Сыр бойы – ұлттың рухани өрісін тереңнен суғарған, талай әулие-ғалым мен данышпанның ізі қалған киелі топырақ. Осындай тектіліктің қалың ортасынан шыққан дара тұлғалардың бірі – елге белгілі шипагер, ғұлама ахун, діни-ағартушы Садық ахун. Оның өмір жолы – қазақ халқының дәстүрлі шипагерлік дүниетанымы мен ислам өркениетінің рухани-ғылыми мектебін ұштастырған зерделі ғұмыр. Оның шығармашылық мұрасы – Сыр еліндегі білім мен мәдениеттің дамуына айрықша үлес қосқан сарқылмас қазына.
Садық ахунның шипагерлік тәжірибесі, діни ілімі, халық арасындағы ұстаздық-уағыздық қызметі және артында қалдырған қолжазбалары – қазақ руханиятының құнды қабаттарының бірі. Оның қаламынан туған еңбектер ел ішіндегі дәстүрлі шипагерлік, рухани-этика-лық тағылымдар, адам тәрбиесі мен имани ке-мелдену мәселелерін қамтып, қазақ халқының өзіндік мәдени тәжірибесі мен дүниетанымын тереңнен танытады.
Бүгінгі күні ахун мұрасын зерделеу – тек тарихи-ғылыми міндет қана емес, сондай-ақ ұлттық таным мен рухани сабақтастықты жаңғыртудың ерекше мүмкіндігі.
Осы мақсатта, 2 желтоқсан күні ҚР Ұлттық кітапханасында Садық ахунның өмірі мен шығармашылық мұрасына арналған еске алу және мерейтойлық ғылыми-танымдық кеш өтті. Бұл шара – ахун мұрасының ғылыми айналымға түсуі мен жұртшылыққа кеңінен таныстырылуы жолындағы маңызды қадам. Кеш аясында Садық ахунның оннан астам сирек кітабы мен бірқатар құнды қолжазбалары ҚР Ұлттық кітапханасының Сирек кітаптар мен қолжазбалар қорына ресми түрде тапсырылып, ұлттық мұраның мемлекеттік деңгейде сақталуына мүмкіндік жасалды.
Ахунның рухани және ғылыми мұрасын жаңа буынға танытуға бағытталған бұл игілікті іс – Сыр елі тудырған абзал тұлғаның есімін мәңгі жаңғыртып, оның еңбегін ел қазынасына айналдырады.
Сыр елінде есімдері қазақтың кең даласына тегіс жайылған ғұламалар ахун-ишан, мақсұмдар туралы ел әңгімелерінде, деректер мен құжаттарда көптеп кездеседі. Арада 2-3 ғасыр өтсе де, бүгінгі ұрпаққа жетіп, қайта жаңғырып келеді. Ірі діни оқу орындары саналған «Мір Араб» пен «Көкілташ» медреселерінде білім алған санаулылардың бірі Садық Қодарұлы болатын. Дін мен ділді, руханиятты қатар ұстаған Садық ахунның шапағаты тиме-ген адам кемде-кем болар.
Иран мен Францияға барудан бас тартқан ахун
Садық ахун Қодарұлы – Сыр бойынан шыққан ірі діндар, ғұлама шипагер әрі елге қызмет еткен дегдар тұлға. Ол бұрынғы Түркістан өлкесі, Сырдария облысына қарасты Ақмешіт уезі аумағында, қазіргі Сырдария (Тереңөзек) ауданындағы Ақжарма ауылында 1860 жылы «Алтыбас Алаша» атанған Қодар батырдың шаңырағында дүниеге келіп, өмірінің соңына дейін туған жерінен алыстамай, 1937 жылы осы ауылда мәңгілік тыныс тапқан.
Балалық шағынан зеректігімен көзге түскен Садықты әкесі Қодар баба мен анасы, Жалайыр Құлман бидің қызы Танатай ерекше үмітпен өсірген. Үмітті ақтау үшін оны 14-15 жасында өңірдің белгілі дін қайраткерлерінің бірі – қожа Тапал ахунға шәкірт етіп береді. Садықтың алғырлығын байқаған ұстаздары оны кейін Сыр бойындағы діни білімнің іргелі орталығы саналатын Қармақшыдағы Ораз ахун Бекетайұлына табыстайды. 16 жасынан бастап осы ортада білім алған Садық қабілетімен ұстаздарын да, қатарластарын да тәнті етеді.
