Сонымен, Қазақстанды жаңа қоғамның ұлы өзгерістері күтіп тұрды. Қазақ халқының басын біріктіріп, мүлде тосын өмірге бейімдеу, ұйымдастыру-басқару жүйесін жетілдіріп, өз алдымызға тіккен үлкен отаудың босағасын бекіту оңай шаруа емес еді. Оны Кеңес өкіметін орнатуға белсене қатысқан зиялыларымыз анық түсінді. Оның үстіне ит өлген жердегі, Ресей аумағындағы Қазақ АССР-нің астанасы Орынбормен қарым-қатынас жасаудың қиындығы да келелі іске кедергі келтірді. Көзі ашық, көкірегі ояу қазақ зиялылары өз жеңісін өз жерінде тойлауды аңсады. Азаттықты армандады. Халқымыздың Т.Рысқұлов, С.Меңдешов, Н.Нұрмақов, С.Қожанов, С.Сәдуақасов, т.б. біртуар ұлдары шын мәніндегі дербес Қазақ Республикасын құруды жақтады.
Түркістан мен Қазақстан Республикаларының ішкі мүмкіншіліктерін сан қырынан талдап-таразылаған мемлекет қайраткері Сұлтанбек Қожанов астананы Орынбордан қазақтың қалың ортасына көшіруді қызу қолдады. Себебі, «мемлекет астанасының жұртшылығына сүйеніп істемесе, бас хүкіметтің ісі оңбайды» деп түйген қайраткерді қазақтың бас қаласының орыс ішінде орнауы қанағаттандырмады. Бұл жайында баспасөз бетінде дүркін-дүркін мәселе көтерді. Жаңа астана туралы ойларын ол «Ақжол» газетінде жарияланған «Кешіктірмей келісу керек», «Іс жүзінде орындау керек», «Қазақтың кіндігі қай қала болсын», т.б. мақалаларында бүкпесіз білдірді.
«Қазақстан астанасы орыстың туы тігілген қалада емес, қаласы жоқтықтан қазақтың киіз ауылында болса да, қазақ жұртшылығына жуық болуы керек, – деп жазды С.Қожанов «Ақжолдың» 1924 жылғы 17 желтоқсандағы санында. – Қазақ астанасы болуға Орынбор қаласы шетте болғандықтан ғана жарамайды емес, қазақ қаласы болмағандықтан, қазақ ұлт мемлекетінің ұлтшылдығына орда болуына қисыны жоқтықтан жарамайды. Қазақ ұлт мемлекетшілдігіне әдемі қала, ыңғайлы үйлер керек емес, жаман да болса, өз ордасы болуы керек. Орынбордан көшпей, қазақ ұлтының ішкі тіршілігі оңдалып, қазақ еңбекшілерінің көпшілігінің қолына керекті шаралар іс жүзінде істелуі қиын».
Перовск станциясы теміржол жұмысшыларының бастамасы бойынша Қазақстан өкіметін Ақмешітке көшіру үшін үш күн ішінде «Қызыл паровоз» жөндеуден өткізіліп, Орынборға жіберілді. Қазақ АССР-і Кеңестерінің V съезі делегаттары және өкімет мүшелері бар пойызы Орынбордан республиканың жаңа астанасы Ақмешітке 1925 жылдың наурыз айының аяғында аттанды. Съезд делегаттарының ішінде мәдениет, өнер қайраткерлері Иса Байзақов, Александр Затаевич, Әміре Қашаубаев, Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Қажымұқан Мұңайтпасов болатын.
Бұл съезге Қазақ Республикасының қарауына кірген Қарақалпақ Автономиялық облысының өкілдері бірінші рет қатысты. Қарақалпақ делегаттарының бірі Әбу Құдабаев Ақмешіт қаласына жақын Сырдария өзенінің батыс жағасындағы «Қызыл қайың» ауылында 1899 жылы туған. Ол бірқатар жылдар бойы Қарақалпақ облыстық партия комитетін басқарды. Кейінірек жазықсыз сталиндік қуғын-сүргіннің құрбандығына ұшырады.
Құрамында Қазақ АССР кеңестерінің V съезі делегаттары бар өкімет пойызын жол бойында Сексеуіл, Арал, Қазалы, Жосалы станцияларының жұртшылығы қарсы алып, көп адам жиналған митингілер ұйымдастырылды. Ақмешіт станциясында орасан зор митингі болып өтті. Оны Ташкенттен келген Сырдария облыстық партия комитетінің хатшысы Әбілқайыр Досов ашты. Өкімет делегациясын Қазақстанның жаңа астанасының жұмысшылары мен интеллигенциясы қызу құттықтады. Қала жастары атынан Әбділда Тәжібаев сөз сөйледі.
