Бүгінде 70 жасқа толғалы отырған Ш.Айтматов атындағы Халықаралық қоғамдық ғылымдар академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Зинол-Ғабден Қабиұлы Бисенғали ұзақ жылдар бойы қазақ әдебиеттану ғылымында талмай қызмет етіп келеді.
Ол ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасының өзекті мәселелерін, оның ішінде роман жанрын зерттеуге елу жылдан астам уақытын арнады. Қазақ әдебиеттану ғылымына қосқан үлесі ұшан-теңіз. Қазақ прозасының шығу төркіні, даму жолдары жайлы: «ХХ ғасыр басындағы қазақ прозасы» (1989), «ХХ ғасыр басындағы қазақ романы»», (1997), «Казахский роман начала ХХ века» (2003), «Қазақ романы» (2003), «1940-60 жылдардағы қазақ әдебиеті» (2006), «Қазақ прозасы: ХХ ғасыр басы: Жаңа роман жолында. Зерттеу» (2010) монографиялары мен оқу құралдарын жазды.
Қазақ романы өз тарихында түрлі саяси-әлеуметтік, ресми идеология тарапынан қаншама кедергілерге тап болса да, адамзат баласы таңданып, таңырқап оқитындай, мәңгі өлмейтін туындыларды дүниеге әкелгені белгілі. З.Ғ.Бисенғали Т.Жомартбаевтың «Қыз көрелік», С.Торайыровтың «Кім жазықты?», «Қамар сұлу», С.Көбеевтің «Қалың мал» туындыларында халық прозасы үлгілерінің әсері басымдығын, ал халықтық дастандар фабуласын романық сюжеттерге көшіру тәжірибесін С.Мұқановтың «Сұлушаш» романынан тануға болатындығын зерттеушілер арасында кәсіби маман ретінде алғашқы ғылыми тұжырым жасаған әдебиеттанушы-ғалым.
Зерттеуші Т.Жомартбаевтың «Қыз көрелік», С.Мұқановтың «Сұлушаш», Ж.Аймауытұлының «Ақбілек», «Қартқожа» романдарында ертегілер мен фольклорлық мотивтерді, мистиканы адам өміріндегі бейсаналық жұмбақтау құбылыстарының сырын ашуға, кейіпкер психологиясын бейнелеуге шеберлікпен қолдана білгендіктерін жүйелеуде білімділік пен біліктілік танытты.
Алаш ардақтылары М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамал», Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ кешу», Ж.Аймауытұлының «Ақбілек», «Қартқожа», Ш.Құдайбердіұлының «Әділ мен Мария», М.Әуезовтің «Қилы заман» романдарындағы қоғамдық сана мен жанр дамуының стильдік ерекшеліктеріне жаңаша көзқарас тұрғысынан теориялық талдаулар жасады. Қазақ романдарының түп-тамырын қазбалай зерттеген профессор Зинол-Ғабден Бисенғали: «Қазақ романдарының көлемі шағын, көркемдігі нашар, сондықтан олар роман жанры талабына жауап бере алмайды. Қазақта роман болған жоқ. Роман қазақ әдебиетіне кеңес үкіметінен кейін келді» деген қасаң, біржақты айтыла салған пікірлердің тас-талқанын шығарып, ғылыми негізде дәлелдеп берді. Мысалы, М.Дулатов пен Т.Жомартбаев, С.Көбеев пен С.Торайғыров шығармалары Ф.Достаевский мен Л.Толстойдың шығармаларына, романдарына неге ұқсамайтындығына талдау жасай отырып, роман жазудың теориялық негіздерін меңгерудің романшыға қаншалықты қажеттілігін танытты. Кешегі күнге дейін оқулықтар мен әдебиет тарихына енген романдардың идеологияның ықпалынан шыға алмай, коммунистік методология бағытында сөз болғандығы шындық. Бұл тұрғыдан келгенде оқулықтардағы шығармаларды сұрыптауға да ғалым көп еңбек сіңірді.
Роман жанрына қатысты даулы мәселелерді қарастырғанда: «Роман жазуды кәсіп етпек түгіл, шығармашылықтың өзімен тиіп-қашып айналысқан жандардан аса күрделі, жүйелі, көркем роман күту мүмкін бе? Роман жанрының қиындығы сонда, оны жазуға отырған қаламгердің өзі романдық ойлауға жетуі керек. Романға қажет тіл қалыптастыруы керек. Роман кейіпкерлерінің қақтығыстағы, дау-дамайдағы, рухани ішкі әлеміндегі, ойлауындағы тілдік ерекшелігін сақтай отырып, осы шындықты көркем мазмұнда сақталатындай үндестікке ұластыра бірлікке әкелу керек. Романның ұлы мақсаты – тағдырлар талайы мен тартысының тарихына жететін жеріне дейін жетелеп отыру» дегенде ғалымның басты сүйенер Темірқазығы роман теориясына қатысты байсалды ой-тұжырымдар білдірген ұлттық әдебиеттану ғылымының басында тұрған Алаш ардақтылары Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов, М.Әуезов қисындары болды. Ғалымның осы бағыттағы ғылыми-танымдық зерттеулері санамызда серпіліс туғызды, қазақ әдебиеттануына мазмұндық жаңалық әкелді.