Бір жолы Ораз ахунның үйіне Кете-Шөмекей елінің төбе биі атанған әйгілі Қалдан Талқанбайұлы (1819-1912) қонаққа келіп, елге имам қажет екенін, Аққыр маңында жаңа мешіт салдырып жатқанын айтады. Ораз ахун Садық есімді шәкіртінің зеректігін айтып, биге таныстырады. Жас жігіттің ілім-парасатына риза болған Қалдан батыр оны ауылына имам етіп алып кетеді. Көп ұзамай Садыққа биге немере ағасы Қарабастың қызы Тұрғынды қосып, отау етіп шығарады. Садық Қодарұлы бұл мешітте 1884 жылдарға дейін имамдық қызмет атқарды, талай шәкірт тәрбиеледі.
Одан кейін ол «Көкілташ» («Көкалташ») медресесіне түсіп, төрт жыл оқып, «ахун» дәрежесін алып шығады. Медреседе алған білімі жайлы куәлік – шатырхат та өзімен бірге елге оралады. Садық ахун діни біліммен шектелмей, медресе жанындағы Иранның дәрігерлік мектебінде оқып, Ибн Синаның медициналық ілімдерін меңгерген. Ұстаздары оның болашағынан зор үміт күтіп «Иран мен Францияға барып оқуыңды жалғастыр» деп кеңес бергенімен, Садық өзін ел күтетінін, Сыр бойындағы жұртқа қызмет ету парыз екенін сезініп, туған жеріне оралады. Қасындағы үлкен білім иесі Дәулетназарды да ертіп келіп, халыққа таныстырады.
1898 жылдан бастап Садық ахун Қармақшы өңірінде мешіт ұстап, имамдық қызметпен қатар емшілікке де ден қояды. Халық арасында оның аты «Садық ахун», «Садық емші» ретінде кеңінен танылып, шипасы да-рып, дауы жеті аймаққа тарайды. 1900 жылдары Төре әулеті мен Он екі Ата Байұлының шақыруымен Қармақшы ауданына қарасты Иіркөл маңына көшіп барып, елдің көмегімен жаңа мешіт салады. Бұл мешіт кейіннен халық арасында «Садық ахун мешіті» деп аталған, бүгінге дейін оның орны сақталған. Мұнда да ол әрі ұстаздық, әрі емшілік қызметті қатар атқарды.
1930 жылдардағы елді жаппай ұжымдастыруға қарсы Ақмырза ишан бастаған қозғалыс кезінде Садық ахун да тілектес болып, хат арқылы байланысып тұрған. Осы себеппен жергілікті белсенділердің көрсетуімен 1930-1933 жылдары Қармақшы, Қазалы және Алматы қаласының түрмелерінде қамауда болады. Түрмеде жатқанда, ауызша деректерге қарағанда, республиканың бас прокуроры С.Есқараев жасырын түрде одан ем қабылдап, сауығып шыққан соң, Садық ахунның кеңес билігіне қарсы еместігін дәлелдеп, оның босатылуына ықпал еткен.
Алайда Қармақшыдағы кейбір дәрігерлер Садық ахунның емшілігін қызғанышпен қабылдап, оған қырын қарайды. Осы жағдайларды білген Ақжармадағы ағайындары ахунды туған ауылына көшіріп алады.
Сәтбаевты да емдеп жазған
Садық Қодарұлының шипагерлігі жайлы ел ішінде сан алуан деректер сақталған. Ол белгілі ғалым, академик Қаныш Сәтбаевты да емдеген. Ат арбасымен Қ.Сәтбаевты бірнеше рет апарып жүрген Бәкір Балғабаевтың айтуынша, Садық ахунды Жосалы зауытының директоры Сорокиннің тапсырмасымен де шақыртқан көрінеді. Бұл оқиғалар 1927-1929 жылдары орын алған. Сондай-ақ ол ел басқарған азаматтардың бірі, КСРО-ның үш дүркін депутаты Қашақбай Пірімовті, Тереңөзек аудандық партия комитетінің хатшысы болған Көлбай Қалыбаевты, 1928 жылы дипломат Маңдай Тілеулиевті де емдеп жазған.