Ірі-ірі мекендерде өткен митингіде жол бойы еңбекшілермен жүздесуге Қазақ өлкелік партия комитетінің екінші хатшысы Сұлтанбек Қожанов пен республика орталық атқару комитетінің төрағасы Жалау Мыңбаев кезектесіп сөз сөйледі.
Көрнекті қоғам қайраткері, Сыр өңірінің азаматы С.Қожанов Ташкенттегі мұғалімдер семинариясын үздік аяқтағаннан кейін қызметке бірден араласады. Ағарту саласында, «Бірлік туы», «Ақжол» газеттерінде басшылық қызметте болды. 1920 жылы Түркістан АКСР-інің Жер жөніндегі халық комиссары болып тағайындалды. Мұнан кейінгі қысқа уақыт аралығында ішкі істер халкомы, Түркістан ОАҚ төрағасының орынбасары сияқты жауапты жұмыстарды атқарды. Сырдария, Жетісу облыстары Қазақ АКСР-іне қосылғаннан кейін облыстық комитет хатшылығына сайланды. 1925 жылдың 19 ақпанында облыстық партия ұйымы өлкелік комитет болып өзгертілгенде, С.Қожанов екінші хатшылыққа жоғарылатылды. Бірінші хатшы В.Нанейшвили, қазақ өкілі ретінде басшылықты С.Қожановқа сеніп тапсырды. Ол Қазақстанның бес жылдығының өз дәрежесінде аталып өтуіне зор еңбек сіңірді. 4 қазан күні Қызылордада ұлан-асыр той болып, республиканың түкпір-түкпірінен адамдар келді. Кейін Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болып келген Ф.Голощекинмен С.Қожанов тіл табыса алмады. Сөйтіп, елден жырақта Мәскеуде, одан кейін Ташкентте қызмет істеуге мәжбүр болды. Қуғын-сүргін жылдарында халқымыздың өзге арыстары сияқты нәубет тырнағына ілінді.
Сонымен, 1925 жылдың 15 сәуірінде Ақмешіт қаласында бүкіл Қазақстан еңбекшілері өкілдерінің басын қосқан Қазақ АССР Кеңестерінің V съезі салтанатпен ашылды.
Съездің күн тәртібіне:
– КСРО-ның халықаралық және ішкі жағдайы;
– Орталық Атқару комитеті мен Халком кеңесі президиумдарының есепті баяндамалары;
– ауыл шаруашылығының жағдайы;
– халық ағарту ісі;
– қаржы саясаты және салық;
– кеңестік құрылыстың жаңа міндеттері туралы мәселелер қойылды.
Бес күнге созылған съездің негізгі құжатының бірі қырғыз халқының тарихи дұрыс атын қалпына келтіруі еді, яғни, кеңестердің бүкіл қазақтың V съезі «бұдан былайғы жерде «киргиз» деген атау «қазақ» деп аталсын» деп қаулы қабылдады. Сонымен бірге съезд «Киргиз Республикасын» «Қазақ Республикасы» деп атауға, ал оның астанасы Ақмешітті Қызылорда деп атауға қаулы алды.
Съезд Қазақстан еңбекшілеріне Үндеу арнады: «Үлкен қиыншылықтардан өттік. Езушілерге қарсы ауыр күрестен өттік. Азамат соғысының ауыр жылдарынан өттік. ҚАССР-ін құрып, нығайту жөніндегі тарихи дәуірден өттік.
Ал алдымызда әлі көп іс, творчестволық көп жұмыс тұр, қиыншылықтар да аз емес. Алдымызда Қазақ Республикасын экономикалық жағынан көркейту дәуірі тұр, еліміздің өндіргіш күштерін көтеру жолында, ҚАССР-ын мекендейтін барлық еңбекшілердің материалдық әл-ауқаты мен мәдени дәрежесін көтеру жолында күресу дәуірі тұр».
Үкімет есебі бойынша V съезд қабылдаған қарарда республиканың өнеркәсібін күрделі дамыту, алдағы онжылдықта теміржол және жергілікті жол қатынасын өркендету жоспары, байланыс құралдарын, көшпелі почтаны және селолық аудандарда жылжымалы почтаны, радио-телеграф жүйелерін кеңейту жобалары қуатталды, бұл мақсатта өнеркәсіпті, Қазақстанның маман жұмысшыларын қалыптастыру шаралары қабылданды.
