Осы 2025 жылдың бастапқы айы еді. Дәлме-дәл айтсам, қаңтардың 7-ші жаңасы. Ертеңгілік. Қар борады. Аязы жоқ, жып-жылы. Жылып ериді. Күліп ериді. Бір жаңалық күткендей-ау. Айтқандай-ақ, облыс әкімі Н.Нәлібаев бастаған, облыстан Парламентке сайланған депутаттар түгел дерлік келе қалды.
Сөйтсек, ауданда алғашқы «Жайлы мектептің» құрылысы бітіп, соның ашылу салтанатына жиналған екенбіз. Аймақ басшысы құттықтау сөз сөйледі. Содан кейін бірсыпыра азаматтарды марапаттады. Екі-үш қария алғаннан кейін диктордың «Арал аудандық ауруханасы хирургия бөлімшесінің меңгерушісі, ауданның құрметті азаматы Жүсіпов Әмірхан марапатталады» деген дауысы саңқ етті.
Орта бойлы, толықша келген, жауырынды, мығым денелі жігіт ағасы кең қадамдап облыс әкімінің алдына келді. Омырауына «Қызылорда облысының дамуына қосқан үлесі үшін» төсбелгісі тағылды. Суретке түсті. Салтанатқа жиналған халық ұзақ қол соқты. Себебі, оның қызметіне алғыс айтқандар баршылық еді. Әсіресе, менің жаныма жайғасқан қаламгер, ұстаз, қоғам белсендісі Аманжол Жолмағамбетов айрықша ықылас танытты. Мен оған таңдана қарадым. «Аға, айрықша шапалақ соғуымның мәнісі былай…» дей бергенде, «Жайлы мектептің» салтанатты лентасы қиылып, көпшілік ішке лап қойды. Біз де сол толқынның арасында кеттік. Аманжол інімнің әңгімесі аяқталмай қалды.
Жұрт ұйқыда, ол ояу
– Жексенбі, яғни демалыс күні еді, – деді Аманжол інім баяу тіл қатып, – кешкі асты ішіп болып, дастарқан жиналған кезде Болатбек балам «ішім бүріп барады» деп жерге домалады. Зәре кетті. Жеті балам бар. Үлкені 13 жаста. Бұрын Гүлшат қызымнан айырылып, қапа болғанмын. Жедел жәрдемді шақырдым. Олар баламды алып кетті. Кезекші дәрігер және басқалары көріп жатты. Менде шыдам таусылды. Қараңғы түн. Жұрт ұйқыға кеткен. Әрі демалыс күні. Танымал хирург, талайды төнген ажалдан құтқарған Әмірхан Жүсіповке телефон шалдым. Ояу екен. «Осылай да осылай» деп баян еттім.
– Қазір, барамын, аға! – деген жауабын естіп қуанып қалдым.
Келді. Көрді. Кідіртуге болмайды. «Операция столына!» деген пәрмен берілді. Маған «Үйге қайта беріңіз, пәлендей қауіп жоқ» деді.
Қайдағы қайту! Залды кезіп жүріп алдым. Бір кезде ақхалаттылар да шықты-ау!
– Бір тамыры үзілген екен, тігілді. Енді демалуыңызға болады, – деді Әмірхан күліп.
Мен де күлдім. 3-4 сағаттан кейін Болатбек баламның өзі «папа, жақсымын!» деп хабарласты. Сонда барып «уһ» деп дем алдым. Әлгі шапалақтың хикаясы осындай еді. Осындай хәлге ұшыраған, жалғыз мен бе екен?
***
– Бір себептермен аудан орталығына барғанымда оң жақ бүйірім түйіліп, ауырып, мазамды алды, – деп жазады «Жаңақұрылыс» ауылының сөз ұстар төрешісі, ардагерлер кеңесінің төрағасы Сердалы Шалбаев. – «Соқырішек» дейін десем, оған бірнеше жыл бұрын ота жасатқанмын. Содан хирургия бөлімінің меңгерушісі, тәжірибелі хирург Әмірхан Жүсіпов мені әлденеше тексеруден өткізіп, бүйрегімнің бойында тас бар екенін анықтап, жүрегімнің әлсіздігіне байланысты облыстық ауруханада емделуге кеңес айтып, жолдамасын жазып берді. Мұнда мың жасағыр хирург Еркін Қонысұлы Ысқақов жасаған ота сәтті аяқталды. Қалайша разы болмассың!
