Арал теңізі – әлемдегі ең ірі экологиялық апаттардың бірі ретінде танылған аймақ. Оның құрғаған табанында миллиондаған гектар тұзды жазықтар пайда болды. Бұл тұзды алқаптар улы шаңның негізгі көзіне айналды. Экологтардың бағалауынша, ондаған миллиард тонна тұз шөгіп, желмен мыңдаған шақырымға – Арктика мен Гималайға дейін тарайды. Улы заттармен, пестицидтердің қалдықтарымен қаныққан бұл шаң топырақты, суды, ауаны улап, миллиондаған адамның денсаулығына және тұтас өңірлердің азық-түлік қауіпсіздігіне қатер төндіреді.
Әлемдік мәселені шешуге бағытталған ауқымды жобаны Б.Өтемұратов қоры жүзеге асырады. Бастаманың серіктестері қатарында Қорқыт ата атындағы Қызылорда, Калифорния университеттері (Беркли) және Аралды құтқару халықаралық қорының Қазақстандағы атқарушы дирекциясы бар.
Студенттер сарайында өткен кездесуде жоба жетекшілері, ғалымдар пилоттық жобаны талқылап, оның тиімділігі мен мақсатын тағы бір нақтылады. Оған Қорқыт ата атындағы университеттің проректоры Майнұр Бөрібаева, Б.Өтемұратов қорының зерттеу, даму және интернационализация бойынша директоры Темірлан Ербосынов қатысты.
Бұл жоба Арал теңізі құрғаған табанының экожүйесін ұзақ мерзімді жақсартуға және Калифорния университетінің (Беркли) ғалымдары әзірлеген инновациялық E-seed технологиясын сынақтан өткізуге бағытталған. Технология дрон көмегімен биологиялық ыдырайтын қабықтағы өздігінен топыраққа сіңетін тұқымды аэросебу әдісіне негізделген. Аталған тәсіл көгалдандырудың ауқымын және жылдамдығын арттырып, тұқымның топыраққа тереңірек енуін қамтамасыз етеді және еңбек шығындарын азайтады.
– Біз көптеген дронмен егу тәсілін қарастырдық. Ең жақсы кейсті АҚШ пен Австралияда таптық. Бірақ ондағы өсім деңгейі 15-20 пайыздан аспайды. Одан әрі зерттеу барысында Беркли университетінің жасаған технологиясына тоқталдық. Оның ерекшелігі – дәнді жерге отырғызып, ылғалды өзіне жинайды. Сонымен бірге аптап ыстықтан, желмен ұшып кетуден, құстарға жем болудан қорғайды.
Біз үш түрлі тұқымды егуді жоспарлап отырмыз. Гипергаллактикалық өсімдіктер арқылы табиғаттың өзіне келу процесін жылдамтамыз. Қазір ғалымдардың айтуынша, Арал теңізі өздігінен қалпына келу жағдайында. Оны ортасына қарай жүргенде байқауға болады, – деді мамандар.
Пилоттық сынақ ретінде 1 гектар аумаққа тұқым отырғызу 2026 жылғы наурыз-сәуір айларында басталады. Ғылыми дәлелденген жерсіну көрсеткіші 20 пайыздан жоғары болғанда, пилоттық жобаның екінші кезеңі шеңберінде 2027 жылы Арал теңізінің 50 гектар құрғаған табанына тұқым себіледі.
Өткен жылы университет жанынан Арал өңірінің экожүйелерін зерттеу халықаралық орталығы ашылған. Орталық жетекшісі, биология ғылымдарының кандидаты Рахат Құрманбаев жобаны ғылыми тұрғыдан түсіндірді.
– Антропогендік себептен әлемдегі төртінші орындағы теңіз 50 жылдың ішінде жоғалып кетті. Бүгінде адамзат өз қолымен жасаған қатені қалпына келтіруге тырысуда. Біз бір гектар алқаптың күзгі механикаландыру жұмыстарын дайындап қойдық. Енді көктемде тағы да осы жұмыстарды қайталап, жобаны тестілеуге жұмыламыз. Жақсы нәтижеге жету үшін биологиялық, экологиялық жағынан жан-жақты зерттеп жатырмыз. Өйткені, жер бетінде Арал теңізі сияқты кепкен ұлтан жоқ. Америкалық әріптестердің қызығушылығы өте жоғары. Сондықтан оң нәтижеге қол жеткіземіз деп сенемін, – деді.
E-seed технологиясын қолдану топырақ құрылымын нығайтуға, шаң мен тұз шығарындыларын азайтуға, өңірдің биоалуан түрлілігін арттыруға мүмкіндік береді. Ғалымдар 2040 жылға қарай кемінде 50 шаршы шақырым аумақта экожүйені тұрақтандыруды, ауаның температурасын 1-2 градусқа төмендетуді және микроклиматты жақсартуды мақсат етеді.
Жоба Қазақстан төрағалық ететін 2024-2026 жылдарға арналған Аралды құтқару халықаралық қоры шеңберіндегі бастамалармен тығыз байланысты. Осы кезеңде теңіз табанының 1 миллион гектардан астам аумағын көгалдандыру жоспарланып отыр.
Айсәуле ҚАРАПАЕВА,
«Сыр бойы»
