Аралдың ақиық ақыны Зейнолла Шүкіров ұлы теңіздің тартылып кеткенін емес, енді тартыла бастағанын көргенде, осының соңы үлкен апатқа әкеледі-ау деп сезінгендіктен, «жан бер десең, жан берем» деп күңірене жырлаған-ды. Содан бері қаншама өлеңдер, прозалық туындылар жазылды. Толғау-жырлар шығарылып, халықтың мұң-шерін қозғап, ұлы даланың сыңсыған сарынына ұласып боздап жатты. Аралда туған, несібесін теңізден айырған әрбір көкіректі мұң басты. Көз алдында табиғаттың қайталанбас жауһары құрып бара жатқанына кім төзсін?! Қолдан келер қайран жоқ…
Бұл тек сол кездері Аралдың ғана басында болған трагедия емес еді. Қазақ жерінің қай пұшпағы болмасын аяусыз кескіленіп, асты-үстіне түсіп жатты. Семей полигоны күндей күркіреп, төңірегіне өлім уын септі.
Шанжархан Бекмағамбетов – Арал өңірі халқының басына төнген осындай зауалды жастайынан көңіліне түйіп өскен ақын. Бүгінде Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің профессоры Шәкеңді мен ол кезде болашақ тілші-ғалым емес, шындығы керек, әдебиетші-ғалым, ақын болады деп елестеткенмін.
Біздің кездесуіміз сонау 1977-1978 оқу жылында байырғы балықшылар ауылы Қаратереңнің Т.Шевченко атындағы орта мектебінде болды. Ол мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі екен. Менен екі-үш жыл бұрын Алматыдағы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетін бітіріп, туған ауылының мектебіне оралған есейген жігіт. Жатсынған, жассынған жоқ. Мектептің сол кездегі пионер жетекшісі Дәулетбай Жүгінісов (марқұм) бар үшеуміз күнді түнге ұластырған, қызуы мен ырду-дырдуы мол әдеби орта құрып, әдебиеттің сиқырлы әлеміне сүңгіп кеттік. Дәулетбай Төлеген Айбергеновтің өлеңдерін, Мұхтар Шахановтың «Танакөз» поэмасын жатқа соғады. Шәкең Дәулетбайдың өжеттене талап етуімен өз өлеңдерін оқиды.
– Иә…
Мен онда ақын болғанмын,
Кірпігіменен таңды ілген.
Ақынша ойлап толғандым,
Ақынша шамырқандым
мен.
Мен жырдың жібек
бауының,
Шашағын сәндеп тарадым.
Сен сонда, туған ауылым,
Жалт етіп маған қарадың, –
деп бастайды. Өлең алғашқы шумақ жолдарымен-ақ елең еткізеді. Тың образ, ой өрімдері әп сәттен-ақ жан-дүниеңді баурап алады. Жүз шақырымдық жолды жүгіріп өтіп, суатқа аңсап келіп бас қойған киіктерше, құмарлана елеңдеп, алағызып құлақ түреміз. Алдымыздан сәнді, жаңа бір көркем дүние есігін айқара ашып сала бергендей. «Кірпігіменен таңды ілген…», «Мен жырдың жібек бауының, Шашағын сәндеп тарадым». Өлең-жырдың оюлы үздігін мына Шәкең қалай-қалай қайырады дейміз таңырқап, бір жағы сүйсініп. Ондайда уақыттың түн жарымы екені ұмытылады. Қаратереңнің самсаған жұлдызға толы аспанының астында жыр-самалы соғып, жыр-түңлігі желп-желп көтеріліп тұрғандай сезіледі. Ақ қанат періште жыр жолдары самғап биіктеп, шүпірлеген жұлдыздарға, жусан иісті құмдауыт далаға сіңіп кетіп жататындай. Біз осындай жырды өзіміз жазбағанымызға іштей шығармашылық қызығу сезімін өткере отырып, алғашқылардың бірі болып, бұл өлеңді ақынның өз аузынан тыңдағанымызға, осының куәсі болғанымызға қуанатынбыз. Ол бір әдемі уақыт екен ғой.