Осындай жылы лебізді Әмірхан Жүсіповтің ондаған, тіпті жүздеген пациенттерінен естуге болатын еді. Ол 2004 жылы-ақ «Денсаулық сақтау ісінің үздігі» белгісін алып үлгірген-ді. Және осы жылы Арал ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан қомақты үлесі үшін «Жылдың үздік дәрігері» де атанған-ды.
Міне, осы және тағы да басқа жинақтаған деректерім сырқат жандардың арқасүйер азаматына айналған, 43 жыл бойы қолынан қандауыры түспеген Әмірхан Ізбайырұлымен сұбхаттасуға, кездесуге шақырғандай болды.
Рига түбіндегі айқаста
– Әмірхан Ізбайырұлы, биыл, яғни осы 2025 жылы жаһандық деп аталатын 1941-1945 жылдар аралығындағы соғыстың аяқталғанына 80 жыл толды. Өзіңіз көпке танымал дәрігер-хирургсіз, ал әкеңіз осы соғысқа қатысқан майдангер деседі. Оған дейін қайда болған, нендей жұмыс істеген? Сол жайында ақпарат берсеңіз…
– Әкем 1918 жылы теңіз жағалауындағы шағын қыстақта дүниеге келген. Әуелі ауыл молдасынан дәріс алған.
Одан кейін үш жыл сауат ашу курсында оқыған. Жастай жұмысқа араласқан. «Сексеуіл» стансасында теміржолшылық міндет атқарған. 1939 жылдың басында, Герман-Кеңес соғысы басталмастан бұрын-ақ Отан алдындағы әскери борышын өтеуге аттанған. Алғаш рет фин-кеңес текетіресіне қатысып, Ленинградты қорғаған жауынгердің бірі.
– Апыр-ай ә? Ленинградты қорғаған дейсің бе? Оны «Қысқы соғыс» деп атайды. 1939 жылдың 30 қарашасында басталып, 1940 жылдың 12 наурызында аяқталған. Кісі өлімі де көп болған. Аман-есен шыққан ба?
– Иә, құдай сақтаған Ленинград маңындағы 376-атқыштар дивизиясының 1948-полкінде болып, әскери міндетін өтеген. Одан соң сол 1940 жылы Балтық бойы республикаларын Кеңес үкіметіне қосу операциясында көзге түскен.
– Бұдан әрі 1941 жылдың жазында соғыс басталды. Елге қайтқан ба?
– Қайдағы елге қайту? Бас-аяғы сау адам Ленинградты, Эстония, Литва, Латвияның қалаларын жаудан босату шайқасының да қақ ортасында жүрген. 1945 жылдың бастапқы айларының бірінде Рига түбіндегі соғыста ауыр жарақаттанып, госпитальға түскен. Әкем, жалпы төрт рет жарақат алған. Сол Прибалтика майданында жүргенде «Даңқ» орденімен марапатталған. Жеңіс күнін де Ригада қарсы алған. Бұл мәліметтің бәрі Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің Орталық архивінен келді.
– Ойпыр-ай, не деген жанкештілік. Ленинград қаласы 900 күн-түн жаудың қоршауында болды. 1944 жылдың жазында ғана қоршаудан толық тазартылды. Ал Латвияның астанасы Риганы 1944 жылдың қазан айында Прибалтика майданының жауынгерлері азат етті. Тарих осылай дейді. Демек, әкеңіз Ізбайыр Шамалұлы Жүсіпов осы қанды жорықта ауыр жараланды. Арал қаласынан әкеңіздің атына көше берілу рәсімін ерлікке тағзым деуге болады.
– Елге оралып, емделіп, сауыққасын жұмысқа орналасқан болар?
