«Қатарың болмаса тойға барма» депті бабалар. Сондай қадірлі қатар азаматтар жөнінде әңгіме қаузамақпын. Алпыс үшінші жылы Жамбыл гидромелиорация-құрылыс институтына оқуға түстім. Осы іргелі білім ошағы Алатау мен Қаратау ортасындағы қалада бір жыл бұрын есігін айқара ашқан еді. Алматыдан қоныс аударған Қазақ ауыл шаруашылығы институты гидромелиорация факультеті негізінде. Ректоры – әйгілі гидротехник-ғалым Рақмет Жанғазыұлы Жолаев. Қазақ ССР Ғылым Академиясы мүше-корреспонденті.
Дәуірлеп тұрған Кеңес заманы, өткен ғасырдың 50-60 жылдары. Сыр өңірінде бұрын-соңды болмаған мелиорация жұмыстары басталып та кетті. Дария суын қыруар көлемде тегістеліп игерілетін суармалы аймақтарға бөліп беруге даяр, елу алтыншы жылы іске қосылған, еңсесін биік көтеріп «Қызылорда» су торабы тұрды маңдайын тік көтеріп. Суармалы жердің негізгі иесінің бірі – су мамандары. Осыны сезген сырбойылық жастар Жамбылға ұмтылып аттанды.
Бірінші курстағы дәрісіміз Сүлейменов көшесі басында орналасқан оқу ғимаратында өтетін. Бітіргесін де, дипломымызды сол ғимараттың акт залында алғанымыз есімде. Буфет бірінші қабатта. Студенттің жиі, құлшына баратын орны. Сәскелік үзілісте дәмді кофе жұтып, тәтті коржик жеп отырамыз. Сол кофе ішіп отырып жерлесім Мейрамбекпен таныстым. Ол екінші курстың студенті. ДГМСИ ашылған жылы оқуға түсіпті. Жолымыздың ұқсастығы да бар екен. Бұл азамат та мен оқыған Қызылорда гидротехникумын бітіріпті екі жыл бұрын. Мамандығымыз онда да, мұнда да бірдей. Екі-үш күннен соң тағы кез болдық. Жанында Атыраудың аруы Оңдаш. Бір топта оқиды екен.
Мейрамбек Махаев 1941 жылы Қызылорда қаласы маңында «Кооператор» атты шағын шаруашылықта дүние есігін ашыпты. Қазір ол «Коммунизм» деп аталады. Оңдаш Қаражанова 1943 жылы Гурьев облысында туыпты. Екі жас 1967 жылы Жамбыл гидромелиорация-құрылыс институты гидромелиорация факультетін бітіреді. Бас қосып Қызылордаға келеді. Содан бері осы отбасы Сыр өңірі әйгілі күріш өндіру орталығына айналу үшін қыруар еңбегін аяған емес.
Мейрамбек Махаев ірі күріш шаруашылығы бас гидротехнигі, сосын «Главриссовхозстрой» бас басқармасының жаңа суармалы алқаптарды игеру басқармасы мелиорация бөлімінің бас инженері, одан кейін Шымкент гидрогеология-мелиоративтік экспедициясы Қызылорда солжағалау бөлімінің бастығы, соңында Қызылорда политехникумында жоғары санаттағы оқытушы, гидромелиорация бөлімі әдістемелік секциясы меңгерушісі қызметтерін абыроймен атқарған.
Мәкеңнің алғашқы қызмет орны «Шіркейлі» ауылында басталыпты. Өмірдің мәні мен сәті алғашқы қадамға да байланысты болса керек. Бұл азамат қазір өмір жолын бастаған ұжымның болашақ болмыс сапарының сәтті болуына мол ықпал бергенін жыр қып айтып отырады. 1968 жыл. Шаруашылық мол өнім өсірді. Совхоз директоры әйгілі Жаңабай Азаматов. Мейрамбек Махаев шаруашылықтың бас су маманы. Содан не керек, қыркүйек айының басында жас маман Махаевты қырманға бастық қояды. Жауапкершілік жоғары. Күндіз-түні көп жұмысшылармен сан салалы іс атқару керек. Аудан қамбасына кестеге сай күрішті дайындап жіберу биік те өте жауапты міндет.
Бір күні таңғы төртте Тереңөзек аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы Қазантаев Қонысбек ағамыз келіпті қырманға. Сол сәтте қырман бастығы, жоғары оқу орнын кеше ғана бітірген Махаевтың екі топ ЖенПИ студенттерін басқарып қызу жұмыс атқарып жатқанын көріп риза болады. Сол сәтте совхоз директоры, басқа да жауапты азаматтар қырманға жинала қалады. «Сол жиын мен үшін талап пен тәртіп жөнінде өмірлік мектеп болды» дейді М.Махаев.
