Құндылықтар біздің ойлауымыз бен мінез-құлқымыздың негізі саналады және бағалау, артықшылықтар, негіздемелер мен шешімдер қабылдауға әсер етеді. Құндылықтар белгілі бір этикалық стандарттар мен моральдық борыштарды шабыттандырып, адамгершілікке бағыттайды. Сондай-ақ қоғамдық және жеке мақсаттарға басымдық беру әлеуметтік «жақсы» мен «жаман» айналасындағы сенімдерді құрылымдайды.
Әлеуметтік тұтастық салыстырмалы түрде тұрақты ортақ құндылықтардан тұрады және бұл қоғамның кодификацияланған жасырын сценарийлер деңгейіндегі нормалардан білінеді. Осылайша, құндылықтар жеке, ұжымдық әрекеттерді «жасырын» түрде басқарады және дербес тәжірибелер арқылы өзгереді. Өйткені қоғам азаматтарды олардың әрекеттері мен мінез-құлық ниеттері үшін сынайды әрі марапаттайды. Сонымен қатар, өзгелермен құндылықтарды, мінез-құлық пен тәжірибені бөлісу топтық ұлттық сезімдерді қалыптастыру, қолдау және әлеуметтік бірегейлікті нығайтуға көмектеседі. Отбасы, құрдастар, мектеп пен үкімет саяси қатысуды қамтитын әлеуметтену процестері шеңберінде оңшыл, солшыл немесе орталықшыл құндылықтарды теориялық және практикалық жүзеге асыруға септігін тигізеді. Сондықтан осы құндылықтардың тұжырымдалуы қарастырылып отырған қоғамды түсінудің негізгі құралдары болып табылады. Сайып келгенде, қоғамдағы белгілі бір топтардың келісілмеген мінез-құлқы кемсітуге әкеледі және әлеуметтік өмір мен наным-сенімдерді өзгерте алатын басқа басым құндылықтарды күшейтеді. Құндылықтарды зерттеу жеке шешімдер және қоғамның ұжымдық болашағын қалыптастыру қабілетіне байланысты іргелі мәселе екенін көрсетіп отыр. Дегенмен, құндылықтардың даму процесіне байланысты олардың анықтамасы мен тұжырымдамалық негіздері өзгереді. Себебі жоғалып кеткен және бүгінгі күні ең жоғары әлеуметтік тәжірибеге қайта оралған ұзақмерзімді құндылықтар инновациялық қағидаларды білдіреді. Демек, өзгерістер парадигмасы басым болған кезде құндылықтардың мәні өзгереді.
«Дәстүрлі құндылықтар» термині тамыры тереңде жатқан, ұрпақтан-ұрпаққа ұзақ жылдар бойы жалғасқан барлық құндылықтарға қатысты қолданылады. Құндылықтар адамдардың физикалық, психикалық және моральдық өміріне ықпал жасайды. Дәстүрлі құндылықтар саласының басымдығы өзгерістерден тұрақтылыққа, жаһандық ынтымақтастықтан жергілікті басымдыққа, дербес пайдадан ортақтыққа және жастарды жаңашылдыққа шақыруда халық даналығын пайдаланумен ерекшеленеді. Керісінше, өнеркәсіптік, ғылыми-техникалық революция бастаған өркениетпен анықталатын инновациялық құндылықтар өткенге қарағанда болашаққа көбірек бағытталады. Бұл құндылықтар еркіндік пен өркендеудің негізін құра алатын технологиялық дамуға негізделеді. Инновациялық құндылықтар адамзат қоғамының эволюциясын ынталандырады және ғылым мен білімге қарсы мифтерге басымдық береді. Дәстүрлі құндылықтарды қолдаушылар пікірінше, қауымдастықтың практикалық және моральдық игілігі үшін сақтауға болатын барлық құбылыстарды кез келген құралдармен сақтаудың шұғыл қажеттілігі бар. Сондықтан инновациялық немесе дәстүрлі құндылықтарды таңдау, оған қарсы тұру адамның күнделікті іс-әрекеттерінің барлығына әсер ететін таңдаулар жиынтығын білдіреді. Азаматтардың жеке және қоғамдық өмірі, саяси және әлеуметтік шешімдерін көрсетеді. Демек, инновациялық құндылықтарды дәстүрлі құндылықтарға қарағанда артықшылық беру және жаңашылдықты қабылдау кезінде дәстүрлі құндылықтарды жоққа шығару ауыр зардаптарға әкелуі ықтимал.
Осы тұста мынадай сауалдар туындайды: «Неліктен кейбір адамдар жаңа және әдеттен тыс әрекеттер жасауға ұмтылады, ал кейбіреулері дәстүрлі мінез-құлықтан ауытқуға қарсы тұрады? Дәстүрді қолдайтын құндылықтар әлеуметтік өзгерістердің екпіні артқан сайын қарқындылық пен сапалылыққа ие бола ма? Қазіргі заманда дәстүрлі құндылықтарды инновациялық құндылықтар алмастыра ма?»