– Иә, Аралдағы обаға қарсы күресу стансасында зейнетке шыққанша еңбек етті. Анамыз Маутай Молымбетқызы екеуі бала-шағасының қызығына бөленіп, бақуатты өмір кешті.
Гудок
– Қалың оқырман майдангердің ұлы, бүгінгі көпшілікке танымал хирургтің, яғни сіздің жастық кездегі арман-қиялыңызды білгісі келеді. Теңіз жағалауында өскендердің ақын болмауы мүмкін емес деген де тағылым бар ғой!
– Теңіз жағалауында өскенім рас. Осы Арал қаласындағы №15 орта мектептің түлегімін. О кезде теңіз суы толы болатын. «Аралбалықтресі», Арал теңіз порты, кеме жөндеу зауыты сияқты өндіріс орындарында еңбек көрігі қызып жататын. Ертеңгілік жұртты жұмысқа шақырған кеме жөндеу зауытының гудогі бізді де оятып, «Тұр, тұр, сіздерді ұлы істер күтіп тұр!» дегендей қамшылайтын, құлшындыратын. Содан ба, жазушы-ақын болуға талаптандым. Батырлар жырын ынта қоя оқыдым. Сізге айтайын, үшінші сыныпта-ақ роман, повесть, поэма жазып тастадым.
– Е-е, қойыңызшы, рас сөз бе?!
– Ып-ырас. Біраз өлеңді қағазға төктім. Сөйтіп «Толқын» газетіндегі Серік ақынға бардым. Оқыды, оқыды да, темекісін бұрқыратып шегіп отырып:
– Бауырым, бұл сенің қолың емес, – деп кесіп айтты.
Онысы да дұрыс болды, әйтпесе әлі талай дәптерді шимайлайтын едім.
– Ал сонда медицинаға қалай келдіңіз?
– Бірде «Сексеуіл» станциясына бара қалдым. Сонда Масаты есімді ет жақынымыз бар-ды. Оныншы сыныптағы кезім. Ер жеттім. Әлгі кісінің түсін көріп шошып кеттім. Қиналғаны-ай! Сөйтсем өңеш обырына шалдыққан екен. Сол арада дәрігер болуға шешім қабылдадым. Әкеме айтып едім. Соғыста болған, әлденеше рет жарақат алған, ақ халаттылардың жедел жәрдемінен аман қалған кісі ғой. Мені қолдады. Атырауда тұратын зейнеткер қарындасы, дәрігер Күлімханмен ақылдасып, ақыл-кеңес алуға мені сонда жіберді. Со жақтан Алматыға кеттім. Әні, менің дәрігерлікті таңдауымның жөні осылай.
Қызықтырып қияға жетелеген…
Ол Алматыдағы мемлекеттік медициналық институттың «Емдеу ісі» факультетіне түсті. Осында үш жүзге тарта замандасымен бірге оқыды. Алдыңғы сапта болды. Әсем Алматыны аралады. Кітапханаларда ұзақ отырды. Спорт кешеніне, театрға, киноға, оқтын-оқтын ауруханаларға барып, мамандығы бойынша практикадан өтті. Ұстаздары кілең дөкей. Профессорлар Михаил Иванович Брякин, Ишанбай Қарақұлов, Аркадий Борисович Райз, Бейнеш Оразұлы Жарбосынов, Мұхтар Әлиев, Камал Ормантаев, Ханиса Қанышқызы Сәтпаева, Тұрар Көкеев сынды біліктілер еді. Бұлар шәкірттерін қызықтырып қияға жетелеген ғұламалар болатын. Әйтсе де бірдеңе жетіспейтін сияқты. Ол не? Өзі де білмейді. Солайша екі жыл зулап өте шықты. 3-курсқа барды. Әлі солай. Абай дана «Ойсыз күнім болмайды» деген ғой. Менің кейіпкерім студент Ізбайырұлы да солай. Сабақтан шығып, жаяулап келе жатты. Алматының көк желегі қысы-жазы көз тартады да тұрады. Жолдың арғы бетіне өтуі керек. Қызыл свет жанды. Машиналар тұра-тұра қалды. Жедел жәрдем машинасы «Маған жол бер» дегендей белгі берді. Өзге көліктер ол өткесін қозғалды. Осы тұста Әмірхан «Ох-х» деп қалды. Міне, осы-осы! Кешкі астан кейін «Жедел жәрдем» ауруханасына тартты. Цибулин деген хирург бар екен.