Қазақ АКСР-інің жер құрылысы туралы қарарында бұрынғы патша өкіметінің жүйесіз әскери-әкімшілік саясатының зобалаңы салдарынан 29 миллион десятина шұрайлы жер талан-таражға салынып, мал шаруашылығының күйреуіне әкеп соққаны атап өтілді.
Мал шаруашылығын тиімді ұйымдастыру мақсатында республиканың барлық жерін табиғи-тарихи және экономикалық белгілері бойынша үш ауданға бөлу дұрыс деп табылды. Біріншісі – егіншілік-мал шаруашылығы сипатындағы аудан. Мұнда мал шаруашылығы бірқалыпты дамуы тиіс. Екіншісі – мал-егін шаруашылығы сипатындағы аудан. Онда жайылымдық жер басым орын алады. Үшіншісі – бірыңғай мал шаруашылығы бағыты үстемдік құратын аудан. Сонымен бірге, аталған әрбір ауданның шаруашылық жүргізу жүйесі әртүрлі болуға тиіс деп есептелді.
Съезд Қазақстандағы бұрынғы Түркістан республикасы губерниясы мен Қарақалпақстан автономиялық облысының бірқатар аудандарының қосылуы, 1920-1921 жылдары қоныс аударғандардың келуі, сондай-ақ осы кезеңде белең алған құрғақшылық салдарынан онсыз да тар жердің құрылымын қайта құру мүмкін болмай отырғанын атап өтті.
Суландыру туралы қабылданған қарарда Сырдария, Әмудария және Қазақстанның басқа да өзендерінің суларын іргелес жатқан республикалармен бөлісуді талап ету, осының негізінде судың шектелген мөлшеріне қарай суармалы егіншілік экономикасын қалыптастыру туралы жазылды. Су шаруашылығы органдарының кадрларын даярлау, Қызылорда гидротехникумын ашуға байланысты қаржы бөлу мәселелері шешімін тапты.
Сонымен, 1925 жылдың сәуірінде өткен Қазақ АКСР Кеңестерінің V съезі республика дамуының келешегін айқындап, ұлттық-мемлекеттік құрылыс саласының маңызды тарихи шешімдерін қабылдады, өкімет органдарын сайлады. Олардың құрамына Сыр елінің көрнекті өкілдері, мемлекет және қоғам қайраткерлері кірді. Солардың бірі Сүлеймен Есқараев өкімет құрамына республика ішкі істер халық комиссары болып енді. Ол 1897 жылы Қазалы уезінде туған. 1918 жылдан партия мүшесі. 1920 жылы Ташкенттегі Совет партия мектебін бітірген. 1921-1925 жылдары Сырдария, Ташкент облыстарында қызметте болып Қызылорда қаласының атқару комитетінің төрағасы болып сайланды. Одан кейін Қазақ АКСР ішкі істер халық комиссары, Қарағанды облыстық атқару комитетінің төрағасы, Қазақ АКСР-інің прокуроры болып қызмет атқарған. Осы съезде Бегайдар Жантөреұлы Аралбаев Қазақ АКСР Атқару комитетінің хатшысы болып сайланды. Ол 1896 жылы Жаңақорған ауданының Жайылма ауылында туған. 1920-1924 жылдары Сырдария облаткомының төрағасы. Түркістан АКСР Ішкі істер халкомы, Республика Халық сотының төрағасы. Астананы Қызылордаға көшіруге белсене атсалысқан. Қазақ Орталық Атқару комитетінің партия, кеңес аппаратын қазақыландыру (коренизация) жөніндегі комиссиясына басшылық етеді. 1928-1934 жылдары банк саласында басшы қызметтер атқарды. Содан кейін «аралбаевшылдық» деген желеумен Голощекиннің қудалауына ұшырап, қамауға алынып, Краснодар өлкесінде қайтыс болды. Б.Аралбаев бірнеше рет Түркістан және Қазақ Орталық Атқару комитетінің төралқасының мүшелігіне сайланған, БК(б)П ХІ, ХVІІ съездеріне делегат болып қатысқан.
Қазақстан әйелдері қоғамдық-саяси жұмысқа белсенді түрде араласа бастады. Оларды кеңес жұмыстарына көтеру, партия қатарына тартуда қазақ әйелдері Алма Оразбаева, Нағима Арықова, Мәдина Бегалиева, Сара Есова және басқа кадрлар көп еңбек атқарды.