Осы сауалдар құндылықтар өзгерісі парадигмасының жаңа түсініктерін қалыптастыруға және зерттеуге себеп болып отыр. Құндылықтарды зерттеу қазіргі теориялық бағдарлардың негізгі әдіснамалық тұжырымын дамытады. Жаһандану және технологиялық дамумен сипатталатын өзгермелі ортада өмір сүретін азаматтар дәстүрлі құндылықтарды инновациялық құндылықтармен алмастыра отырып әлеуметтік өзгерістер процестеріне бейімделеді. Жылдам әлеуметтік өзгерістер кезеңін бастан өткеріп жатқанымызды ескерсек, ұзақмерзімді қоғамдық өзгерістерді түсінудің негізгі жолы құндылықтардың өзгеретін әлеуметтік нормалармен өзара әрекеттесуін айқындау өзекті мәселе. Сондықтан әлеуметтік өзгерістер ілгерілеуін үдетіп бара жатқан тұста, бұрынғы өзгерістер кезеңдерінде қоғамда қалыптасқан ескірген құндылық бағдарлары қазіргі өмір салтына сәйкес дәйекті түрде ауыстырылатындығы анық. Дегенмен, «Дәстүрлі құндылықтар енді сақталмайды және ұмытылады деп айтуға бола ма?», – сауалы туындайды. Осы тұста «Инновациялық құндылықтар дәстүрлі құндылықтармен қатар дамып келе ме, әлде оларды толығымен алмастыра ала ма?» сауалының қосымша қойылуы да заңды.
Әрине, әлеуметтік бейімделу шеңберіндегі өзгермелі қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік күрделілік жаңа құндылықтардың пайда болуына ғана емес, қоғамдық интеграцияны өзгеше деңгейге ауыстырады. Ұзақмерзімді құндылық процестерімен сипатталатын жаһандану дәстүрлі құндылық бағдарларының сақталуын тежейді және инновациялық құндылықтарды таратады. Осы сұрақтарға лайықты жауаптардың қазіргі әлеуметтік ғылымдарда үлкен маңызы бар. Біріншіден, адамзат ілгері дами беретіндігі дәлелдеріне қарамастан, дәстүрлі құндылықтар халық санасының құндылық құрылымы деңгейінде қала береді. Екіншіден, дәстүрлі құндылықтардың нығаю ескі дәстүрлі құндылық базасының құнсыздануына әкеледі, орнын өзгерген жаңашыл дәстүр басады.
Қалай айтсақ та, дәстүрлі құндылықтар инновациялық құндылықтармен ауыстырылса да, бұл процесс екеуінің тығыз араласуына әкеледі. Құндылықтардың бұл үйлесімі инновациялық құндылықтарды дәстүрлі құндылықтардан ажыратуды қиындатады. Бұл факторлардың мазмұны мен уақыты бірге жүзеге асады. Өйткені құндылықтар құрылымы осы екі жиынның өзара әрекеттесуінен қалыптасады. Дәстүрліліктің құлдырауына және инновациялық құндылықтардың пайда болуына көптеген факторлар мен күштер үлес қосады. Ықпал жасайтын факторлардың өзара әрекеттесетінін және бір «драйвердің» үстемдігі көбінесе оның өзгерістер мәнімен шектелетінін білдіреді. Дәстүрлі құндылықтармен үйлесетін жаңа құндылықтардың енуі осы өзгерістерді шапшаңдата түседі. Осы өтпелі кезеңде саясат, экономика, қоғам, технология және мәдениеттегі түрлендірулерге негізделген әлеуметтік өзгерістердің орны жоғары.
Дәстүрлі қоғамнан инновациялық қоғамға көшуге ықпал еткен әлеуметтік өзгерістердің бірнеше негізгі қозғаушы күштері бар. Елеулі өзгерістердің бірі экономикаға негізделген әлеуметтік өзгерістер еді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дамыған елдер жылдам индустриясыздандыруды бастан өткерді. Өнеркәсіптік базадан қызмет көрсету базасына ауысу кең тарап, трансформацияланған құндылықтарға сәйкес экономикалық нормалар, әдет-ғұрыптар, көзқарастар мен тәжірибелер өзгерістерге ұшырады. Дамушы елдер мен білім экономикасының жалақысы төмен бәсекелестікке негізделген жаңа жаһандық экономикалық ортаның пайда болуы осы өзгерістердің жаңашыл құндылықтары, нормалары мен тәжірибелерін ұсынды. Сонымен қатар, жаһандану процесі әлеуметтік және моральдық экономиканың құнсыздануын білдіретін тиімсіз тұтынушылық әдетіне әсер етіп, жаңа әлеуметтік постулаттардың таралуына үлес қосты. Коммуникациялық технологиялардың дамуы мен жаһандануы да маңызды рөл атқарды. Ғылым мен технологиядағы инновациялар жаңа құндылықтар жасалатын білім экономикаларының дамуына әкелді. Ақпараттық қоғам мен жаңа коммуникациялық технологиялардың қарқынды дамуы әлеуметтік өзгерістер шекараларын кеңейтіп, постиндустриалды қоғамнан постақпараттық қоғамға көшуді жеделдетті. Тұтыну мәдениетінің өсуі, бос уақыт табудың маңыздылығы артып, ақша мен сатып алу қабілеті салыстырмалы түрде мағыналылығы жоғарылады. Еңбек бөлінісі, мүдделер мен ұмтылыстар әртараптандырылуының күшеюінің нәтижесінде қоғам басқаша дами бастады. Моральдық екпін өндірістік еңбек, ізгілік, тақуалықтан азғындаушы моральға негізделген қоғамдық тұтынудың салмақтылығын арттыруға ауысты.