– Қандай шаруамен келдіңіз, молодой человек, – деп жылы қарсы алды. Әмірхан болса, медицина институтының 3-курс студенті екенін, болашақ хирург болатынын, тәжірибе жинақтау үшін оқудан бос уақытында, түнгі сменде ақысыз жұмыс істегісі келетінін айтты.
– Очень хорошо, хорошо! Еріктілер сияқты ма?
– Иә, солай десе де болады.
– Әне, жедел жәрдемге шақыру түсті. Машинаға отырып, сырқатты әкелуге көмектесіңіз!
– Менің жалақысыз қызметім осылай басталды, – деді сұбхаттасым студенттік өмірін еске алып, – науқастарға күтім жасаймын, операцияға дайындаймын, жуындырып-шайындырамын. Білмегенімді Цибулиннен сұраймын. Ол мені жассынбайды. Мұқият түсіндіреді. Алғаш рет «асқазанның тесілуі» деген диагнозды дәл қойып, тәжірибелі хирургтерден мақтау сөз есіттім. Бұл мені қанаттандырды және ынталандырды. Көп оқып, көп іздендім. Қазір де солаймын.
– Алғаш рет жасаған операция есіңде ме?
– Әрине, есімде. Бүгінгідей көз алдымда. Аталған аурухананың операция залында бір мезгілде үш операция жасалады. Мен ассистент ретінде көмектесемін. Бірде мынадай оқиға болды. Түнгі сағат үштердің кезінде аппендицитпен келген науқасқа Адамов деген хирург «Өз бетіңше операция жасай бер» деп өзі кетіп қалды. Бір уақытта ұстазым, профессор Т.Денякиннің кіріп келмесі бар ма? Сөйтсем науқас оның жақыны болып шықты. Содан операция жасап жатқан адамның студент екенін біліп, Адамовқа қатты ұрысты. Ол кеткесін де Адамов маған «Операцияны жалғастыра бер» деді. Жалғастырдым. Сырқат ақи-тақи жазылды. Төрт ай жүрдім. Біраз нәрсе үйрендім. Тұлабойым жеңілдеп, сергіп қалдым.
– Содан бері «студент-хирург» атандым десеңші!
– Құрбы-құрдастардың әзілі ғой. Десе де астарында шындық бар-ды.
Интернатурадан өтерде…
– Сіздің Алматы мемлекеттік медициналық институтына 1976 жылы түсіп, 1982 жылы «Емдеу ісі» мамандығы бойынша үздік дипломмен бітіргеніңізге кезінде біз де қол соққанбыз. Жолдаманы қай жаққа алдыңыз?
– Жолдаманы Қызылордаға алдым. Бір топ студент келдік.
Менің жолым болды. Басқа әріптестерімнің білім ұштастыруы облыстық ауруханада өтуі тиіс болса, менің бір жылдық интернатурадан өту мерзімім қалалық ауруханаға түсті. Және жалғыз өзім. Мұнда кейін облыстың бас хирургі болған М.Кәрібаевтың медицина ғылымының кандидаты Қ.Оразбаевтың және травматолог Е.Бейсетаевтың, уролог Ш.Әлназаровтың, Б.Бекішовтің өзіндік мектебінен өтіп, солар жасаған операцияны өз бетімше жүргізе алатын деңгейге көтерілдім.
– Әмірхан, сіз 1982 жылдың 2 тамызында Қызылорда қалалық ауруханасының дәрігер-интерні болып тіркеліп, 1983 жылдың 1 тамызында Арал аудандық ауруханасының дәрігер-хирургі болып тағайындалыпсыз. Туған жерге жұмысты бастадыңыз. Ойында қалған, әлі есіңде жүрген жайлар бар ма?
