Теңізбен бірге тыныстау

Үшінші күн

«Еламан» кетті дегенше…

Қаратереңге барғанымызда ауыл әкімі Серікбай Жұбаниязов пен бала күнгі дос Ерболат күтіп алды. Қосжардан тәмамдалған сапарды кеш батқан соң доғарғанбыз. Азанда «Ақлақ» су тоспасы мен «Көкарал» бөгетін көзбен көрмекпіз.

Ерболат ауыл әкімінің қызметтік көлігін тізгіндегелі біраз болған. Одан бөлек, әкесі Бақтыгерейден көрген балықшылық өнері де бар. Бала күннен сіңген әдет оны сенбі, жексенбіде үйде жатқызбайды. Енді міне, біз келеді деп қара қазанға балық қуыртып, екі кештің ортасында қонақ қылып күтіп жатыр.

– Теңіздің тыраны майлы. Сонысына қарамай қылтығы көп. Майда тікенін абайларсың, – дедім әріптесім Нұрболатқа.

– Бүгін жеп жүрген жоқпыз ғой. Осылай деді де, семіз шабақтың басын омырған күйі алдына қарай тартты.

– «Еламан» сүйекті байқа…

– Ол не еді?!

Расымен ол не еді? Қандай сүйек? Ойыма балықшы ауылдан естіген әңгіме келе берген…

Әңгіменің әлқиссасы балықтан басталды емес пе? Балықта «еламан» деген сүйек бар. Сағалдырық тұсында болады. Ортасы жалпақ, екі жағы үшкір, ұзындығы екі-үш елідей, жалпы балық көлеміне қарай өлшене береді. Сіз тікені бар деп тыжырынып жемейтін балықтың басқа сүйегі тамаққа кетсе, не әрі, не бері, әйтеуір, шығарып аламыз. Ал, мына еламан сүйек кетті дегенше… Еліңе сәлем айта бер! Беті аулақ, бірақ бұл бәле өңешіңізге байқамай кетсе, жұтынған сайын тамаққа қадала беретін көрінеді. Түбі ажалға әкелетін осы сүйекке бола халық арасында балықтан тағам істесе, қонаққа шақырмайтыны сондықтан…

Теңізбен бірге тыныстау — ***Қаратерең ауылы***

Бұл өткен дәуірдің әңгімесі. Тыңдаңыз. Теңізге жақын орналасқан балықшы ауылға қыз айттырып, алыстан құдалар келіпті дейді. Келген қонақтарға таңсық ас – балық дайындалған көрінеді. Дәмді балыққа құдалар сүйсіне қол созып, ет жегендей еңсере бастайды ғой баяғы. Сол кезде әлгі қызға келген күйеудің тамағына балықтың сүйегі байқаусызда кетіп қалыпты. Ол байғұс қақалып-шашалып қинала бастаған. Мұны көрген ел әбігерге түсіп, улап-шулап, істемеген амалдары қалмайды. Сол кезде ұзатылғалы отырған балықшының қызы, қалыңдық келіп, күйеудің алдындағы жеген балығының сүйегін аударыстырса керек. Сөйтсе, әлгі еламан сүйек жоқ. Бағы ашылмаған қыз сол жерде сылқ етіп отыра кетіпті. Қадалған жерінен шықпайтын сүйектің жайын білетін балықшы ауылдың қызы болашақ күйеуден күдер үзіп, «Еламан сүйек кетіпті, еліне сәлем айта бер» деп көз жасын төге берген көрінеді. Міне, бір ауыз сөздің тарихы осы.

Айтпақшы, үлкендерден мынадай бір естіген дерегім бар. Ілгері уақытта бір ағамыздың тамағына осы сүйек кетсе керек. Аласұрып жатқан кісіге көпті көрген бір ақсақал ауыл ішінен бауырын жаңа көтерген иттің күшігін алдырыпты. Сөйтіп, тез арада әкелген күшіктің тұмсығын әлгі қақалған кісінің аузына әлсін-әлсін тығып алатын көрінеді. Сәлден соң сол ағам қан аралас сүйекті жерге түкіре салыпты. Солай жаны қалған. Сонда қалай дейсіз бе?! Бабаң «жеті қазынаның» біріне қосатын ит шіркіннің демі мен сілекейінде сүйекті ерітіп жіберетін қасиеті барға ұқсайды. Ғажап, ә?! Бала күнімде естігенім ғой.

