Жақында жүрдек отарбаға мініп, мың шақырым жол өткеріп, Қызылорда қаласына бірер күн қонақ болып, Алматыға оралдым. Нақтырақ айтсам, байырғы дос Сауранбек Тұрғанбайұлымен жолықтым. Туған жеріңнің, оның ішінде жақын ағайын, таныстардың амандығын білу бір сүйінтсе, етене досыңның келесі бір құтты қадамына, игі табысына куә болу және бір марқайтты. Сауран-Марина жаңа төрт бөлмелі пәтер алыпты.
Достық – адам жанының бір қуаты, мөлдір суаты. Мен осы жағынан да бай адам екендігіме шүкіршілік етемін. «Қатарың болмаса, қуанышқа барма». Қазақтың осы бір мақалы – қатал өмір шындығы. Нақ сол сияқты «Досың болса, думаннан қалма». Сауран, Нұрлан, Бекахмет, Бақтияр секілді достар аман болса, ғұмыр кеше бергің келетіні кәміл ғой.
1967 жылы Қызылорданың Н.Гоголь атындағы педагогикалық институты (бүгінгі Қорқыт атындағы университет) филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің 2-курсын бітіріп, желтоқсанның бірінші күні 3-курсты бастап, көне корпустағы 16-аудитория табалдырығын аттағанбыз. Бір топ соқталдай сақа жігіт сау ете қалды. Ірілі-кішілі, әртүрлі өңді. Әскерден келгені, өмірдің ыстық-суығын біраз татқан сақа жігіттер екені бірден білінеді. Екі жыл оқып есейдік, топтың қожасы да, биі де өзіміз деп жүргенде, бұл тосын да қызық жаңалық еді. Бұлар да бәлкім, бізді мойындамай, өздерін ересек санап, іштей жоғарыдан қарайды. Әрине, көп ұзамай жатырқау жойылды, тығыз араласып кеттік.
Жаңылыспасам, он жігіт: Сәрсенбек Жүнісов, Әби Тұрғанбаев, Елтай Елемесов, Ислам Дүйсебаев, Сауранбек Тұрғанбаев, Ерболат Жүсіпов, Бесбай Қуантаев, Дауылпаз Тышқанбаев, Төлеу Тілеуов, Тынымбай Спанов – он түрлі бітім-болмыс, он түрлі мінез-құлық, ұстаным, ұлағат.
Мен осылардың ішінде Сауранмен, Ерболатпен жақын дос бола бастадым. Тасқарамен институт бітіргеннен тізе жазбай жүрдік те, ол «Қаракеткен» теміржол станциясына ұстаз болып аттанды да, сонда мектеп директоры болып көп жыл қызмет істеді. Содан көп жыл көріспедік те, зейнетке шығып, Қызылорда қаласына қоныс аударғанда бір-ақ рет жүздестік. Ол да мекенжайын іздеп тапқан Сауранның арқасы.
Ерболат Жүсіпов бауырмал, өмірден де, сөзден де құралақан емес, жан-жақты жігіт болып шықты. Алматыға келген сайын соғып, басымыз қосылып, көңіл көтеретінбіз. Өкінішке қарай, тағдыр оны ортамыздан ертерек алып кетті.
Ал Сауранмен әлі жұбымыз жазылмай келеміз. Не жасыратыны бар, бізді қосқан – алдымен жаңақорғандық екеніміз. Екіншіден, бірге оқығандықтан ресми аға-інілі болып қарым-қатынас жасамасақ та, оның ағалық, үлкендік қамқорлығы. Осындай жүрек жылулығын сезінгеннен кейін сыйластығымыз артып, достығымыз нығая түскенін өзіміз де байқамай қалған тәріздіміз.
Ойымды осылай өрбіте отырып, Сауран досқа қатысты басты айтарым не? Ол менімен толық түсінісіп, бір-бірімізді танып, табысқаннан бері тәнті-разы етумен, таңдандырумен келеді. «Қап, әттеген-ай!» дегізген кезі жоқ, сәл де ренжіткен емес. Бұған бағып оны періште емес, ерлігі мен еркіндігі, ақылы мен амал-айласы жоқ адам екен деп қалмаңыз. Ол да ет пен сүйектен жаралған жан. Қажет кезінде күріш те, күнбағыстың майын да көтеріп алып сатты, алғыс-сауап алып қана қоймай, қателіктің де кермек дәмін татты. Бүгінгі күн тарихын оқып-үйреніп қана қоймай, таным-тағылымын бала кезінен өмірінде жіті пайдаланды. Менің мақаламның тақырыбының бір тармағын «Саураннан келген» деп қою себебім осыдан. Ол Ұлы Отан соғысы өршіп тұрған қиын-қыстау, 1944 жылдың 10 ақпанында «Ескі Сауран» ауылында өмірге келіп, бір кездері атағы жер жарған Сауран қаласының демін-лебін сезіп, түйсініп өсті.