1925 жылдың күзінде Қазақстанға Ф.Голощекин басшы болып келуі елімізге үлкен қасірет әкелді. Ол өлкенің әлеуметтік-экономикалық құрылымын, қазақ қоғамын экономикалық, саяси-мәдени жағынан Ресеймен жақындастыруда таптырмайтын басшы еді. Ашығын айтқанда, Ф.Голощекинді бірінші хатшылыққа Қазақстан коммунистері сайлаған жоқ, орталық тағайындады. Осылайша басшы кадрларды тек орталықтан ғана жіберу партия жұмысының тәжірибесінде кең етек алған болатын.
Голощекиннің өмірбаяны Ресейде қағаз дүкенінің қызметкерінен басталады, 27 жасынан партия мүшесі және тіс технигі, 29 жасында кәсіби революционер болды. Революциядан кейін көп ұзамай Пермь, Орал, Екатеринбург губкомдарының хатшысы болды. 1918 жылы шілдеде облыстық әскери комиссар ретінде ешқандай сотсыз, тергеусіз орыс патшасы ІІ Николай мен Романовтар әулетін құрту тапсырмасын орындаған.
Қазақстанға келмей жатып, 1925 жылдың желтоқсанында Өлкелік партия ұйымының V конференциясындағы есепті баяндамасында Ф.Голощекин қазақ ауылында шын мәнінде Кеңес өкіметі орнаған жоқ, оның есесіне туыстық және байлар үстемдігі басым деген пікір білдірді. Ол республикадағы «уклондағыларды» да тез арада танып-білгендігін айтты. Олардың арасында О.Жандосов, Н.Нұрмақов, С.Сәдуақасов, С.Қожанов, С.Меңдешов, Т.Рысқұлов, Н.Төреқұлов сынды көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері бар болатын.
Қазақстан Ф.Голощекин келгенде азамат соғысының зардаптары мен 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтың ауыртпалығынан енді-енді арылуға бет алған болатын. 1925 жылы астық жинаудың жалпы мөлшері 92 млн пұтқа жетті. Мал шаруашылығы қиыншылықтарымен қалпына келтіріліп, малдың жалпы саны 1922 жылмен салыстырғанда екі есе өсіп, 26 миллионға жетті. Ауыл шаруашылығында кооперативтік қозғалыс дамыды, республикада әртүрлі 2811 кооператив жұмыс істеп, олар 320 мың адамды қамтыды, ал мыңнан астам кооперативтерде 63 мың қазақ жұмыс істеді.
Сонымен, Ф.Голощекин қазақ жеріне келгенде екі жарым ай толмай жатып, республикадағы атқарылған жұмыстарды көзге ілмей, қазақ интеллигенциясының қаймағын бұзып, жіктеуге кіріскен болатын.
1925 жылдың жазында республика Үкіметі, Орталық Атқару комитеті және әкімшілік бөліністер толық қалыптасты. Барлығы 151 адамнан тұратын Қазатком мүшелері сайланды. Оның төралқасының құрамында Ж.Мыңбаев (төраға), Б.Нұрмақов, Б.Аралбаев, С.Сәдуақасов, А.Серғазиев (төраға) орынбасары, мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы), А.Оразбаева, И.Құрамысов, В.Ненайшвили (өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы), мүшелікке кандидат болып Н.Ежов сайланды. Б.Майлин, С.Есқараев қызмет жасады. Қазақстанның әкімшілік бөлінісін 6 губерния және Қарақалпақ облысы құрады.
Қазатком хатшылығының 1925 жылғы 22 тамыздағы өткен мәжілісі «Кеңес құрылысы жөнінде І Бүкілқазақстандық кеңес өткізу туралы» қаулы қабылдады. Кеңестің жұмыс жоспарын жасау және тиісті қаулыларының жобасын дайындау үшін 16 жауапты-лауазымды қызметкерден комиссия құрылды. Оған Ж.Мыңбаев төрағалық жасады. Бұл жұмысшы тобы дайындық барысында қадау-қадау күрделі мәселелерді талқылаған бірнеше мәжіліс өткізді. Кеңестің күн тәртібін белгілеген 1 қыркүйек күнгі мәжілісінде 5 секция құрылды. Ауылдық кеңестердің жұмысы бойынша секцияға Жандосов, облыстық атқару комитеттері бойынша Аралбаев, әкімшілік-территориялық секциясына Әлібеков, кеңестердегі сайлау секциясына Ларионов, революциялық заңдылықты нығайту мәселесі бойынша секцияға Есқараев жетекшілік жасады.
(Соңы. Басы №141 санда)
