1.
Жуырда бала кезгі дос, кластас, қатар жүретін замандас, Мүсірет Айтбайұлына жолыққанымда оған қойған алғашқы сұрақтарымның бірі: «Сенің атың неге Мүсірет атанған?» болды. Бала шақта мән бермейсің, шындығында бұл көптен бері көкейімде жүрген сұрақ. Өйткені өзге көп қатарластарының ныспылары түсінікті: Бекахмет, Қамбар, Дәулетбек, Жарылқасын, Исахан, Бексейіт, т.с.с. Ал Мүсірет – сирек ат. Ұлы жазушының әкесі Ғабиттың әкесі Мүсіреп те емес, мағынасын бірден түсіне алмайсың. Жауабын естігенде түсінікті болғанын, өз алдына салмақты себебі де бар екен.
– Мен де, сен де «Жайылмада» дүниеге келдік, – деді ол.
– Ал менің әкемнің қойшы болғанын білесің. Сұрапыл соғыстан кейінгі 1946 жыл. Ауыр кезең. Жападан-жалғыз үй бір қора қойды бағуы қиын. Сол уақытта әкемізге бір әзербайжан серік болыпты. Тәуір көмекші, қолғанат болған. Жақсы адам болса керек. Мен өмірге келгенде сол: «Ат ұстардың атын мен қояйын», – депті. «Қырықтың бірі – Қыдыр» санайтын қазақ үшін жақсы ырым. Құдай да бауырлас ұлт өкілін серік етіп, қош көріп тұр-ау.
– Мақұл, – депті әкем Айтбай және Зәкен анам.
– Онда сәбидің аты Мүсіретжан болсын. Мен туып-өскен жерде Мүсіретжан атты жақсы тау бар. Ұлдарыңыз өсіп, осы таудай болсын!
Міне, гәп қайда? Үлкен тілек. Бала кезімде мен қолына су құйғанда талай шалдардан «Таудай бол!» деген бата алған едім. Керемет бата. Мен де қазір барған үйлерімнің балалары қол беріп амандасқанда көбіне-көп осы батаны беретінім бар.
Менің мақаламның тақырыбын көрген талай құрдас, тіпті інілерімнің көбі осы жолғы кейіпкерім – өздері жақсы білетін Мүсірет деп ойламауы да ғажап емес. Өйткені оның толық аты Мүсіретжан екенінен түгелге жуық хабарсыз екені де анық.
Осы диалогтан соң екеуміздің туған жеріміз «Жайылма» да еске түсіп, балалық шақ көріністері айқындалып, көз алдыма көлденеңдеп қоя берді. Ағымнан жарылсам, сол балғын шақ, бастауышта оқып жүрген уақыттарда маған «Жайылма» – жердің жұмағы болып көрінетін. Түстік шығыста қарт Қаратау көлбейді.
Мұндай рақат өмірде балалық шақты бастан өткеру қанша жақсы болғанмен, мектепке бару керек. Мүсіретжан қой бағатын отбасының мың сан шаруасына қолғабыс жасауды амалсыз тоқтатып, 1957 жылы «Жайылмадағы» мектептің бірінші класс табалдырығын аттады. Білім алуда кешіккенімен, өмір сабағын оқудан кешікпеген ол көп ұзамай-ақ қатарластарын қуып жетті. Мұның айғағы – мына бірінші класқа 7 жасында барып, озып кеткен бізбен 1-ақ жыл кейін – 1966 жылы №52 «Қызыл жұлдыз» орта мектебін бітірді. Басқа жағынан келгенде бәрі: тұрғындар, ауыл, оқыған мектеп, білім-тәрбие берген ұстаздар ортақ. Көпше жазып жатқаным – «Жайылма» мектебі бастауышқа түсіп, қысқарып қалғандықтан, 1960-1961 жылдары біз де, Мүсіреттер де «Коммунизм» ауылына көштік. Осында Қазақстан комсомолының 25 жылдығы атындағы мектепте жетінші класты аяқтап, 8-інші класты көршілес «Красная звезда» ауылындағы орта білім ордасында оқуға тура келді. Осында 11-інші, 10-ыншы кластарды тәмамдадық. Екеуміздің де сауатымызды Нұржан апай ашса, «Коммунизм» (бүгінгі Қожамберді) ауылында Еркінбек Мақашев, Сейдахмет Аятов, Смайыл Нысанбаев ағайлар сабақ берді. Ал №52 орта мектепте Бегалы Бектасов, Нығмет Сыдықов, Әбдіхалық Әйтілеуов секілді ұстаздар ұлағатына қандық. Осалдары кездескенмен, бізге баянды білім, терең ұлттық тәрбие берген басқа мұғалімдер де шәкірттік құрметке лайық.