Ахунның балаларынан жеткен деректерге қарағанда, Садық Қодарұлы алдына келген науқастың тамырын ұстап-ақ оның дертін дәл анықтайтын болған. Кейде биоток арқылы емдеп, қарпу, қан алу сияқты тәсілдерді қолданған. Ол пайдаланған шөп дәрілерінің ішінде «пұл-пұл терази», «жән-жебіл», «иір», көкнәр суы, жалбыз майы, «талшын», «мушкат» және түрлі тамыр дәрілері болған. Ал қарақұрт, жылан шағу, талма, қояншық секілді ауруларды дем салу арқылы жазып отырған.
Осындай білім мен емшілік өнерді қатар ұстанған Садық ахун Қодарұлы – Сыр бойының ғана емес, күллі қазақ даласының рухани тарихында терең із қалдырған дара тұлғалардың бірі. Сыр өңіріне кеңінен танылған шипагер, діндар ұстаз, ел-жұртына адал қызмет еткен парасатты тұлға. Ол әсіресе жаз айларында түрлі сырқаттарға ұшыраған науқастарды өз үйіне көшіріп әкеліп, дертіне дауа іздейтін, ал діни ілім сабақтарымен қатар күніне он беске жуық адамды қабылдап, қарап шығатын болған. Қыс түскенде ем-домын мешіт жанынан арнайы тұрғызылған бөлмеде жалғастырып, халыққа «тазалық – денсаулықтың кепілі» екенін үнемі ескертіп отырған. Оның айтуынша, жұқпалы аурулардың көбі ұқыпсыздықтан, тазалыққа мән бермеуден туындайды. Сондықтан қысқы қонысқа ел қоныстанар алдында үй ішін түгелдей сілтімен жуып, ыстатып, екі-үш күнге есігін бекіткізіп қоятын. Белгіленген уақыт өткен соң «гаж» деп аталатын ақ топырақпен қайта жудырып, терезе-есігін түгел ашып барып қана ауру қабылдаған.
Садық ахунның үлкен ұлы Әбжан әке қасында жүріп, оның емшілік өнерін, емдеу тәсілдерін терең меңгерген. Кеңес дәуірінің атеистік саясат тұсында, тіпті 1965 жылдардың өзінде Ә.Қодаров «діншіл-молда» ретінде қудаланып, баспасөзде сын мақалалардың нысанына айналғаны да белгілі. Дегенмен Садық ахунның екі ұлы Әбжан мен Тәждин әкесінің көптеген сырқат түрлерін, соның ішінде тері, жүйке, сал және көздің құяң аталатын ауруларын емдеп жазғанын өз көздерімен көріп, нақты мысалдармен айтып отырған.
Ескі үй астынан табылған екі сандық кітап
1953 жылы Әбжан Қармақшыда үй тұрғызғанда, ағаш тапшылығынан әкесінің ескі үйі бұзылып, сол маңнан талай жылдан бері сақталып келген үлкенді-кішілі кітаптар мен қолжазбалар табылады. Бұл мұраның үстіне 1997 жылдың ақпанында «Шағала тамы» төңірегінен сексеуіл отынын теріп жүрген адамдар ескі қыстаудың орнынан құрым киізге оралған екі сандық кітапты тауып алады. Сандық сыртындағы латынша «Жадақов» деген жазуды оқыған олар иесін іздестіріп, бұл асыл мұраның Садық ахунға тиесілі екенін анықтайды. Бүгінде оның ұрпақтарының қолында 1894-1902 жылдар аралығында басылған отыздан астам сирек ислами кітаптар мен Садық ахунның өз қолтаңбасы қойылған мұралары сақтаулы. Бұл – ел жадында қалған, рухани байлығымыз үшін баға жетпес қазына.
Садық ахун тек діни оқымысты, шипагер ғана емес, Сыр бойындағы айтыс өнеріне ерекше үлес қосқан жүйрік сөз зергері болған. 1890 жылдары Аспан руының ақын қызы Ырыстының жұмбақ өлеңіне он алты ақын жауап қатып, айтысқа түскен, сол қатарда С.Қодаровтың да есімі айрықша аталады. Оның емшілік даңқы белгілі ақын Шораяқтың Омарының: «…Келіп кет бізге, Сәке жан барында, жан жатыр жергілікті аңғарында», – деген өлең жолдарынан-ақ көрініп тұр. Бұл өлеңде ол Садық ахунды арнайы шақырып, оның емшілігіне сенім білдіріп отырған.