Шанжарханның бірсыпыра өлеңдері туған ауылымен өзектес келеді. Әйгілі теңіз жағалауындағы балықшылар ауылы Қаратерең қазақтың салт-дәстүрі мен өнері, бауырмалдығы мен кеңпейілдігі мықтап орныққан өзгеше құт мекен. Аудан орталығынан екі жүз шақырымнан аса алыста жатырмыз демейді. Өз-өзімен қайнап, буы бұрқырап аспандап жататын. Мектеп оқушыларының спортқа бейімділігі қызықтыратын. Қыстың күні мұз айдынын жасап жіберіп, конькимен зырғып, шайбаны қақпаға қарай қақырата соққанда, сол уақыттың бренді СССР мен Канада құрамасы ойнап жатқандай сүйсінетінбіз. Жаздың күні қырда ойнаған футбол өз алдына, мектеп ауласындағы волейбол алаңында допты жерге түсірмей, үсті-үстіне соққылап, тартысты ойындар өткізетін. Мектептегі қазақ әдебиетінен өтетін Шәкеңнің сабағы өзгеше реңде болатын. 10-класта оқитын М.Әуезовтің «Абай жолының» 4 кітабын ұстаз оқушыларға іріктей мазмұндап айтып, образдардың дамуы мен жазушы шеберлігін сюжетпен бірлікте түсіндіретін. Бір қызығы, мектеп оқушыларының әдебиетке құштарлығы ма, әлде мұғалімнің алдын ала тапсырмасы ма, көпшілігі «Абай жолын» оқыған болып шығады. Мен осы бір жайға күні бүгінге дейін таңғаламын. Қазіргі мектепте М.Әуезов шығармашылығы осылай өтіле ме? Ол кезде, мәселен, ұлы суреткердің шығармашылығына 10 сағат қана уақыт берілетін.
Жыр тұнған, сыр тұнған Қаратереңде қызықты оқиғалар көп-ақ. Қазірде елімізге танымал қарымды журналист, зерделі әдебиет зерттеушісі, ғылым докторы, академик Бауыржан Омаровтың алдымызда құлағы қалқиып шәкірт болып отырғаны әлі көз алдымызда. Ал мұндай жастар мектепте біраз бар еді. Әлем қалаларына мұхит асып барып білім алып, әуе кемесін тізгіндеген халықаралық дәрежедегі ұшқыштар да, кино, театр өнерінің саңлақтары да, ақын-жазушылар да шықты бұл ауылдан.
Шанжарханның тағдыр жазған бір бақыты осы ауылдың топырағында туып, ақ шағыл құмында аунап, бала кезден есік алдындағы Қарттұма көлінің күмістей суына шомылып, тереңінен сүйрік суырып өскен қызықты күндерінде болар. Бала күннен көлдің қалың қамыс қопасына түсіп, сап-сары масасымен алысып, таланып, көзін тырналап ашып көк пішен мен сары қамысты құлаштай орып, одан қалды ақбас толқындарымен алыса асау теңіздің шыған төріне аттанып, балық аулап, еңбекпен ер жетуі еді. Бұл оның бүгінде 90 жастың төріне абыроймен шыққан Аралдың абыз қарты, белгілі жорналшы Шәкірат Дәрмағамбетовтің теңіз тарландары туралы жазған очерктерін, өзінің алдында ғана қанат қағып, жыр әлемінде таныла бастаған Жарасқан, Шөмішбай өлеңдерін оқып, аудандық «Толқын» газетіне алғашқы өлеңдері жарияланып, арманын іштей үкілеп жүрген жарқын кезі болатын. Сондықтан да оның ақындық салмағын, өлең сөздің киесін ұғынуын туған жерінен бөліп алуға әсте болмайды.
– Ақ құм дедік ауылдың
Сыртындағы шағылды.
Бал қызығы бар ұлдың
Сол шағылдан табылды.
Ақ тікеннен үй жасап,
Аққұмда біз ойнадық.
Тілемедік күй де аса,
Тек ойынға тоймадық.
Кезіп сонау нұрада
Жүрдік бұзау қайырып.