Керемет кент, Жібек жолының бойында орналасқан Қазақ хандығына орталық та болған Сауран іргедегі ұлы Сырдариядан аяқсу алумен бірге орналасқан жері астындағы балдай, тұщы суды да ішкен дейді. Тіпті кәріздер желісін тауып, бау-бақша да баптаған деседі. Сауран осының сарқытындай алуан құдықтарға «құлап» түбінен шұңқыр қазып, ойнап жетіледі. Қадым ғасырлар қойнауынан қол үзбеген жігітті қазіргі күнде «Саураннан келген» жігіт десек жаңылыспаспыз.
Енді мақалам тақырыбының екінші сыңарына көшейін. «Қиындықты жеңген».
Сауран қиын да қатал балалық шақты бастан кешті. Асылы, балалық шақты, қай кезде, қай жерде өмір сүруді таңдап ала алмайсың. Алланың жаратуы, тағдырдың жазуы деген сол. Маңдайға екінші дүниежүзілік соғыс заманы тап келді. Бір әулеттің бас көтерері, елдің есті де елеулі азаматы Тұрғанбек 1941 жылы майданға аттанды. Қанқұйлы жаумен қайтпай шайқасты. Соғыс қызып тұрған 1943 жыл. Оқ тиіп, қатты жараланды. Мүгедек болып елге оралды. Осындай ауыр жағдайда да Алла тағаланың шарапаты деуге болар, 1944 жылы жарық дүниеге ұл бала келіп, отбасындағы апалы-сіңлілі үш қыз соңынан әулет мұрагері ілесті. 1945 жылы соғыс зардабынан дерті асқынып, Тұрғанбек әке өмірден өтті.
Бір сүйінішті қуаныш, бір ауыр қайғы. Асыраушысынан, отағасынан айырылған шаңырақта атұстар перзенті тәй-тәй қадам басты. Үйелмелі-сүйелмелі төрт баланы бағып-қағып жеткізу жесір Қатша анаға қайдан оңай тисін. Колхозда күн-түн демей еңбек етті. Одан үйге келе тұрмысы түзулеу көршілерге қолғабыс жасады. Тапқан-таянғанын балаларының аузына тосты. Алайда тойып тамақ ішу қайда? Жарым құрсақ ахуал – әкелері оралмаған, хабарсыз кеткен көп үйлерге ортақ. Саураннан 3 жыл кейін 1947 жылы дүниеге келген біз де осы жоқшылық пен тапшылықтың шет жағасын көрдік. Атала. Талқан. Жүгерінің наны. Бертін келе айран, сүт. Анда-санда күбіге пісірілетін айраннан алынған сарымайды тападан шыққан ыстық нанға жағып немесе шылап жеу – мейрам.
Сол уақыттағы тапа нан қандай дәмді еді. Айран, сүт қандай тәтті еді?!
Шүберек сөмкеге тапқан қағаз-қаламыңды салып, қыркүйекте көйлек-дамбалшаң, жалаңаяқ топырақ еденді, жұпыны мектеп табалдырығын аттағанбыз.
Әкесі жарақат алып майданнан аман оралған, жұмыс істейтін біздің күйіміз осындай болғанда жалғыз анасы қолына қараған жас бала Сауранның жағдайы қандай болғанын тек елестетіп аңғара аларың анық.
Қоңыр күз ортасынан ауып, күн суыта бастаған.
Шүберек көйлек-дамбалмен жүрген бала тоңады. Неше түрлі ермек, қатар балалармен ойнау да салқындық ызғарын баса алмайды. Бір күні кешке үйге кіргендегі жағдай 6 жасар Сауранның мәңгі есінде қалды.
Бірден байқағаны – анасы оң жақтағы сандықтың жанында жабырқап, мұңға батып отыр екен. Көз шарасы мөлтілдеп жасқа толып кетіпті. Мұны көрген баланың кеудесі өксікке толып тұншыға тұрып қалды. Арқа сүйер анасының мына халін көру біреу жүрек тұсынан ауыр соққы жасағандай болды.
– Жан балам-ай, жаурап қалдың ба?
– Жоқ, ана, тоңбадым, – деді бұл. Онсыз да қамкөңіл шешенің көңілін түсіре бермеуі керек қой.