ХХ ғасыр басындағы қазақ романдары туралы зерттеулерінде ғалым есте болуға тиісті үлкен мәселенің бірі өзге елдер романдарының үлгісіне қарап жалтақтай берудің қажетсіздігін бағамдады. Әр ел мен ұлттың, адамның өзінше ойлап әрекет ететіні тәрізді, өнерде де өзінше көркем өрнектер болатындығын, қазақ халқының ойы мен сөзінің эстетикалық қуатын өзге тілде жеткізудің қиындығы қаншалықты шындық болса, оның қазақы табиғаты да соншалықты айқындығын, сондықтан да бір елдің өлшемдік бірліктері екінші ел үшін шартты ғана болатындығын ескертті. Сонымен бірге, ХХ ғасыр басындағы роман жанрына қалам тартқан барлық қазақ жазушыларының шығармаларынан қоғамдық, адами мәселелерді кең мәнінде қозғай алатын философты іздеу қиянат екенін дәлелдеп көрсетті. Романшыларға қойылар талаптың ауыр екендігін зерделей келе: «Роман арқылы қаламгер оқырманына не жеткізеді, мәселе осында. Мұның түрі де көп, тәсілі де көп. Талантты қаламгердің әр романы – дәуір, заманаға қажетті, қасиетті дерек. Ұрпағына, сол арқылы адамзатқа қалдырған асыл мұра. Ол оқушысын тапқанша сақталуға тиіс. Адамзат тарихының жинаған мұраларын бір адамның түптей білуі қаншалықты мүмкін болмаса да, талантты жазылған романның қашан да оқушысын табары сөзсіз. Романның жарық көрген күннен бастап қоғамдық санаға қозғау салатыны, кезегін күтіп сөрелерде, жеке адамдар қолында, арнайы қамауда сақталатындары болады. Дегенмен, адамзатқа, қоғамдық санаға ой салатын туынды қалтарыста қалмайды».
Адамдардан мейір, көл-көсір шапағат, терең парасат, биік адамгершілікті аңсап өткен әрі игі жақсылармен өткізген әр сәтін бір-бір жасқа балап, тарихта мың жасады деген атаққа ие болған Лұқпан Хәкім былай депті: «Адамдарға жасаған жақсылығыңды ұмыт. Өмірдің өткінші екенін сезін».
Бір ғажабы Зинол-Ғабден Бисенғалиға кандидаттық диссертациясын қорғау барысында ресми оппонет ретінде алғаш пікірді, қасиетті батаны Сыр елінің ғұлама ғалымы Ә.Қоңыратбаев берген екен. Алғашқы оң көзқарас, ыстық ықылас, жылы пікірді біз туып-өскен елдің ғұламасынан алуы Сыр елінің жастарына Зейнол-Ғабден Қабиұлының бар мейірімін төккендей. Отбасылық өмірлері барынша жарасымға, сыйластыққа, мейірімділікке, бауырмалдыққа толы, қазақ жұртына үлгі боларлық Бисенғалиевтер шаңырағында талай бас қостық. Ғалымның зайыбы, белгілі тілші-ғалым, ф.ғ.д. Жамал Манкеева. Бір отбасындағы қос ғалымның ғылыми жетекшілігімен бүгінде Сыр елінде, жоғары оқу орындарында қызмет атқарып жүрген З.Алпамысова, Ә.Алмауытова, Ш.Елемесова, Г.Кәмішова, А.Айтбаевалар тіл білімі мен әдебиеттанудың өзекті мәселелері бойынша кандидаттық диссертацияларын қорғап, ғылым мен ағартушылық саласында табысты еңбек етіп жүр.
Бүгінгі мерейлі 70 жасында Сыр өңіріндегі ғалымдар қауымы атынан үлкен жүректі ұстаз -профессор Зинол-Ғабден Бисенғалиға ғылым көкжиегіндегі жұлдызыңыз жарқырай түссін, адамдық, ғалымдық болмысыңыз биіктей берсін демекпіз.
Бағдат Кәрібозұлы,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің профессоры.
Айман Айтбаева,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда университетінің доценті
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
