Биыл Қызылорданың ел астанасы болғанына 100 жыл толды. Тарихқа көз жүгіртсек, 1925 жылы Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық межелеуден соң, Түркістан АКСР-нің құрамында болып келген Сырдария және Жетісу облыстары, сондай-ақ Қарақалпақ автономиялық облысы Қазақ автономиялық республикасы құрамына енді.
Ел астанасын шалғайда орналасқан Орынбор қаласынан қазақтың қалың ортасына көшіру мәселесі қайта көтерілді. 1925 жылы 9 ақпанда Қазақ АКСР орталық атқару комитеті төралқасы мемлекет астанасын Орынбордан Ақмешітке көшіру туралы шешім шығарды. Сол жылғы 15-19 сәуірде Ақмешітте өткен Кеңестердің бүкілқазақстандық V съезі халқымыздың «киргиз» деген атауын «қазақ», «Киргиз АКСР» дегенді «Қазақ АКСР» деп өзгерту, ал республика астанасы Ақмешіт қаласын «Қызылорда» деп атау туралы қаулы қабылдады.
1925 жылдың көктемі мен жазында мемлекеттік басқару органдары Сыр бойына көшірілді. Жаңа астана құрылысына және Қызылорданың Қазақстанның саяси, экономикалық және мәдени орталығы ретіндегі қызметін орнықтыруға С.Қожанов, Т.Рысқұлов, Ж.Мыңбаев, Н.Нұрмақов, М.Тынышпаев, А.Кенжин, С.Ақаев, А.Серғазин, О.Исаев, С.Сәдуақасов, С.Есқараев, т.б. қоғам қайраткерлері белсенді қатысты.
1920 жылдың басында ел астанасын таңдаудағы шешімдер саяси және экономикалық себептермен қабылданды. 1925 жылы Қазақ автономиясы құрылғаннан кейін жаңа республика үшін астана таңдау мәселесі алға шықты. Сол кездегі саяси жағдай мен инфрақұрылымға байланысты Қызылорда қаласы астана ретінде таңдалып, еліміздің орталығы болды. Қызылорда қаласы сол уақыттағы республиканың саяси өмірінде маңызды рөл атқарды, жаңа республиканың қалыптасу кезеңінде көптеген оқиғалардың куәсі болды.
Қызылорданың Қазақстан астанасы болуымен тарихтың жарқын беттері ашылды. Бұл кезде қала тұрғындары 22577-ге жетті. Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті гуманитарлық-педагогикалық институтының директоры, тарих ғылымдарының кандидаты Сағат Тайман республиканың әкімшілік орталығы болған кездегі қала өміріндегі өзгерістер туралы былай дейді:
– Тұрғындар саны 22,5 мыңнан асты. Қалаға электр жарығы қосылып, осында түрлі мекемелер мен өндіріс орындарының іргетасы қалана бастады. Кондитерлік фабрика, ет комбинаттары, сыра зауыты, сонымен қатар түрлі артельдер көбейді. Орта және арнаулы оқу орындары, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы мекемелері, қазақ эпидемиология және гигиена институты негізінде егу лабораториясы ашылды, – дейді ол.
Қызылорда Қазақ АКСР-нің астанасы болған уақытта қала қарқынды дамыды. Қоныстанушылар көбейіп, оқу, өндіріс орындары мен мекемелер саны артты. Қос қабатты, әсем үлгідегі үйлер, өнеркәсіп, мәдениет, денсаулық сақтау, білім беру нысандары бой көтерді.
– Саз балшықтан салынған үй-жайлардың орнында қос қабатты үйлер сап түзеді. Сол кездегі мөлшермен құрылысқа қыруар қаржы бөлінген. 1925 жылы Орынбордан жаңа астанаға 49 мекеме мен 1150 қызметкерді көшіру қажет болды. Көшіру комиссиясын орналастыру үшін әртүрлі нысандарды, тіпті сарайларды, жазғы асханалар мен моншаларды бейімдеуге тура келді, – дейді ғалым.
Айта кету керек, Қызылорда астана болған кезеңде бой көтерген көптеген ғимараттар бүгінге дейін сақталып, қаланың тарихынан сыр шертеді. Олардың қатарында ұлттық сәулет өнерінің бірегей үлгісі саналатын Айтбай мешіті, Құтқарушы Христос шіркеуі, білім ордасы ретінде қызмет еткен бұрынғы приход училищесі, сондай-ақ әскери комиссариаттың шақыру пункті бар.
Одан бөлек, сол дәуірдің қоғамдық өмірінде ерекше орын алған теміржолшылар клубы, тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз еткен теміржол милициясы ғимараты, қала тұрғындарына қызмет көрсеткен №5 дүкен мен қалалық монша, көлік қатынасының басты қақпасы болған теміржол вокзалы, транспорттық прокуратура, көркемсурет шеберханасы тарихи мұра ретінде сақталып отыр.
Бұл нысандар – Қызылорданың сол кездегі қарқынды дамуының айғағы ғана емес, ел астанасы болған шақтағы сәулет өнері мен қоғамдық өмірдің шынайы көрінісі. Бүгінде олар тарихи-мәдени мұра ретінде қала келбетіне айрықша сән беріп, өткен дәуірдің рухын ұрпаққа жеткізіп тұр.
Жалпы Қызылорданың 1925 жылы Қазақ автономиясының астанасы атануы ұлтымыздың тарихындағы ең ірі бетбұрыстардың бірі болды. Сондай-ақ Ақмешіттің Қызылордаға айналуы тек әкімшілік орталықты көшіру емес, қазақ халқының ұлттық атауы мен мемлекеттілігін айқындап берген тарихи оқиға еді. Сыр бойындағы астана қазақтың саяси, рухани және әлеуметтік өмірінің жаңа дәуірін бастап берді.
Сол себепті Қызылорданың астана ретіндегі кезеңі – қазақ тарихының тағылымды тарауы, елдігіміздің іргесін бекіткен белес болып саналады. Бұл жылдарда бастау алған саяси шешімдер мен мәдени өрлеу бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның қалыптасуына берік негіз қалап, Сыр елін тарих парағына мәңгілікке алтын әріппен жазды.
Мейрамгүл ДАУЫЛБАЙҚЫЗЫ,
«Сыр бойы»