Бұл азамат Шымкент гидрогеология-мелиоративтік экспедициясы Қызылорда солжағалау бөлімінің бастығы ретінде суды мол талап ететін күріш дақылын өндіруде жерасты суының топырақ бетінен қауіпсіз деңгейде жатуын қадағалап, шаруашылықтарға дер кезінде кәсіби нұсқаулар беріп, топырақ сортаңдануына қарсы айтарлықтай істер атқарып мол еңбек сіңірді. Жиырма жылға жуық Қызылорда политехникумында жоғары санатты оқытушылық қызмет атқарды. Мыңдаған жас одан тәлім-тәрбие көрді, жер мен суды ұтымды пайдалану сырлары мен қырларын терең ұғынып, мамандық құпияларын бойларына сіңірді. Бүгін олар ұстаз жолы мен өнегесін осы өңірде, елімізде жалғастырып келеді.
Оңдаш Қаражанова ұзақ жылдар «Казюжгипроводхоз» институты Қызылорда бөлімшесінде аймақта салынатын су шаруашылығы құрылыстары жобасын дайындау топ басшысы ретінде үлгілі істерді атқарып келген. Келелі білімі мен қаламынан күріш және өзге де маңызды дақылдар өсетін жобалар туындады, соның негізінде Сыр өңірі ауыл тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы айтарлықтай жақсарғаны да анық. Сонау 1967 жылы сулы, жайлы, балығы көп Атырауын шөлді, ыстық, шаңы мол Сыр бойына ойланбастан айырбастап, болымды азамат Мейрамбектің отбасын гүлдендіріп, көгерткен Оңдаш ханымға әулеті разы, бүкіл Сыр бойы рақметін айтуда.
Сол кезде гидрофакта оқитын студенттердің тең жарымы сырбойылықтар еді. Өйткені, біздің аймақта суармалы жерді тегістеу, оларда суару жүйесі мен гидротехникалық құрылымдар салу ісі мол қарқын ала бастаған. Осы жағдай сырбойылық білім алушылардың жауапкершілігін барынша арттырды, ынталандырды, туған өлке алдындағы парызын ұштап еселендірді. Осының айқын дәлелі Мейрамбек Махаевпен бірге оқыған Сыр бойының азаматтары кейін су шаруашылығын өркендету бағытында аймақта атқарылған маңызды істердің басында жүріп мол еңбек сіңірді. Олардың қатарында Әбдіманап Құтжанов, Нұрабай Құдабеков, Ақжігіт Абдуллаев, Жақсылық Байділдаев бар. Әбдіманап Құтжанов ұзақ уақыт облыстық мелиорация және су шаруашылығы басқармасы басшысы қызметін атқарды. Облыс әкімі кеңесшісі қызметінде болды. Нұрабай Құдабеков кезінде облыстық жайылымдарды суару басқармасы бастығы болды. Жақсылық Бәйділдаев облмелиоводхоз басшысының орынбасарлық қызметін атқарып көптеген су маманын тәрбиеледі. Ақжігіт Абдуллаев басында ПМК-29-да ұзақ жылдар учаске бастығы қызметінде, соңынан жылжымалы механикаландырылған ұжымында басшылық қызметте болды. Кезінде осы азаматтар өңір жұртшылығына танымал болды, әрқайсы биік басшылық қызметтерді абыройлы атқарды, соңына ұмытылмас өнеге қалдырды.
Байқап қарасақ, Жамбыл гидромелиорация-құрылыс институтында (ДГМСИ) республиканың сол уақыттағы беткеұстар су мамандары, ғалымдары шоғырланыпты. Бір-ақ қана дәлел. Біздің басты пәніміздің бірі «Ауыл шаруашылығы мелиорациясы» болатын. Ендеше, төрт семестр бойы жүретін сол пәннен жалқы емес, үш әйгілі ғалым сабақ өткізді. Дақылдардың суару тәртібі бөлімінен Қазақ су шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты бөлім меңгерушісі доцент Данильченко, дақылдардың суару әдістері тарауын сол институт бөлім бастығы доцент Носенко, егісте сортаңдануды болдырмау шаралары жөнінде дәрісті кафедра меңгерушісі, профессор Горюнов оқыды. Кейін осы ғалымдар Ресейге қоныс аударды, белді ғылыми мекемелерді басқарды.
«Гидротехникалық құрылымдар» пәнінен лекцияны профессор Жолаевтың өзі оқиды. Орталық алаңда орныққан 2-оқу ғимараты. Бірінші қабаттағы 300 орындық үлкен аудитория. Үшінші қатардан бастап соңғы қатарға дейін отырған алты топ студенттері. Бірінші, екінші қатар бос тұрады. Оларда шамамен 30-40 орын. Мұнда сәлден соң жас оқытушылар мен аспиранттар жайғасады. Қоңырау шалынып, аудиторияға жай басып профессор Жолаев кіреді. Дәріс басталады. Шыбын ызыңы естіледі. Ғажап емес пе? Құдды ғылым әлемінде, білім теңізінде жүзгендей болатын едік! Ертегі емес пе?!
«Су шаруашылығы экономикасы» пәнінен доцент Воропаев сабақ береді. Сөйлеу мәні мен ырғағы, жылдам да емес, жай да емес, қоңыр дауыс жаулап алады ғой баршамызды. Дәріс емес, су шаруашылығы жөнінде ән естігендей елітіп отыратын едік, шіркін! Сол кезде Воропаев көп болса қырықта. Кейін ол Мәскеуде СССР Су проблемалары ғылыми-зерттеу институты директоры болды. СССР Ғылым Академиясы корреспондент-мүшелігіне сайланды. Мұндай жоғары ғылыми дәрежені бұрын су мамандарынан тек Костяков қана иеленген еді.