Орта мектепті бітіргенмен, кәмелетке толмастан, яғни 1966 жылы сол уақыттың талабына сай оны әскер қатарына алып кетті. Тіпті ол Кеңес Одағы көлемінен асып, шетел Германияға – Варшава шартты әскерінің Берлиндегі құрамасына тап болды. Үш жыл бойы қызмет етуге тиіс. Алайда ол 2 жылдан соң елге қайтты. Қалайша? Дайындықтан жақсы өтті. Қайсыбір жаттығуда да өзінің намысты елдің нар ұлы екенін көрсетті. Тарлан танкіші атанды. Мәселен, ол осы тұста №52 орта мектептің жоғары класында оқып жүргенде, ауыл шаруашылығы техникасы тізгіншісі мамандығын оқытқан ұстазы Құрбанәлі Әлшериевтің үйреткенін жетік ұққанын аңғартып, Кеңес танкісін шырқ үйірді. Химиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша өткен жауынгерлік-техникалық жарыста топ жарып, дивизия чемпионы атанды. Ротада емес, дивизия деңгейіндегі жарыста. Әртүрлі ұлт өкілдерін шаң қаптырып.
Осыдан кейін ол елге демалысқа келіп кетті. Жақсы жауынгерді ботальен командирі жек көрсін бе? Айтпақшы, ол осында жүргенде жер танып, ел көріп қана қоймай, Чехословакияда бұрқ еткен көтерілісті «басуға» да қатысты. Түстен кейін түйіткіл іздеп, мұның мән-жайын тарқатпай-ақ қоялық. Қай істе де, жүрек әмірі мен командир тапсырмасын орындауда да іскерлік көрсеткен қазақ сарбазы әскери қызметі мерзімін 1 жылға қысқартқан, елге аман-сау оралса, мұнда таңданатын түк те жоқ деп ойлаймыз.
Ауылға оралған соң, өмірден өз орнын табуға, оның тек өзіне тән бір кетікке кірпіш болып қалануға кірісті. Жоғары класта оқып жүргенде-ақ ылай жатқызып, қыш құйып, кәсіпке бейімділігін байқатып жүрген ол құрылысшылық мамандықты оқып игерді. Нақтылап айтсақ, 1969-1976 жылдары Жаңақорғандағы №34 ЖМК-да (Жылжымалы механикаландырылған колонна) прораб-шебер болып еңбек етті. Ал 1976 жылдың аяғында көрші аудан орталығы Шиелі кентіне қоныс аударып, 2000 жылға дейін осында мамандығы бойынша жұмыс атқарды. Нәсіп тапты. Бала-шаға бақты. Осы аралықта қайта құру (іс жүзінде құрту) басталып, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі болды. Алып империя КСРО құлап, Қазақ Елі тәуелсіздік иеленді.
Өткен күндерде белгі жоқ дейміз ғой кейде. Бекер. Белгі көп. Мен Мүсіретжан құрдасымнан «Жарты ғасырдай кешкен ғұмырың құрылыс саласында өтіпті. Нендей іс, қандай із қалды?» деп сұраймын ғой баяғы. Өздеріне салған тамнан бастасақ, іс көп – қызмет етіп тұрған ғимараттар бар.
Жаңа ғасырдың кірісінен бастап ол отбасымен облыс орталығына көшті. Қолынан бәрі келетін, ес білгелі қалап, атқарып жүрген ісінің көзін табатын Мүсіретжанға кәсібін кеңейту, нәсібін көбейту қажет болды. Дәлірек айтқанда, ол базардан орын жалдап алып, Семей, Павлодар облыстарынан және Ресейден құрылыс материалдарын, негізінен ағаш жеткізіп сатуға кірісті. Сауда – жай алыпсатарлық емес, кәсіп. Керек десеңіз, өнер, шеберлікке – тіл де керек, діл де керек. Алдауға бармай, адал тапқан табыс – берекелі. Жалғыз істеген жоқ, жабылып істеді. Алғаш үйренуші болғанмен, кейін үйретушіге айналды. Қиналмады деп айта алмайсың, қилы-қилы қиындықтарды жеңді.
Қыруар ірілі-ұсақты жұмыс жүйеленіп, сауда өрге баса бастаған. Бір күні бір тексеруші келді. Қасында нөкері бар. Бірден тиісіп, ықтырғысы келеді.
– Мынау не деген мол ағаш? Мұндайда тәртіп бұзу да аз болмайды. Қане, құжаттарыңызды көрсетіңіз!..
Мүсіретжан – тәжірибелі, сақа кәсіпкер. Құр дөңайбатты қабылдамайды. Өйткені, есепке жүйрік, құжатқа мұқият.
– Ау, інішек! Ағаш көп дегенің не сөз? Неге ол көп болмауы керек. Кәсібіңді дөңгелент, тауарды көбейт деп жатқан жоқ ба? Сен әлде мемлекет саясатына қарсы адамсың ба? Сендерге кәсіпкерлерге көмектесіңдер демей ме: Сен болсаң, кедергі жасағың келеді. Заңдылық жолымен келмесең, әділетсіздігіңе жол бере алмаймын. Бар, қайқай!
Мұндай уәж, қарекет күтпеген анау тосылып қалды. Кетуге мәжбүр болды.
