Биыл дүниеге келгеніне 175 жыл толып отырған қазақ халқының ұлы ақыны, ғұлама ойшыл, ағартушы, аудармашы Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылығын терең тануға әлемдік деңгейде көңіл бөлініп отыр. Осы орайда ұлы ақынның туған топырағы – Семей өңіріндегі Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-өлкетану және әдеби- мемориалдық қорық-музейінің көшпелі көрмесі жыл басында Сыр елінде болған еді. Тарихы ерек, танымы бөлек рухани дүниелерді көзбен көріп, ұлылықтың ұшқынын көңілмен түйсінуге асықтық. «Абай дана, Абай дара қазақта» тақырыбындағы көрмеде ақын өмірінен сыр шертетін қолжазбалар, кітаптар, тұрмыстық бұйымдар қойылған. Ғасырлар жүгін арқалап жеткен бағасы биік құндылықтар түпсіз тұңғиығына еріксіз тартып әкетеді. Біз сол көрмеден тағы бірер сөз ұсынсақ.
Кітап –
қымбат қазына
Алғашқы көрген жәдігерміз – 1933 жылы М.Әуезовтің басшылығымен Қызылорда қаласында жарыққа шыққан ақынның кітаптары. Бұл кітаптарда ақынның бұған дейін Орынбор, Қазан қалаларында жарық көрген шығармалары жаңартылып басылған. Әлбетте, бұдан сол кезеңнің өзінде Абай шығармашылығына деген сұраныстың жоғары екенін аңғарамыз. Иә, сол отыз-қырық жастың арасында дүниетанымы бөлек ақын өзінің адамгершілік, гуманистік, қоғамдық, эстетикалық бағыттағы ізденістерін әлем ойшылдарының танымымен ұластырып, жалпы адамзаттық идеяларға жол таба білген. Сондай-ақ, ол халық даналығының күллі қадір-қасиетін бойына сіңіре отырып, қазақ поэзиясын жаңа биікке алып шықты.
Абай 40 жасынан бастап ақындыққа біржола бет бұрады. Өлеңдері ел ішіне ауызша және қолжазба түрінде тарайды. Ақынның тұңғыш өлеңдер жинағы өзі қайтыс болғаннан кейін, інісі Кәкітай, баласы Тұрағұлдың еңбегімен 1909 жылы Санкт-Петербургта басылып шыққан. «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі». Бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбайұлдары» деген тақырыппен Санкт-Петербург қаласында жарық көріп, барлық данасы Семейге Кәкітайдың атына жіберіледі. Осы жинаққа Абайдың тұңғыш өмірбаяны, 145 өлеңі мен 2 поэмасы енгізіліп, фотосуреті берілген. Сондай-ақ, Абай өлеңдері 1909 жылдан бастап өзге тілдерге аударыла бастайды. Бүгінде ақынның 1922 жылы Ташкент және Қазан қалаларында шыққан өлеңдер жинағы, 1934, 1939, 1948, 1945, 1954, 1957 жылдары жарық көрген жинақтары музейде сақталған.
Күміс ер,
кісе белдік…
Көрмеде Абайдың күмістелген ері мен кісе белдігі өзгеше әсер сыйлайды. Он бес жасында отау иесі атанып, жиырмаға жетпей-ақ әкесі Құнанбайдың қасында жүріп, ел ішіндегі дау-дамайды шешуге атсалысқан ақылды Абайдың, Тоғжандай сұлуға ғашық болып, қосыла алмай шерменде күйге түскен бозбала Абайдың, одан соң кемелденіп, толысқан ел ағасы Абайдың, қазақ сөз өнеріне құнды қолтаңбасын қалдырып, әлем әдебиетіне қалам тартқан ғұлама Абайдың келбеті көз алдыңнан көлбеп өтеді.