– Жарайсың, ұлым! – деді анасы. – Кешір мені, азаматым! Мен сенің алдыңда кінәлімін, бірақ сенің балаң үшін жасадым. Сөйтті де сандықты ашып жіберіп, ішінде жатқан әкенің әскери шинелін шығарды. Қайшымен оң қапталын ұзыннан қиып, шалбар піше бастады.
Қалың матадан тігілген шалбар екі санын қажап, қызартып жіберсе де рахаттанып кигені Сауранның әлі есінде.
Мұндай сәттер, жас бала, жеткіншек оқушы Сауран бастан өткерген оқиғалар жадынан шықпайды. Ұмытылмайтын да шығар. Жалпы, жоқ-жұқаналыққа толы балалық шақ көбінесе адамды шыңдап, қайсарлық пен қажырлылыққа баулуы – тіршілік заңдылығы.
Бала кездегі жоқшылық оны жасытпаған, қиындық мойытпаған. Сондықтан да ол Құдай берген ақыл мен қайратты, ыстық жүрек жылуын жете мол жұмсап, ересек өмір табалдырығын аттай сала адал да нәтижелі еңбек етуге кірісті. Айтпақшы, ол мұндай қайырлы, құтты қадамын студенттік, әскери борышын өтеген жылдары-ақ бастап үлгерген. Бәлкім, мектеп қабырғасында жүргенде-ақ, көзіміз көрмегеннен кейін ештеңе айта алмаймыз. Ал институтта зерделі білім жиғаны өз алдына, спорт саласында үлкен нәтижелерге жетті. Ірі, самдағай емес, шағын денелі. Бірақ қаршығадай қуатты, шымыр. Мен екі жыл бойы өз жеңіл салмағында күресіп, қарсыласының жауырынын жерге тигізіп жүргеніне куәмін. Еркін, әдемі күресті. Жағдайына қарай әдіс-тәсілдерді шебер қолданды. Тіпті жанталасып алысып жүрмегендей, ойнап, қаласа қарсыласын шалып құлатады, астына түсіп қалады-ау деп қауіптенгеніңде бұлт етіп, ананы аударып тастағаны, олай-бұлай қақпақылдағанын байқайсың. Мен оның арпалысқанынан гөрі жеңіл, еркін, сұлу күрескеніне разы болатынмын. Спорт шебері атанды. Облыс жеңімпазы болғанын айтпағанда, республикалық жарыстарда талай рет топ жарғанынан хабардармын. Сол 1962-1969 жылдары ірі, ересен күшті палуандардың айқасын көріп, олардың кейде қопал, оп-оңай қапы кететіндіктерін байқағандықтан, Сауранның кілең сұлу күресіп, қапы жібермей жеңетіндігіне таңданып, тәнті болғанымды айтқым келеді.
Біз оқу бітірген жылдар – елдің әлі де білікті спорт мамандарына зәру кезі. Мықты палуан Сауран Тұрғанбаев жұмысқа орналасуда кедергі көрген жоқ. Қызылорда қаласы іргесіндегі Сырдария ауданының орталығы Тасбөгетке барды да, аудандық дене тәрбиесі және спорт комитетінің бастығы қызметіне жайғасты. Туабітті пысық, іскер жігіт бұл саланы жедел меңгеріп, дөңгелентіп әкетті. Табыстарға жетіп, көзге түсе бастаған жігітті аупартком басшылығы танып, сыйлай бастады. Аудандық комсомол комитетінің ұйымдастыру бөлімі меңгерушілігіне бекітілді. Одан кейін аудандық тұрмыс қажетін өтеу комбинатының бастығы. Өзін-өзі қамтамасыз ететін, Үкімет көмектеспейтін, бөлектеу сала екен. Талмай тер төгуге, ұйымдастыруға тура келді.
Халқымыз «Жас келсе – іске!» деп айтқандай, Сауран қай жұмысты қолға алса да өрге бастырып, ұжымына аудан зиялыларына, билікке танымал, сыйлы азаматтар қатарына қосылды. Мұндай жігітке енді бойдақ жүру жараспайды. Соны сезген үлкенді-кішілі замандастары, қатар-құрдастары «Үйленуің керек» деп қолқа сала бастады. Бір күні пәтерде бірге тұратын Әмірхан Байжанов деген жолдас жігіт: «Сауран, аудандық оқу бөлімінде Марина деген бір қыз жұмыс істейді. Есепші. Барып көрейік» деді. «Мақұл». Содан екеуі барып Маринаны көрді. Араға көп уақыт өтпей келіп, оны кино көруге шақырды. Марина құрбысын ертіп шығып, Әмірхан төртеуі жаңа фильмді көрді. Сауран танысқан аққұба қызының ажарлы ғана емес, ақылды екенін де байқады. Содан танысу білісуге, табысуға ұласты.
