлғалардың ұрпақтары, қоғам қайраткерлері және басқа да белсенділер екені даусыз.
Президент Жолдауында трайбализмнің (рушылдық, қоғамдық жікке бөлінушілікті тудыратын этнос ішіндегі ру-тайпалар мен жеке адамдар бойындағы тайпалық, рулық сезім) алдын алу үшін: «Соңғы уақытта тек бір өңірде белгілі адамдарға ескерткіштер қою үрдісі байқалады. Жергілікті комиссиялар бұған жол бермеуі керек. Республикалық комиссия заңсыз шешімдердің алдын алуға тиіс. Егер барлығы тек ата-бабаларына ескерткіштер қойса, елде трайбализм мен жершілдік орнайды. Бұл мәселеге мұқият назар аудару қажет» деген болатын. Сондықтан ескерткіштерді орнату кезінде заңды бұзбау, әлеуметтік салдардың пайда болуына жол бермеу керек екенін түсіну өте маңызды.
Ескерткіштер өзіндік мәдениеттің дәстүрлері мен құндылықтарын сақтау және көбейту арқылы ұрпақтар сабақтастығының дәнекері саналады. Олар мәдени мұраның маңызды компоненттерінің бірі ретінде әлеуметтік функцияларды орындайды, ғылымды, білім мен мәдениетті дамыту, патриотизм сезімін қалыптастыру, идеялық-адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру мақсаттарына қызмет етеді.
Осы мақсатта Мәдениет және спорт министрінің 2020 жылғы 28 сәуірдегі №103 бұйрығымен шыққан «Монументтік өнер құрылыстарын орнату қағидаларын бекіту туралы» ережесіне бірқатар маңызды өзгеріс енгізілді.
Жаңа қағида монументтік өнер құрылыстарын орнату жұмыстарын заңнама шеңберінде жүргізуге бағытталған. Сондықтан қағидада қамтылған маңызды талаптар жөнінде жұртшылыққа баяндауды жөн көріп отырмыз.
Осы қағидаға сай монументтік өнер құрылыстарын орнату жөніндегі жұмыс төмендегі талаптарға сәйкес жүргізіледі:
Бірінші, құрылысты орнату Үкіметтің 1999 жылғы 28 қыркүйектегі № 1465 «Мерейтойлар мен атаулы күндерді мерекелеу туралы» қаулысымен айқындалған көрнекті тұлғалардың мерейтойлық және атаулы күндеріне орайластырылады. Осы қаулыға сәйкес жаңа ескерткіштер белгілі тұлғалар мен айтулы оқиғалардың жүз жылдығына, одан кейiн әрбір ширек ғасырлық жылда орнатылады.
Екінші, құрылыстарды заңды немесе жеке тұлғаларға тиесілі жекеменшік учаскелерде орнатуға тыйым салынады.
Үшінші, бір елді мекенде жеке бір тұлғаның немесе тақырыптық маңызды тарихи оқиғаға арналған бір ғана құрылыс орнату қарастырылған.
Төртінші, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергiлiктi атқарушы органдары (ЖАО) құрылыс бойынша жұмысты жоспарға сай жүргізеді. Жоспарды министрлік әзірлейді және жоспарға енгізу үшін ЖАО-лар өз ұсыныстарын қаржыландырумен, жер учаскесін бөлу туралы шешіммен тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау жөніндегі жергілікті комиссияның хаттамасымен растауы қажет.
Бесінші, орнатылатын құрылыстардың үздік жобаларын ЖАО-лар республикалық шығармашылық конкурс жариялау арқылы анықтайды. Осы конкурстың нәтижесінде үздік деп танылған кемінде үш жоба монументтік өнер құрылыстарын орнату жөніндегі комиссияның қарауына енгізу үшін министрлікке жолданады.
Алтыншы, комиссия мақұлдаған құрылыстардың жұмыс жобалары ЖАО жоғарыда көрсеткен жоспарға сәйкес мерзімде орнатады.
Бұдан өзге Президент тапсырмасына сәйкес трайбалистік сипаттағы жаңа ескерткіштерді орнатуға жол берілмейді. Сонымен қатар жаңа ескерткіштерді орнату кезінде республикалық ономастика комиссиясы бекіткен «Тарихи тұлғалар» тізімін басшылыққа алу қажет.
Алдағы уақытта жаңа ескерткіштерді орнату жөніндегі жұмыстар жоғарыда көрсетілген жаңа қағидаларға, сондай-ақ Президенттің осы бағыттағы қосымша тапсырмаларына сай жүргізілетінін хабарлаймыз. Қолданыстағы тәртіпке сәйкес келмейтін ұсыныстар қараусыз қалдырылады.
Бұл шаралар – монументтік өнер құрылыстарын орнатуды реттеуге бағытталған тиімді қадам, сондықтан заңнамалық тәртіпті қатаң сақтау қажет.
Монументтік өнер – ұлттың рухани кодын сақтау мен ұрпаққа жеткізудің бір жолы. Осы бағыттағы құқықтық өзгерістер ескерткіш орнату ісін жүйелі, ашық және жауапты үдеріске айналдыруға бағытталған. Министрліктің жаңа қағидалары осы саланың сапалы дамуына серпін береді және тарихи жадыны жаңғыртуға үлес қосады.
Ерғазы АЛДАНАЗАРОВ,
облыстық тарихи-мәдени
мұраны қорғау орталығы КММ басшысы
