«Өзен жағалағанның өзегі талмайтынын» біздегі кәсіп иелерінен артық кім түсінген?! Дария бойынан бөлек, теңіз толқынында қайық ескен Сыр жұртының атакәсіпке деген ықыласы ерек. Соңғы жылдары судан сүзілген осы байлықтың Қазақстанға ғана емес, алыс-жақын шет елдерге тасымалдануы теңіз іргесіндегі елдің тіршілігін тәп-тәуір түлетіп-ақ тастады.
Балық шаруашылығы облыс үшін үлкен маңызға ие. Бүгінде Кіші Арал теңізі мен жергілікті маңызы бар көлдерден балықтың 14 түрі ауланады екен. Бір Кіші Аралдың өзінде 18 учаске болса, олар толықтай аудан мен қала әкімдіктерімен конкурс негізінде табиғат пайдаланушыларға бекітіліп берілген. Сондай-ақ өзіміздегі 207 көлдің 8 проценті осы негізде пайдаланылып келеді. Айтпақшы, ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің бұйрығымен биыл шілдеге дейін облысқа 2757 тонна балық аулау лимиті бөлінген екен. Оның ішінде аулаудың басымдық үлесі Кіші Аралға тиесілі, мұнда 2576 тонна балық сүзілуі тиіс. Былтыр облысқа 7492 тонна балық аулау лимиті берілсе, оның 95,4 проценті орындалған.
Тыйым болмаса, түгесіледі
Балықтың бал сорпасын татып көргендер өзен-көл жағалаудан әсте жалықпайды. Ал енді оны қаптап сатып, қаржысына дәніккен жаман. Рұқсатсыз, әрине. Қытайдың арзан торын теңіз не дарияға тастап, шағын көлшікте тоқпен ұрып алатын қаскөйлердің бүгінде қарасы қалың. Шектеу болса да, әсіресе, уылдырық шашар уақытын аңдитындар азаймай тұр. Сонымен Арал-Сырдария су бассейні бойынша шектеулер мен тыйымдар жайлы не білеміз? Жалпылама айтсақ. Теңізге құяр сағадан Түркістан облысының әкімшілік шекарасына дейінгі Сырдария өзенінде 1 сәуiр мен 30 мамыр аралығында балық ауланбауы тиіс. Ал облыс ішіндегі су айдындарында 20 сәуірден 10 маусымға дейін ау құрып, қайық еспей қоя тұрғаныңыз абзал. Теңізден нәпақасын айырып жүргендер де 1 мамырдан бастап 10 маусымға дейін ау-құралын жиыстыра тұрғаны жөн. Айтпақшы, сонау теңіздегі Сарышығанақ және Бутаковка шығанағы, осы екеуін байланыстыратын сағалары да мұздың ыдырауынан бастап маусымның 10-на дейін қадағалауда болады. Айтып отырған жеріміз – Кіші Арал теңізінің 15,16,17,18 учаскелері.
Сондай-ақ артемияның көбеюі кезеңінде Өзбекстанның мемлекеттік шекарасына дейін Қазақстан аумағына жататын Тұщыбас, Чернышева шығанақтарын қоса алғанда, Үлкен Арал теңізінде 1 сәуірден 31 шілде аралықта артемия жұмыртқаларын жинауға және дайындауға тыйым салу заң күшіне енгізілген.
Сонымен облысты кесіп өтетін жалғыз өзеннен бөлек, 371,5 мың гектар болатын Арал теңізіндегі балық түрлерінің өсімі қалай? Мұнан басқа 207 су айдыны бар облыстағы осындай байлық түрін сақтау мен қорғау жұмыстары қалай жүргізілуде?