Танысқалы бері мен Маринаның сабырлы, саспайтын-таспайтын бірқалыпты мінезіне тәнтімін. Бұлқан-талқан ашуланбақ түгілі, дауыс көтеріп, қатты сөйлегенін көрмеппін.
Маринаға үйленген соң, Сауранның малы екеу болып, Жаңақорғаннан жайлы қоныс тапты. Осы аудандағы кәсіптік-техникалық училище директорының орынбасары, Марина аудандық оқу бөлімінің бас есепшісі қызметіне кірісті. Жалғыз ұлының жас кезінде көп бейнет көріп, уайым шеккен Қатша ананың көңілі жайланды, қазаны майланды, төбелерінде бақыт құсы айналды. Алтын асықтай тұңғыш Сәуле қыз, шекесі торсықтай Бауыржан, Нұркен ұлдар өмірге келді.
Жаңа заман тумысынан шалымды, іскер, жаңашыл Сауранбектің көңіліне ой салды, келешек бетін ерте аңғаруға мүмкіндік берді. Тауар тапшылығы белең алып, жұрт дағдара бастады. Түрлі техникасы жеткілікті училищеде орынбасар Сауран самосвал көлігін мініп, «Тәуекел!» деп Өзбекстанға тартып кетті. Жаңақорғанда қат төрт бөшке күнбағыс майын әкелді. Сатты. Жұрт жарты сағатта-ақ талап әкетті. Сауран бай атандырған жеке кәсіпкерлігі осылай басталып еді.
Екінші жолы 6 бөшке, әрі қарай 20 бөшке. Қазақстанды шарлап жалғасқан, қиындыққа толы, қызығы да жоқ емес, анасының талай рет ұйқысын да қашырған арман-үмітті де жүзеге асырған сапарлар.
Мәселе – істің көзін табуда. Қай жерге не керек, қайда нені апару керек. Бұған қоса шаршап-шалдықпай сата білу керек. Қысқасы, адал сауда жасау – өнер, қабілет. Теңге молайған соң облыс орталығы Қызылордаға көшті. Баспана сатып алды, Елеу Көшербаев көшесінен жер алып, екі қабатты, келісті үй салды. Жекеменшік азық-түлік дүкенінің басы – орталық алаңмен іргелес көшедегі «Сәуле» дүкені. Оған екінші, үшінші дүкен ілесті. Еңселі алғашқы жер үй де жаңа үй, пәтерлермен толықты. Алғаш Марина екеуі бас болып тұтынушылармен тіл табысып, мәдениетті сауда жасаудың үлгісін өздері көрсетсе, кейін іздерін Бауыржан ұл мен сол шаңырақтағы Айнұр келін басты.
Бұлар бірді екі, мыңды миллион етеміз деп жанталасып дүние қуған жоқ. Бейнеттің зейнетін де көрген дұрыс.
Досым Сауран Тұрғанбаев асыл арман мақсаты терең білім алып, өз қабілет-қарымын, кісілігін мойындатты. Жақсы жалақылы жұмысқа тұрып қана қоймай, өз отбасы мүшелерінен артылып, адамдарға жоғары жалақылы жұмыс берді.
Қатша анасының көңілін көншітіп, көп жұртты жарылқады. Маринадай жар сүйіп, Сәуле қызын, Бауыржан, Нұркен ұлдарды өмірге әкеліп, әзіз әке атанды. Енді он бір немере, екі шөберенің атасы.
Бұған қоса Сауран достың тағы бір таңданарлық қасиеті бар. Ол мақтағанға қарсы, Абай айтқан бес жаман іс: өтірік, өсекке мүлдем араз, бекер мал шашуды да қаламайды. Жұмсамаған ақыл, адал еңбекпен табылған ақшаны берекесіз шашу – обал. Мүшел жасты мойындағанымен, туған күнді тойлауды жөнсіз деп ұғады. «70 жасымды тойлап, туған-туысты айтпағанда алыс-жақындағы дос-жолдастарды әуреге салуым жөн бе» деп ғұмыр белесін атаудан бас тартқаны бар. Сөйтіп жүргенде сексені де өтіп кетіпті. Бұл да – оның қарапайымдылығы, сабырлығы ғана емес, азаматтығы.
Байқайсыз ба, Сауран дос туралы жаза берсек, қаламым ақ қағаз бетінде жорғалай жөнеледі. Өйткені оның ашылмаған сыры, айтылмаған қыры әлі де көп. Оларды танып-білуді кейінге қалдырайық.
Бақыт САРБАЛАЕВ