Шәкірті Әлмағанбет музейге табыстаған Абайдың домбырасы, ақынның өзі ұстаған, музейге де өз қолымен тапсырған аса таяғы, ас ішкен ағаш табағы да ерекше құнды жәдігерлер.
Абай ақын тоғызқұмалақ ойынын жақсы көрген екен. Сондай-ақ, жылдам ойлап, есептеу қызметін дамытатын осы ойынды балаларына үйретеді. Көрмедегі ақынның өзі ұстаған тоғызқұмалақ тақтасы да көзге ыстық.
Киелі
Жидебай жері
Абай есімімен тығыз байланысты киелі орындардың бірі – Жидебай. Көрмеде осынау киелі мекен жайлы кеңірек біле түстік.
Жидебай қорық-алқабы Семей қаласынан 178 шақырым жерде, Абай ауданында орналасқан екен. Оңтүстігінде – Шыңғыс, батысынан Қыдыр жоталары мен Шұнай, солтүстігінен Өртең, оған жалғас шығысынан Орда, алыстан Архат тау сілемдері көзге шалынатын көрікті мекен. Шығыстан Қарауыл өзені бойлай келіп, мал жайылатын көгалды қорық алқабы болған. Өскенбай, Құнанбай әулеттері қоныстанғанға дейін бұл араны Жидебай есімді кісі мекендегендіктен, солай аталып қалған. Бұл мекенді Құнанбай әулеті 1840 жылдан қоныс қылған, Оспан отау көтергенде, қыстауды еншісіне қалдырып, Ақшоқы бауырына қоныс аударады. Ал 1894 жылдан қорық және қыстау үйді Абай қоныс еткен. Ақынның шығармашылығы ерекше қарқын алған кезі осы уақыт болған деседі.
Иә, Абайдың өмірін толық білу алдымен ақынды тудырған дәуір, тарихи орта, сол замандағы саяси-әкімшілік құрылыммен танысуға жетелейді. Көрмедегі тарихи құжаттар, құңды деректер мен фотосуреттер Абай өмір сүрген заман тынысымен таныстырады.
Абайдың балалық шағы ХІХ ғасырдың екінші жартысында өтті. Бұл кезде патшалық отарлау саясаты қарқынды жүріп жатты. Қазақ елін отарлау ең алдымен ежелден қалыптасқан билеу жүйесіне реформа жасаудан басталады. Архив деректеріне сүйенсек, ақынның 19 жылға жуық ел билеу жұмысымен айналысқаны белгілі. Оның ішінде 12 жыл болыс-управитель болса, алты жыл шартты би болып сайланады. Абайдың болыстық қызметіне қатысты деректің бірі – 1875 жылы Қоңыр-Көкше болысы жайында облыстық санақ мекемесіне берген есебінің көшірмесі. Есепте болыстықтағы адамдардың, малдың, қыстаулардың саны толық көрсетіледі.
Ал 1878 жылы Семей қаласында халықтың тұрмыс-салтын, шаруашылық жағдайын, табиғатын зерттейтін ғылыми орталық – Санақ комитеті құрылады. Оның жанынан 1883 жылы өлкетану музейі мен орталық кітапхана ашылады. Е.Михаэлистің ұсынысымен, Абай 1886 жылы Санақ комитетіне толық мүше болып сайланады. Сонымен бірге, 1883-1884 жылдары Абайды, балалары Ақылбай мен Мағауияны «Елге бастауыш білім беру қоғамына» мүше етіп қабылдайды. Көрме экспозициясында осы аталған Санақ комитетінің 1899 жылғы есебі, Бастауыш білім беру қоғамы мүшелерінің жарнасы көрсетілген құжат қойылған.
Көрмеде Құнанбайдың анасы, Абайдың әжесі, абыз қария Зере әжеміз жайлы және ақынның анасы, ақылды да парасатты Ұлжан ана жайлы, олардың шыққан тегі туралы деректер бар. Жалпы Өскенбайдан тараған ұрпақтың шежіресі сақталған.
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