– Елбасының өз уақытында қабылдаған шешімі Кіші Арал теңізін сақтап қалуға мүмкіндік берді. САРАТС жобасының 1-ші кезеңінің жүзеге асырылуының нәтижесінде Солтүстік Арал теңізі суының тұздылығы төмендеп, теңіз көлемі сәл де болса ұлғайды. Балық түрі 22-ге көбейді, оның ішінде республика Қызыл кітабына енген Арал қаязы да бар. Өзіңізге белгілі, көктем айларында балық қорғау мақсатында «Уылдырық» және «Таза су айдындары» акциялары республика бойынша өткізіліп келеді. Бүгінгі күні акциялардың іс-шаралар жоспары облыс әкімінің орынбасарымен бекітіліп, тиісті іс-қимыл графиктері жасалды. Белгіленген мерзімде жұмыстар атқарылып келеді. Табиғат байлығын тонап, жүгенсіздік танытатындарға тосқауыл жасап келеміз, – дейді облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының бөлім басшысы Айдос Аяғанов.
Жазасы да жеңіл емес
Былтыр уылдырық шашу мерзімінде, облыс бойынша 130 балық қорғау заңнамасының құқық бұзушылығы анықталып, оның ішінде 57 іс сот орындарының қарауына жіберілген. Ал таза су айдындары акциясына жергілікті мемлекеттік органдардың қызметкерлері, табиғат пайдаланушылар, тіпті, жоғары және арнаулы оқу орындарының студенттері де қатысатынға ұқсайды. Нақты мәліметке сүйенсек, акцияға 500-ге жуық адам қатысып, 98 техника мен 22 шағын көлемдегі кемелер жұмылдырылыпты. Нәтижесінде 70 тоннадан астам түрлі қоқыстар мен суда қалған мыңға жуық аудың қалдықтары жиналған.
Ау демекші, біздің балықшылар қолындағының көбі дерлік қытай ауы ғой. Осындай балық ресурстары мен басқа да су жануарларын аулау құралдарын пайдалануына және сатылуына тыйым салу бойынша аймақтық инспекция тарапынан рейдтік-қадағалау, түсіндірме жұмыстары жиі жүргізіледі.
Қытай ауы демекші, «Тарифтік емес реттеу шаралары туралы» Еуразия экономикалық комиссия алқасының 2018 жылғы 21 сәуірдегі №30 шешімімен қолданылуына тыйым салынған ау құралдары ЕЭО-ның кедендік аумағына әкелуге тыйым салынған тауарлар тізбесіне енгізілген еді. Сондай-ақ, «Сауда қызметін реттеу туралы» ҚР 12.04.2004 жылғы №544 Заңының 32-бабының 3-тармағының 4-3-тармақшасына сәйкес қолданылуы ҚР заңнамасында тыйым салынған, балық ресурстары мен басқа да су жануарларын аулау құралдарын сатуды жүзеге асыруға тыйым салынады деп анық көрсетілген.
Сонда да қара базарда осы ау құралдарының көптеп сатылуы әзірше тоқтаған емес. Тіпті, балық аулаудың нағыз кезеңінде 100 метрлік ау құралдан ондаған данадан алып, километрлеп теңізге төгетіндер барын біз жасыра алмаймыз.
Нақтысы, адамдар су айдындарын рұқсаттыз сүзсе, мынаны білген дұрыс. Мұнда жеке тұлғаларға – он, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне – отыз, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – елу, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерiне жүз айлық есептік көрсеткіш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады. Осы әрекетті тағы бір қайталап, балыққұмарлығы тыйылмаса, жеке тұлғалар – жиырма, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi – елу, орта кәсіпкерлік субъектілері – жетпіс, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерi жүз елу айлық есептік көрсеткіш мөлшерiндегі айыппұлды қоса арқалайды. Заңда осылай көрсетілген.
Ал енді айтарлықтай залал келтіре отырып, мысалы, жарылғыш немесе химиялық заттар, электр тогы не балық ресурстарын және басқа да су жануарлары мен өсiмдiктерін жаппай жоюдың өзге де тәсiлдерiн қолданыла отырып жасаса, онда қиын. Мүлкіңіз тәркіленіп, белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе қызметпен айналысу құқығынан бес жылға дейiнгi мерзiмге айырылу қаупі бар. Үш мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не сегіз жүз сағатқа дейiнгi мерзiмге қоғамдық жұмыстарға тартыласыз. Одан арғысы үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не сол мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы тағы бар. Ал осыны қайталап қалсаңыз, бұл жазаның көлемі де ұлғаяды.
