Қайбір жылы қайран Бейсеннің (Құранбек) «Қарекет» хабарын тамашалап отырып таңғалып едік. Бағдарламаның басты тақырыбы – жаңылмасақ, «Ерекше есімдер» болатын. Таңғалған себебіміз – студияда ақ жаулықты Олимпия апа, Делегат деген дардай жігіт, аяғын тапыл-тұпыл басқан Саддам атты балақай отырды. Есімізге еріксіз Дулат Исабековтің «Балаға ат қоюға келгенде қазақтан өткен «нахал» ешкім жоқ…» деп басталатын «Бонапарттың үйленуі» түсті…
Бұл тұрғыда қазір де қарыштап дамып кеткеніміз шамалы екен. Бұрын Элеонора, Чапай, Съездер қаптаса, бүгін, керісінше, араби есімдер көбейді: Раяна, Севара, Фирдаус…
Рас, замандастарымыздың арасында балаларының есімін Білге, Құбылай, Құрманғазы, Ақтамберді, Бөрте деп қойып жатқандар да бар. Брақ олар аз.
Жақында әлеуметтік желілердің бірінде драматург Сая Қасымбек: «Көне түрік қыздарының әдемі, тың есімдері керек», – деп жазды. Сонда сол жазба астындағы пікірлер ішінде Нарқыз, Ақмөр, Кермеқас, Бегайым, Дүрия, Сұқсыр, Шағанай, Айпері, Гүлпері, Гүлғасыл, Айымқал сықылды біраз есім аталыпты.
«Біз жалпы ат-есім қоюға қаншалықты маңыз беріп жүрміз?» деген сауалды белгілі этнограф-ғалымға қойған едік.
Тәттігүл Қартай,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, этнограф
Қазақ халқының ат қою дәстүрін балаға ат қою, келіндердің ат тергеуі, халықтың лақап ат беруі; адам есіміне ие болған сөзге қарай байырғы түркі есімдері, қазақы есімдер, ислам есімдері, түркі-қазақ сөзі мен араб, парсы сөздерінің қосарлануынан тұратын есімдер деп жүйелеуге болады.
Байырғы қазақтар мен бүгінгі қазақтардың балаға ат қоюында ерекшелік көп. «Заманына қарай адамы, адамына қарай есімі» де өзгеріске бет бұрған кезең. Балаға ат қою дәстүрі тарихи дәуірлердің ауысуына қарай өзгеріп отырады. Тарихи қоғамның өзгеруімен бірге келетін әлеуметтік-мәдени үдерістер адам өмірінің барлық қырына ықпал етеді, тіл, жазу, сөз қорындағы өзгерістер де өз әсерін тигізбей қоймайды. Мысалы, Тоныкөк, Күлтегін, Кетбұға, Күлшора, Мойыншора, Бумын, Естемі, Ертұғрыл, Қият, Сұлық, Құртқа, Бөрте деген есімдер байырғы түркі дәуіріне саяды. Ертетүркілік Түргеш қағандығын билеген Сұлу қаған (715-738) есіміндегі Сұлу сөзі ерте түркілік дәуір өткеннен кейін ер бала емес, қыз есіміне берілген. «Қорқыт Ата жырларын» негізге алсақ, ерте түркілер дәуірінде Қорқыт, Байындыр, Бұқаш, Дерсе, Ұлаш, Қарашық, Қазан, Қиян, Ерен, Бижан, Икенек, Домырұл, Ұлан, Торалы, Бәрік, Бұрла, Байбұра, Бану Шешек сияқты түркіше есімдермен қатар, жыр желісінде Мәлік, Ораз, Фатыма, Мелек, Рүстем, Аруз, Әлмүш деген ислам аттары кездеседі. Бұл Қорқыт заманында балаға ат қою дәстүрінде түркілік пен исламдық ұстаным қатар жүргендігін көрсетеді. Қазақтар арасында балаға Омар, Оспан, Әбу, Әбубәкір, Қали, Әнуар есімдерінің қойыла бастауы да қазақ даласына ислам дінінің таралуымен бірге орта ғасырларда орныққан. Бұл кезеңде ата-бабаларымыз ислам есімінен негізінен тарихта аты қалған тұлғалардың есімін таңдаған.