Әділетсіз тексерушілер неге басынады, мін тауып, соны жабу үшін ақша бопсалауға неге құмар. Өйткені көздегені – ел, мемлекет мүддесі емес, қарақан бас, құлқыны. Кәсіпкерлердің дені заңды білмейді, таза жұмыс істемейді. Сондықтан да қорқады, қорғана білмейді.
Әлгі қалтасы бос қайтқанына жәбірленуші кейін іле-шала өзін «қолдайтын» тұтас бір тексерушілер командасын жібергенмен, түк істей алмады. Аққа Алла жақ.
Қысқасы, кейіпкеріміздің кәсіпкерлік жолы, айта берсек – ұзақ әңгіме. Жеке бір қызық та қиын өмір дастаны, нарық сеңі сөгілген, маңдай тері төгілген еңбек, қайрат, ақыл, жеміс, жеңіс хикаясы. Бәлкім, әрбір күні – сыр, әрбір парағы – жыр.
2.
Адам өмірі табиғатқа аса ұқсас, Алтын бесігі – жұмыр Жер тыныс-тіршілігінің уақыттық кезеңдерінен айнымайды. Көктем. Жаз. Күз. Қыс. Сонда адам өмірінің көктемі – жарық дүниеге келу, балалық-бозбалалық шақ, жастық шақ екендігі өзінен-өзі түсінікті. Соңғы ай мамыр көктемнің жазға ұласар жайсаң шағы (Төлеген Айбергенов), яки жастықтың гүлдеп-жайнауы, жаздың басталуы деп білсек те еш жаңылыспаймыз.
Осынау көркейген сұлу көктем, жарқын жаздың басы біздің кейіпкеріміз Мүсіретжан үшін 1973 жылдардың келуімен басталыпты. Мұның басты белгісі не, бедері қандай? Ол – жай есею, жасөспірімдікпен қоштасу ғана емес, ол – негізінен, ескіріп, жұп іздеу, қызға деген ғашықтық, бір аруға махаббат. Осы шақта Мүсіретжан осындай бір ғажап күйді, өліп-өшіп сүюді бастан өткерді.
О, махаббат – сегіз әріп, бір арман,
О, бір арман – қырық қыздан құралған.
Мұңды жырсың – тебіренсем, толғасам,
Бір қыз болып жолығасың сен қашан?
Біздің буынның белді бір өкілі, жерлесіміз, Аралдың сол уақыттағы жас, жалынды ақыны Әбдіраштың Жарасқаны осылай жырлайды. Шынында да қырық қыз. Алайда ақырында талғамнан шыққан, жүрегіңді жаралаған тек бір қыздың Өзі қалады. Ол – Мүсірет үшін Қыраштың қызы Қалтоты екен. Бойында көзге түскен қырық қыздың жақсы қылық-қасиеттерінің бәрі бар.
Екеуі 1973 жылдың мамыр айында үйленді.
Жаратылыстың күні көкке көтерілген кезде жұлдыз қалай көрінсін?! Есесіне жаңа жас шаңырақ аспанда жаңа жұлдыздар жарқырайды. Жеке өміріңді жалғастырып қоймай, қызығың мен шыжығыңды, махаббат пен мархабатыңды алға астырар жас бала – ұл-қыздарың болмағанда кім болады.
Сонымен, Мүсіретжан – Қалтоты отбасында жас құйысқансыздар өмірге келіп, отбасы аспанында жаңа жұлдыздар жана бастады. Олар: тұңғыш перзент – Гүлфарида, онан кейін Сұлушаш, Ахметжан және Мұхамеджан. Жоғары білім алып, қалаған кәсіптерін игеріп отырған ұл-қыздан ұрпақ өрбіп, ұлағат көші жалғасуда.
Асылы, бала кезгі достық – ең таза достық. Мал-мүліктің де, мансап-қызметтің де еш қатысы жоқ шын, шынайы татулық, кіршіксіз сыйластық. Арада талай күндер зымырап, «Балапан – басымен, тұрымтай – тұсымен» болған қиын күндер бастан өтсе, қайта жолығысқанда мені сол жас кездегі ақжарқын адам айнымас азамат Мүсіретті де көрдім. Әрине, Алла сыйлаған түпкі адамдық мінез-болмысы өзгермесе де, өскен, толысқан, өзіне кәміл сенген, кемеліне келген, ел ағасы, ағайын ақсақалына айналған құрдасымды көрдім. Ағайын ақсақалына айналу – Алаш азаматы болып қалыптасу. Өйткені, жастардың, жұрттың бәріне жармасып аға бола алмайсың. Бұл тұрғыдағы дара да сара жол – өз ұстанымыңнан танбау, жақсылық жолынан қалмау. Хақтың әділдігінен таймау, яғни, түйіп айтқанда, тура көз, түзу сөз. Оның жастық шақтан білетін осы бір бітім-қасиеттері көріспеген көп жылдарда көмескі тартқанмен, кейінгі қайта жүздесулерде бар сырымен, нұрымен жарқырап қалпына келіп қана қоймай, бұрынғыдан молайып, бедерлене түсті десем шындықтан аулақ қонбайды. Сонда мұның сыры неде?!
Бақыт САРБАЛАҰЛЫ
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