Балық баптағандар…
Айтып отырғанымыздай, балық түрлерін сақтау һәм өсімін арттыру сияқты жұмыстар да жоқ емес. Бір ғана Аралдың Қосжар ауылындағы Қамыстыбас балық питомнигі жыл сайын 14,8 млн дана балық шабағын мемлекеттік тапсырыс есебінен Арал теңізіне және теңіз маңайындағы су айдындарына жіберіп отыр.
– Былтыр мемлекеттік тапсырысты орындау мақсатында жасалған іс-шаралар кестесіне сәйкес, барлық жұмыстар уақытылы атқарылды. Осы жұмыстардың сапалы және нақты орындалуы біздің, яғни, аумақтық инспекцияның бақылауында болды. Сонымен қатар, ірі су шаруашылық нысандарында балық өткізбейтін қондырғы болмағандықтан, жыл сайын күріш алқаптарында қалған шабақтарды құтқару шарасы қосымша жүргізіледі. Мысалы, былтыр күріштік алқаптар мен бөлектенген каналдарда қалған 7 млн астам шабақ құтқарылып, су айдындарына жіберілген, – дейді облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының балық шаруашылығы бөлімінің басшысы Жанқожа Сапаров.
Иә, күріш шаруашылығымен айналысатын өңірдің маусымдық егін мезгілінде Сырдариядан бастау алатын суландыру жүйелеріне көп мөлшерде жіберілетін сумен бірге миллиондаған балық шабақтары егістік алқаптарына өтіп кететіні рас. Былтыр «Шабақ құтқару» іс-шарасы облыс әкімдігімен бекітілді. Инспекцияның ұйымдастыруымен қалалық, аудандық орман мекемелері қызметкерлерінің күшімен шабақ құтқару жұмыстары биыл да жүргізілмек.
Қондырғы қорған бола ма?
Биылғы басты жаңалық мынау. «Халықаралық Аралды құтқару Қорының ҚР атқарушы дирекциясының» қоғамдық қоры Германияның GIZ компаниясы арқылы «Көкарал» су тоспасының алдына гидроакустикалық қондырғысын қою жоспарлануда. Қазіргі төтенше жағдайға байланысты іске қосылуы тоқтап тұрған қондырғың «Көкарал» су тоспасына Кіші Арал теңізіндегі балықтардың көп бөлігін өткізбеуге мүмкіндік беретін көрінеді. Бұл түбегейлі балықты мүлде өткізбейді деген сөз емес. Әйтсе де, Ұлы теңізге кеткен есепсіз байлықтың жолына сәл болса тосқауыл болады деген үміт те жоқ емес. Бұл қондырғымыз, аты айтып тұрғандай, гидроакустикалық құрылғыларды пайдалану арқылы су тоспасына жақындаған балықтарды үркітуге негізделген.
Мақала басында айтып өткендей, балық экспортына аялдай кетсек. Аймақта жылдық қуаттылығы 12,5 мың тоннаны құрайтын 9 зауыт жұмыс жасайды. Құрылысы енді басталған Арал қаласындағы «Қазақстан Аквакультура ЛТД» ЖШС жыл соңына дейін іске қосылады деген болжам бар. Жоғарыда айтып кеткен 9 зауыттың жұмысы нәтижесінде балық өңдеу өткен жылмен салыстырғанда 4 процентке артып, балық өнімдерінің 13 түрі шығып жатыр.
Байлық көзі болған балықтың сырт елге экспортталу жағы тым тәуір. Жалпы есебі 500-дей адам жұмыс істейтін балық кәсіпорындары биыл жыл басынан бері 1697 тонна өнімін Ресей, Польша, Нидерланды, Әзербайжан, Қытай, Германия, Литва, Украина елдеріне шығарған. Ал тауарлы балық өсіруде (аквакультура) жеті аудан мен қаладағы 9 балық өсіру шаруашылығы 143 тонна өнімді нарыққа шығарыпты.
Ержан ҚОЖАСОВ,
«Сыр бойы».
Суреттерді түсірген
Б.ЕСЖАНОВ,
Н.НҰРЖАУБАЙ
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