1970 жылдардан бастап ғалымдар мен зерттеушілер Садық Қодарұлының өмір жолын, емшілік қызметін іздеп, жазып, жүйелеп зерттей бастады. Республикалық медициналық музейдің директоры, медицина ғылымдарының кандидаты Болат Әбдікәрімов халық емшілерінің ізімен жүріп, С.Қодаров туралы деректерге бастапқы назар аударғандардың бірі болды. Ол қызметкерлерімен бірге Садық ахунның ортаншы ұлы Тәждинмен кездесіп, қолжазбалары мен бірқатар сирек кітаптарын музей қорына қабылдайды. Осы кезден Садық ахун жайлы жүйелі зерттеулердің жаңа кезеңі басталды. Бұл тақырыпқа қалам тартқан ақын-жазушылардың, журналистердің қатарында Сақтаған Есмаханов, Қаршыға Бүркітбаев және осы жолдардың авторы да бар.
Бүгінде республикалық «Денсаулық» музейінде, Қызылорда облыстық медициналық музейінде және аудандық музейлерде Садық ахунға арналған жеке бөлімдер жұмыс істейді. 1991 жылы «Қазақстан» телеарнасында «Ақталған ахун» атты деректі фильм көрсетіліп, қайраткер тұлғаның бейнесі халыққа кеңінен танылды. Сонымен қатар ол туралы «Айтыс» жинағында, түрлі энциклопедияларда, сондай-ақ «Келмембет батыр», «Сырдың сырлы сыры» сияқты еңбектерде және облыстық, аудандық баспасөзде мақалалар жарияланған.
Өмірін халықтың игілігіне, денсаулық пен руханият жолына арнаған, қазақтың алғашқы халық дәрігерлерінің бірі Садық Қодарұлы 1937 жылы Ақжармада дүниеден өтіп, сонда жерленді. Артында елге өнеге боларлық мол мұра, өшпес із қалдырды.
Садық ахун Қодарұлы – есімі Өзбекстан мен Қарақалпақстанда, сондай-ақ Қазақстанның Шымкент, Түркістан, Қызылорда аймақтарында ерекше құрметтеліп, халық жадында сақталған тұлға. Оның аты Сыр өңірінің рухани әлемі мен халық емшілігінің тарихына алтын әріппен жазылған.
Ахун мұрасының қайта тірілуі
Алайда, қуғын-сүргін мен саяси аласапыран тұстарында ахунның құнды мұралары түгелдей сақталмай, талай қолжазба мен кітап қолды болып кеткен. Соған қарамастан, ұрпақтарының қолында сақталған отыз шақты көне кітап – өткеннің ізі мен рухани қазынаның нақты куәсі. Бұған қоса, 1997 жылы «Шағала тамы» маңынан табылған, құрым киізге ұқыптап оралған қырыққа жуық кітап – Садық ахун мұрасының жаңа серпінмен қайта тірілген бөлігі. Бұл сандықтағы жәдігерлердің ішінде 1892, 1893, 1894, 1902, 1903 жылдары басылған діни еңбектермен қатар, медициналық кітаптар, сондай-ақ шығыс әдебиетінің інжу-маржаны саналатын «Ләйлі-Мәжнүн» сияқты қиссалардың ерте шыққан нұсқалары бар. Мұның барлығы ахунның жан-жақты білім иесі, терең руханияттың адамы болғанын дәлелдейді.
Садық ахунның өзінен бастап бүгінгі ұрпақтарына дейін 30-дан астам адам медицина саласында қызмет етіп келеді. Бұл – әулеттің шипагерлік жолды жалғап келе жатқанын көрсететін үлкен тағылым.
Ендеше, ел құрметтеген, халық емшілігінің көрнекті өкілі, ғұлама діндар, руханият шамшырағы Садық Қодарұлының есімі ел жадында мәңгі сақталуы – табиғи заңдылық.
Тынышбек ДАЙРАБАЙ,
зерттеуші, этногроф, Қазақстан Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі,
Қанат АЛТЫНБЕК,
жазушы, зерттеуші,
ҚР Ұлттық кітапханасының ғылыми хатшысы