Ел аман болсыншы!

Көкарал сағым болып көріне ме?!

Мұндай ауыл, әңгіменің ашығы

Теңізбенен егіз дер ем, әсілі.

Бабасынан баласына ертеден

Мұра болған балықшылық кәсібі.

Ауылды өстіп ойлай қалсам кейде осы,

Көз алдымда балықшының бейнесі –

Балықшы елдің желбірейді туындай

Көк теңіздің иісі сіңген жейдесі.

Ақын Ержеңіс Әбдінің «Балықшы ауыл» өлеңінен үзінді

Сапардың үшінші, яғни түйінделер күні Қаратерең маңында аялдадық. «Ақлақ» су тоспасын көзбен көріп, 30 шақырымнан әрі «Көкарал» бөгетіне бардық. Ашық теңіз үстіне шығып, сонадайдан көрінген, уақытында теңіздің тасып, жарына шапши соғар көлденең жатқан аралды да тамашаладық. Оның «Көкарал» деп аталуы да сол себепті, ұзынша жатқан көк қырат еді.

…Көкарал сағым болып көріне ме?

Елдегілер көруге оны еріне ме?

Көлдайдың ұлтанынан балық шығып,

Сары сазан баяғыдай семіре ме?

Жергілікті халықтың аузында қалған осы шумақты соғыста жүріп жазған балықшы жігіттің сағыныш хаты деп естиміз.

Қаратерең маңайынан басталған теңіз ұлтаны Баянның құмы, Тоқпан, Ұзынқайыр, Қасқақұлан, Ұялыға қарай жалғаса береді. Одан соң Қызылдың құмы басталады.

Біз айтып кеткен жерлерде ел отырған. Аңыз ауылдар болған деседі. Толқыны тулаған теңізден асау балықты ескекті қайықпен аулаған байырғы балықшы ағайынның құтты мекені бұл. Аралдық абыз ақсақал, журналист Шәкірат Дәрмағанбетов туған өлке еді. Елге сыйлы, көнекөз қарияның өзі айтқан «қара жайын оқиғасы» да осы маңайда болған. Ол жайлы бөлек жазылар. Біз осындай елге қайыр қылған ерлердің кіндік қаны тамған дарияның төменгі сағасында жүрміз.

– Мына теңізге құяр сағада «Үш аша» дейтін жер атауы бар. Дарияның тармақтала аққан саласы ғой. Күркіреуік, Көлдай, Шөгірлі деп бөлініп жатады. Балықтың жатағы болған. Осы құяр сағада балықтың ең тәуірлері мекендегенін айтады көнекөздер.

Бұның бәрінде халық отырған. Үлкен ел болған ғой. Сырттан көшіп келушілер, түрлі ұлт өкілдері қоныстанғанға ұқсайды. Теңіздің арғы басы Ақеспеден пароходпен шыққан халық Ұялыға келіп, қатынасты үзбей отырыпты, – деді ауыл әкімі жол үстінде Серікбай Жұбаниязов.

Біздің білетініміздей, «Көкарал» бөгеті Балтық теңізі арқылы ғылыми өлшеммен алғанда 42 метр деңгейде Кіші Аралдың суын ұстап тұр. 2005 жылы пайдалануға берілген бөгетті инженерлер әдейі толқын тікелей соқпайтындай етіп, жағасын жайпақ етіп жасаған. Ал су белгіленген деңгейден асса, «Көкарал» тоспасы арқылы босатылып, Ұлы теңізге құйылады. Егер «САРАТС-2» жобасы басталса, бұндағы бөгеттің биіктігі қайта көтерілмек. Сол кезде су деңгейі бұдан да жоғарылап, Кіші теңіз Арал қаласының қасына баратын көрінеді. Осыдан соң балықшы жұрттың жағдайы жақсарады деген сенімнің нығая түсері анық. Ал бірінші жоба бойынша салынған бөгеттің биіктігі шамамен 3 метрден жоғары, ал ұзындығы 13 шақырымнан асады.