Көшпелі мал шаруашылығы, жайылым иемдену, дәстүрлі қазақ тұрмысының басым заманында төрт түлік малмен, мерзімдік қоныс, көш жолдарын игерумен байланысты қойылған есімдер (Қойлыбай, Қойшыбай, Жолшора, Жолшыбай, т.б.) көшпеліліктен отырықшылыққа ауысуына байланысты қолданыстан шығып қалды. Балалары тұрмаған жағдайда Жүзжасар, Жүзбай, Тұрсын, Итемер, Итемген, Ақорын, Тұрақ; пердесімен туылса Пердеш, Пернебек; қалы, меңі бар болып туылса Аққалы, Меңдіқара, баланың дене мүшесінде белгі болса атын Нышанкүл, Нышаналы; қыз бала қатарынан туылған жағдайда Оңбер, Оғылту, Дәметкен және ұл сөзі қосарланған есімдердің берілуі байырғы магиялық наным-сенімдермен астасып жатты. Қыздарға қойылған Шайгүл, Жұпар, Қырмызы, Қызғалдақ, Жауқазын, Теңге, Тұйғын, Торғын, Дүрия, Айымжамал, Сақыпжамал, Ақсұлу, Қойсана, Ағылгек, Көкілгек, Шәйғаным, Ырысалды, Ырымкеш, Үрімхан, Үрліхайым, Бибіһаят сияқты көне есімдер заманына қарай сұрыпталып, көбі есімге ие болудан шығып қалды. Кеңес өкіметінің орнауы, дәстүрлі қазақ ауылы келбетінің өзгеруі себепті көптеген көне есімдер ығысып, жаңаша есім қою сипат алды. Тотемдік, Тәңірлік сипатқа ие аушы құстардың, қоңыр аңдардың, тау аңдарының, түз тағыларының атын қою да байырғы қоғамның, аталарымыздың ұстанымында десек болады.
Балаға дүниеге келген жеріне қарай Мұхит, Талас, Ертіс, Орал, Арал, Сырлыбай, Сырбай, Дария, Гүлдария, Рабат деп жер-су аттарын қою да тарихи дәуірлердің еншісінде қалып барады. Балаға ат қоюға тарихи оқиғалар да әсер етеді, соғыс жылдарында туылған балаға Майдан, ағайын-туыс соғыстан аман оралсын деп Еламан, Амангелді, соғыс бітсін, тынсын деп Тыным, Ақтыным деп ат қою кездесті. Ал ұл баланың есіміне өскенде сыйлы болсын деп «бай», «бек», «хан» сөздерін, қыз бала есіміне өркендеу, өсу символы ретінде «ай», «күн», «жұлдыз» «гүл» сөзін қосарлау ғасырлар бойына жалғасын тапты.
Келіндердің «ат тергеуі» қазақ халқына тән отбасылық құндылық, дәстүрлі этикет, күйеуінің туыстарына деген ізеттілік белгісі. Жаңа түскен келінге ат қоюға кейде енесі көмектескен, кейде өзінен үлкен, өзінен бұрын түскен келін қандай ат қойса, кіші келін де солай атаған, тапқыр, пысық келіндер өздері-ақ ат қойып алған. «Ат тергеу» дәстүрі бұл күнде аймақтық ерекшелікке айналғаны, қазақы аймақта ғана сақталғаны белгілі.
Қазіргі кезеңдегі балаға ат қою дәстүріндегі өзгеріс Тәуелсіздік алған жылдардан бастау алды. Тарихи тұлғалардың, атақты адамдардың жақсылығы дарысын деп есімін ырымдап бала атына қою қайта жаңғырды. Ислам дінінің жаңаша қарқынды сипат алуына орай Құран, хадис сөздеріне, араб сөзіне басымдық берілді. Сонымен қатар шетел жаңалықтарын жақсылық деп қабылдап алуымыз балаға ат қоюдан көрініс тапты, араб, парсы халықтарына тән есімдер, батыс халықтарының есімдері қала халқына да, ауыл халқына да сәнге айналды.
Қазақы отбасылық дәстүрде балаға ат қою рәсіміне баланың атасы мен әжесі немесе әулеттің үлкені ие болған. Ата мен ененің көзі тірі болса ұл мен келіннің балаға атты өзіміз қоямыз деуі, бертінге дейін болмаған жағдай. Балаға есім таңдау әулет үлкенінің еншісі болу құндылығы да бұл күні жойылу қаупінде екені, жаһанданудың ат қою дәстүріне әсері бары ащы шындық.
Қазақтың тарихта қалған Керей, Жәнібек, Бұрындық,Қасым, Бұйдаш, Тақыр, Мамаш, Хақназар, Есім, Тәуекел, Жәңгір,Тәуке, Болат, Жолбарыс, Ералы, Нұралы, Айшуақ, Шерғазы, Сәмеке, Абылай, Әбілмәмбет, Кенесары, Әбілқайыр, Бөкей, Шығай т.б. хан-сұлтандарының, батыр, би-шешен, жыраулары, яғни тарихи тұлғаларымыздың түркі, қазақ сөздерінен таңдалған есімдері «мен қазақпын» деп ұрандатып тұрғандай!
Қазақ халқының ұлттық ерекшелігі, дәстүрлі ұстанымы адам атынан, тегінен көрініс тауып тұрғаны дұрыс. Балаға ат беруге «ұлттық құндылық» ретінде қарағанымыз, сол жауапкершілікті әрқайсымыз сезінгеніміз жөн.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