Тойып ап итжуаға,
Бұзаумен бір жайылып, –
дейді ақын. Мұндайда Дәулетбай жанып түсетін. Поэзияға деген ішкі құштарлығы тепсініп бетіне шыға келеді. Жалпақ беті алкүреңденіп, көзі шоқтай жайнап, құдды өзі жазғандай қуанатын. Поэзия қуаты үстемдік құрған сол Қаратерең күндері бұл кезде сағынышқа айналған. Сондықтан да сол ортада өмір кешкен Шанжархан ақынның жырларында ұлттық бояу, қазақы болмыс пен мінездің болуы табиғи сіңісті құбылыс деп білемін.
Ақынның туған жер туралы өлеңдерінде Арал теңізіне арналған туындылары бір төбе. Шалқыған теңізде асау толқынмен алысып өскен зерек ұлдың ақын көңілі ұлы теңіздің бүгінгі міскін қалпымен келісе алмайды. Күйініш те, өкініш те, дәрменсіздік те оның жырларынан айқын көрініп отырады. Теңіздің сусыраған өлімші халін өзінің қансыраған, езілген, еңіреген жан-жүрегімен байланыстырады.
– Үндемей неге жүрсің деп,
Күрсінбе, Теңіз, күрсінбе.
Қоярға жанын жер таппай,
Жүр ғой бұл күнде
құр сүлде, –
дейді ақын. Айдыны шалқыған сол бір әдемі кездің енді қайтып оралмасына мүлде сенгісі келмейді.
– Өзіңмен бірге толғанып,
Толқын боп мен де
тербелгем.
Жыр жазушы едім
қолға алып,
Күміс қаламды сен берген, –
дейді тағдырын теңізбен ұштастырып. Табиғаттың сол жауһарын енді бүгінгі ұрпақтың білмейтіні өкінтеді. Бүгінгі ұрпақ Арал теңізінің айдыны шалқыған буырқанған бура шағын қайдан білсін. Теңізді көрдік, жағасында ертеден кешке дейін армансыз шомылдық дейтін біздің өзіміздің жадымыздан сол суреттер ұзап бара жатқандай. Біреуге айтсаң сендіре алмайсың. Қазір теңіздің орны ойдым-ойдым, терең қазан шұңқырларға айналған. Кей тұстары ақтаңдақтанып сор болып жатады. Бір кездегі теңіз ортасындағы аралдар бүгінде биік жарлауыт құм төбелерге айналған. Аңызақ жел құм суырып, тұзды шаңдақ құйын боп үйіріліп аспанға шаншылады. Даланың ұзан сарыны тоқтаусыз уілдейді. Жаныңды қайғы зары қысады. Шыққыр көзім осыны көрмегенде дейсің іштей күңіреніп. Сонда да ақын Ұлы теңізін жаманшылыққа қимайды. Бүп-бүтін бейнесін көкірегіне толайым құйып алып, шаңқылдаған шағаласымен, үзілмей соққан майда толқынымен іштей сырласады.
– Ұлы теңіз!
Кеткен жоқ ол жоғалып,
Буырқанып жатыр менің кеудемде, – дейді толғанып.
Қызық пародокс! Украин халқының ұлы кобзары Т.Шевченконың қаламынан туған теңіз пейзажын көз алдыма елестетемін. Жайқалған теңіз қандай, ай сәулесі астындағы айдын күмістей жалтырайды. Суға түскен алғашқы кеме. Райым бекінісі төбесінен көрінген шалқар теңіз бейнесі көз ұшында бұлдырап көрінген кең атырап… «Қосарал жырлары» ойыңа келеді. Иә, Аралдың шын бейнесін келер ұрпақ, бәлкім, осындай өнер туындылары арқылы білетін болар. Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» шығармасы арқылы теңіздің дүлей дауылын, аспанға шапшыған асау толқынын, Сергей менен Жалмұратты жұтып жіберген тұңғиығын сезінер. «Соңғы парыздағы» Жәдігер болып қолынан еш дәрмен келмей сарсаңға түсер. Солардың арасында Шанжархан ақынның да Аралын аңсап, ащы-тәтті мұң кешкен, жүрекке жылы өлеңдерін оқыр.
Біз не дейміз?! Соның бәріне тілекшіміз.
Сәмен ҚҰЛБАРАҚ,
филология ғылымдарының докторы, профессор,
ҚР Жазушылар одағының мүшесі