Бөгет басында облыстық орман шаруашылығы мен жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының Арал бөлімі басшысы Есенбай Есіркеповті кезіктірдік. Табиғат сақшысының өзіне тиесілі көл мен теңіздің байлығын қорғауда күні-түні серіктерімен бірге көліктен түспейтінін байқайсыз.

– Аралда 25 түрлі балық кездеседі. Осының ішінде Кіші Арал теңізінен 12 түрін аулауға рұқсат берілген. Рейд барысында табиғат мүлкін талан-таражға салуға жол бермейміз. Біздің бөлімдегі мемлекеттік инспекторлардың саны штаттық тізім бойынша 11 адам. Қазір тоғыз инспектор жұмыс атқаруда.

Биыл теңізден балық аулау лимиті төмендегені рас. Біздің Кіші теңіздің өлшемі – 328 мың гектар. Бір гектардан 21 келі балық аулауға рұқсат. Онда да бір жыл ішінде. Сонда 6 мың тоннадан астам балық аулануы керек. Бұның өзі ең жоғарғы көрсеткіш болып отыр. Өйткені, су тұрақтамай тұр. Жылда деңгейі түсіп келеді, – дейді Есенбай Есіркепов.

Кеңес одағы кезінде Қаратерең, Бөген елді мекендерінде балықты қабылдайтын және өңдейтін базалар болған. Одақ тараған соң жұмысын тоқтатып, кейін ыдыраған шаруашылықтың орнына жеке үйлер салыныпты. «Көкарал» бөгеті түсіп, Кіші Арал теңізінің суы тұрақталған соң, балығы көбейген Кіші Арал он сегіз учаскеге бөлініп, жеке кәсіпкерлерге облыс әкімінің шешімімен бекітіліп беріліпті. Қазір бұлардың ұзақ мерзімге алған өз иелері бар деген сөз. Балықшы қауым осы кәсіпкерлерге жұмысқа тұрып, теңізде бұрынғыша балық аулайды.

– Теңіздегі әр учаскеде қырық балықшы, 20 қайық болу тиіс. Сондай-ақ екі жылым, екі кеме салуға рұқсат етіледі. Қытай ауына тыйым салынған, тек капрон жіптен тоқылғаны керек. Көл мен теңізден мамырдан бастап 10 маусымға дейін, қырық күн балық аулауға болмайды. Қалған уақытта қолында рұқсаты бар адам көл мен теңіз учаскенің иелеріне балықшы болып тіркеліп, жұмыс істейді. Жергілікті тұрғындар осылай судан балығын аулап, кәсіпкерге өткізіп, тиісті ақшасын алып жүр, – деді тағы бір сөзінде Е.Есіркепов.

Мамандардың пікірінше, балық қорының табиғи көбеюіне судың келіп-кетуі көп әсер етеді. Шағын көлдердегі су тұрақты болмаса, балық өспейді. Бір ғана мысал, мамыр айы – уылдырық шашатын кез. Бұны жергілікті халық «ойын балықтың уақыты» деп те жатады. Балық өз уылдырығын жиекке келіп, таяз суда шашады. Жиектегі судың жылы болатыны белгілі. Ал су құйылмай, көл бір күнде 10 сантиметр жағасы құрғап тұрса, онда шашқан уылдырық құрғақ жиекте қалып, одан шабақ өнбейді.

Тарихи деректер Сыр өңірі 60-жылдары балық шаруашылығы бойынша республикада алдыңғы қатарда болғанын айтады. Жылына 55-60 мың тоннаға дейін балық ауланған. Кейін теңіз тартылды. Балық аулау божырай бастады. Тіпті, балық аулап, оны өңдейтін кәсіпорындар мен шаруашылықтар жабылды. Балықшылар басқа өңірлерге көшіп кетті.