Осы тұста алпыс жыл өткен сол студенттік шақтан қызық, тіпті анекдоттық жайды қалай айтпай кетейін. Жоғарыда көрсеттім, орталық алаңдағы 2-ші оқу ғимаратында оқыдық деп үшінші курс басынан. Сол корпустан терістікте үш-төрт кварталдан соң жатақханамыз орталық алаңның шетімен өтіп жалғасып жатқан көше бойында. Ара он бес минуттық жол. Жолдың орта шенінде үлкен гастроном. Ішінде маңызды қондырғы бар. Кәдуілгі автомат. Газдалған су беретіндей. Бірақ ол тиын төлесең вино ағызады. Алдымен кассадан 22 тиындық жетон аламыз. Кәдімгі үлкен, қырлы стакан қоямыз берекелі шүмектің астына. Тесікке жетонды салып жібереміз. Стакан жартылай толады. Тағы біреуін ытқытамыз. Стакан шүмпілдеп тұрады. Сабақтан шаршап шыққан студенттер соған үйір. Әсіресе, стипендия алған күндері. Бір күні кешке сол кезекте тұрмыз ғой. Артыма көз салсам, екі-үш кісіден соң ұстазымыз Воропаев тұр! Міне қызық, міне масқара! Сасқаннан ұстазымызға кезегімізді бере салуды ұмытып, қашыппыз! Қандай өмір?! Ұстаздың да, студенттің де ойлары бір жерде түйісіп жатқаны ғой! Бірақ, кейін сол автомат жабылып қалды.
Жоғары оқу орнында сол заманда талап жоғары болатын. Оның мықты дәлелі студентті ешкім мұрнынан сүйремейтін. Оқығысы келгені, оқуға шамасы жеткені оқуды аяқтайтын. Оқи алмайтыны орынды босатып, еш қыңсыз шығып кете беретін. Ол кезде оқытушы жұмысын студенттің үлгерім көрсеткішімен бағаламайтын. Басты талап ол – оқытушы сабағының сапасы. 1962-де Мейрамбектермен бірге оқуға 4 топқа 120 студент түссе, 1967-де соның 74-і ғана диплом алыпты. Ерекше дипломды тек үш-төртеуі ғана иеленген. Міне, нағыз білім деген осы болар! Осындай атақты ұстаздар алдынан ұшқан түлектер қалай мықты су маманы болмасын?! Ендеше, Мейрамбек пен Оңдаш және бірге оқыған достары сол атақты ұстаздар мен ел сенімін солайымен ақтады.
Қазір екеуі де зейнетте. Екі ұл, екі қыз тәрбиелеген. Ерлі-зайыпты екі маман еліміз, Сыр өңірі су шаруашылығына айтарлықтай еңбектерін аямай сыйлады, бар күш-жігерін жер мен су мәселесіне арнады. Қызылорда облысында саналы ғұмырын жер мен суды баптау жолына арнаған мұндай айрықша отбасы жоқ. Ендеше осы берекелі отбасы иелерінің өңір су шаруашылығының өркендеуіне, еліміз жастарына туған жері алдында перзенттік парызын лайықты өткерудің нағыз үлгісі десек, еш қателеспейміз.
Жер мен судың маманына тағдыр ерекше сый бұйыртқан сияқты. Өйткені олар жерді мәпелеп, дақыл өсіру жолдарын зерттеп, соған жұмсалатын суды жеткізіп, оны жөн-ретімен беріп, маңайды осының көлеңкелі әсерінен сақтап, ел ырзығын өсіреді. Мұның астарында көп құнды жағдай жатқан жоқ па? Туған жерімізді мол түсініп, тиімді пайдаланып, оның тілін табу деген сөз сол жерде күнкөріс жасап жүрген азаматтар жағдайын жанашырлық жасап жақсартумен шектесіп жатпайды деп кім айтар екен?
Саламыздың шарықтаған мезгілін де көрдік. 1960-1990 жылдары өңірімізде жүзге жуық ірі шаруашылық болған. Әрқайсысында орта есеппен 3-4 су маманы бар еді. Сонда аймақта 350-400 су маманы болатын. Қазір содан қалғаны небәрі 35-40 шамасында. Күннен-күнге тапшылыққа ұшырауға бейім тұратын су қорының жетіспеушілігі жағдайында су мамандары орны мен реті барған сайын жоғарылай түсетіні анық. Сондықтан тарих қойнауына енген өткен ғасырдың екінші жартысында туған жер мен суы үшін аянбай еңбек еткен Мейрамбек Махаев, Оңдаш Қаражанова сынды су мамандарының биік өнегесі әсіресе өскелең жас өренге мықты үлгі болары сөзсіз.
Серікбай ҚОШҚАРОВ,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің профессоры, техника
ғылымдарының докторы, «Парасат» орденінің иегері