Дәстүрлі және инновациялық құндылықтар тепе-теңдігі саяси өзгерістер ахуалында өзекті мәселеге айналады. Дәстүрлі құндылықтарды қатаң ұстанатындар көп жағдайда қазіргі заман тудырған мәселелердің белгілі бір аспектілерін біз бұрын ұстанған құндылықтарға нұқсан келтіреді және қауіп төндіреді деп ойлайды. Дәстүрлі рухани және мәдени құндылықтарды шектен шыққан тұтынушылық қоғам көтерген құндылықтар алмастыруы мүмкін екендігін айтатындар да кездеседі. Сонда адамзат алдында екі таңдау тұр ма: «Дәстүрді қорғап, заманауилықтан бас тарту керек пе? Заманауилықты қабылдап, дәстүрлі құндылықтарды ұмыту қажет па?» Дегенмен, екі нұсқа да жадыда сақталатын құндылықтарды жоғалтуға әкелетіні анық. Өйткені тарихи тұрғыдан алғанда, екі құндылық жүйесін дамытудың маңыздылығы өте жоғары. Екі құндылықтар жүйесін қабылдау туралы диалог пен сыни ойлауды дамыту өзгермелі әлемге ашық көзқарасты ілгерілетеді. Гибридті құндылықтар жүйесінің болуы екі құндылықтар жүйесінің әлеуетті жақтарын үйлестірудің және біріктірудің үйлесімді әдісін көрсетуі ықтимал. Тарихи құндылықтар мен дүниетаным шеңберін білдіретін дәстүрлер қауымдастық үшін мағыналы процесс.
Қорытындылай келе, қазіргі әлеуметтік әлемде инновациялық құндылықтарды бекіту «заттарымен белгілі әлемнен» «құндылықтарымен танымал әлемге» ауысқанын қалаймыз. Назарымызды бұл тұжырым азаматтар мен ұйымдар қатысатын түрлі іс-әрекеттерден көрінетін моральдық және әлеуметтік құндылықтар арқылы мағыналы өмір сүруге аударады. Дегенмен, инновациялық құндылықтарға көшу осы тұжырымның заманауи әлеуметтік өмірдегі өзектілігін толық түсінуге мүмкіндік беретін қатарлас үдерістермен жүргенін дұрыс көреміз. Мұны дәстүрлі құндылықтардан инновациялық құндылықтарға көшудің азаматтар үшін түрлі мәселелерге қатысты жауаптар мен дилеммаларды қамтамасыз ететін жеке және әлеуметтік тұжырымдардың кең ауқымынан байқаймыз.
Инновациялық құндылықтардың қазіргі әлеуметтік өмірдегі құндылықтарды бекітуге байланысты артықшылықтарын қанша айтсақ та, қоғамның болашақ құрылысының моделін анықтау үшін түрлі кемшіліктерін де ескеруіміз керек. Сондықтан, тек инновациялық құндылықтарды бекітуді жақтаудан гөрі, біз құндылықтардың екі түріне теңдестірілген көзқарас қалыптастыруымыз қажет. Біз дәстүрлі және инновациялық құндылықтардың қоғамдық өмірде қатар өмір сүруін қолдаймыз. Инновациялық құндылықтардың беделі мен танымалдылық табиғатына қарамастан дәстүрлі құндылықтарды әлеуметтік «патология» ретінде бағаламай, қоғамдық даму кеңістігін құру мүмкіндіктеріне де мән берген жөн. Өйткені, қоғамдағы құндылықтарға негізделген бірегейлік бойынша консенсусқа қол жеткізу бейбіт және мазмұнды диалогқа қатысатын тараптардың әралуандылық стратегиясын құрметтеуді талап етеді.
Мұрат Насимов,
Саяси ғылымдарының кандидаты,
қауымдастырылған профессор,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті
философия және әлеуметтік-гуманитарлық
пәндер секциясының қауымдастырылған профессоры
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<