Теңіз суының тұздылығы 30 мгр/л дейін өсіп, балық аулау мүлдем тоқтайтын деңгейге жеткенін мұнда ешкім де ұмытқан жоқ. Бір ғана мысал, 2000 жылы Солтүстік Арал теңізінен бар-жоғы 400 тонна балық ауланды. Онда да бір ғана түрі, камбала балығы еді.

Елбасының тікелей бастамасымен жүзеге асып, ғасыр жобасы атанған «САРАТС-1» жобасынан кейін мұнда тіршілік жанданғаны рас. Балық қоры молайып, кейбір азайған түрлері қайта көбейген. Теңізде бұрын жоғалған 14 түрлі балық қайта көрінді. Соның арқасында байып кетпесе де, біршама жұрт тұрмысын түзеп қалды.

Қазір ауданда Кіші Аралдан бөлек 20 көл бар. Соның 17-сі табиғат пайдаланушылар иелігінде. Бір жылда Кіші Арал теңізінен 6872, «Қамыстыбас» және «Ақшатау» көлдер жүйесінен 185, «Примор» көлдер жүйесінен 37, барлығы аудан бойынша 7094 тонна балық аулау лимиті бекітілген.

Балықшының бақытын бұзбайық десек…

Теңіз ашылып, балық аулау маусымы басталса «сезон ғой» деп сөйлейді мұндағылар. Теңіз маңайын жағалай қоныстанған Қызылжар, Аманөткел, Бөген, Қарашалаң, Қаратерең, Жаңақұрылыс, одан берірек жатқан Қазалыға қарасты Бекарыстан би ауылының жігіттері қара қайығын көлікке тиіп, сонда аттанар. Атасынан қалған қара қайықтың ескегін қолынан тастаса, өздерін кінәлі сезінетіндей.

Мұнда қоныстанған жігіттер нәпақасын көк теңізден осылай айырады. Шүкір ғой. Сол шүкірдің панасында жүріп, Құдай мен тәуекелден басқа серігі жоқ, мұздыаяқ күйде қара қайратымен жүрген балықшы қауым жайлы жолсапар осылай жазылды. Менің білетінім, олар қайық тұмсығы суға түскеннен бастап, торлы ауды теңізге «біссімілләсіз» төкпейтін, «несібем адалынан» дейтін халық. Кейде аудың көзі бос қалмайды. Кейде бұйырғанын алып қайтар. Әйтеуір Арал-Ана жердегі пендесінің қолын құр қайтармауға тырысады.

Бірақ, кейінгі жылда су тапшылығы анық сезіліп тұр. Оны көзімізбен көрдік. Қамбаш көлі жағалаудан 300 метр алыстаған. «Ақшатау» көлдер жүйесіне су там-тұмдап қана келуде. Ал Кіші Арал өзінің бұрынғы жағасынан 500 метр төмен түскен. Басты себеп – бәріне түсінікті. Көлдерге өз мөлшерінде су түспеді. Сырдарияның сиқы жүдеу. Бұрын арқырап жатпаса да, арынынан айырыла қоймаған өзен былтыр ерекше тартылды. Тіпті, өзеннің қақ ортасынан құмшауыт аралдар пайда болып, кейбір жайпауыт тұстан адам да, мал да кешіп өте берді. Таңғалдық. Ең қиыны, диқандар судан тарықты. Сырдарияны сарқып алғандай қылып, егіске суды әупірімдеп жеткізгендей болдық-ау.

Жолда жүріп ұққанымыз, теңіз маңайындағы халықтың бар арманы – су. Теңіз жағалай жатқан жұрттың тілегі сол ғана. Әйтпесе, Қамбаш тұрмақ, Кіші Арал идеясының шаруасы шатқаяқтап кетуі мүмкін. Рас, дария арнасынан су үзілмесе, тіршілік те болады. Балықшы ағайынға нәпақа да жетер еді. Шыны керек, олар атадан қалған кәсіпті қимайды. Қара қайықтың күнге қақсығанын көргісі келмейді. Сырдария құрғамаса, Кіші Аралдың қарқыны қайтпаса деген тілектен өзгені көре алмадық мұнда.

Теңізбен бірге тыныс алған жұрттың тілегін аманат қып арқалап, кейін қайтқанбыз. Аманат қағазға осылай түсті.