– Бар әрине. Тіпті баршылық. Варикоз дертінде сафенэктония деген хирургиялық тәсіл бар. Облыста өз бетімше жасап көргенмін. Бірақ мұнда арнайы аспап жоқ. Сонымен гитараның (өзімнің де музыкалық аспаптарға икемім бар ғой) 7 ішегін залалсыздандырып, сол аспапқа ұқсас құралды өзімше құрастырып, операцияны сәтті аяқтадым.
– Тағы бірін айтыңызшы?
– Бұл алғаш рет өт шығару жолына жасалған реконструктивтік операция болатын. Бір науқас асқазанының ойық жарасының тесілуі диагнозымен ауруханаға жатқызылды. Шұғыл жағдай. Дереу операция столына алдық. Ішін ашып көргенде асқазаны сау. Басқа жағында өзгеріс жоқ. Жараны жаптық. Әрі қарай бақылауда. Ертеңіне науқастың денесі түгел сарғайып кетті. Ол кезде УЗИ, МРТ, КТ деген жоқ. Клиникалық белгілері мен анализдеріне қарап «Механикалық сарғаю» деп шештім. Облыстың бас хирургі С.Құлсартовпен телефон арқылы сөйлестім. Ақыл-кеңес сұрадым. Мен ниеттенген операция бұрын Аралда жасалмаған. Облысқа жолдауға науқас алыс жолды көтере алмайды. Сонымен әріптес аға «Өзіңе сенімді болсаң, жасай бер» деп рұқсат етті. Жанымда жас хирург Амантай Нұрпейісов, балалар хирургі Айзада Жұмағалиқызы Хайрова болды. Бәріміз бірлесіп, қажетті операцияны атқарып шықтық. Өт шығару жолында көлемі 1,5 см-дей болатын тас тұр екен. Сол өттің шығар жолын бөгепті. Сырқат сауықты. Науқас үйіне көңілді қайтты.
– Не деген қуаныш, не деген бақыт сыйладыңыздар, ә-ә!
– Ауруханада онколог та, бас дәрігердің емхана және емдеу ісі жөніндегі орынбасары, уролог және хирургі болып та қызмет атқарып, 2014 жылдың 15 қазанынан бері осы уақытқа дейін хирургия бөлімінің меңгеруші міндетін атқарыпсыз. Әріптес әрі сыйлас дәрігерлерден кімдерді атар едіңіз?
– Бұл өте дұрыс сұрақ. Асылбек Ізмағамбетов, Досхана Ранов, Махмуд Бекетов, Самат Ілиясов, Асылхан Нұрқожаев, Ғабит Нұрғалиев және Әмилия Кохонова болды. Менен бір жыл бұрын Аралға келген Толыбай Медетов те білікті хирург екен. Толыбаймен біраз жыл сыйластым. Ал лапороскопиялық-гинекологиялық операцияларды Набатхан Ташкановамен бірлесіп жасадым. Науқас әйелдерге көп көмегіміз тиді. Бұрын бедеуліктен қапа болғандар бала сүйді.
Санкт-Петербург сапары
– Екі өнертабыс патентінің иегерісіз. 2001 жылы ине қыстырғыш құралына, 2003 жылы урология ғылыми-зерттеу орталығының профессорлары М.Алшынбаев, С.Қосымжановпен бірге аденома орнынан қан тоқтату құрылғысына патент алдыңыз және республикалық «Медицина» журналының үш, ал «Вестник хирурга Казахстана» журналының төрт номеріне проблемалық мақалаңыз шығыпты. Сонымен қатар «Арал аудандық ауруханасы жағдайында бауыр жарақатын хирургиялық емдеу» деген көлемді шығармаңыз Мәскеуден шығатын «Анналы хирургической гепатологии» журналында жарияланыпты.
– Иә, бұл өзі қызық болды. 2007 жылы Санкт-Петербург қаласында хирургтердің ХІV халықаралық конгресі өтетін болған. Мен ғаламтор арқылы хабарласып, әлгі баяндамамды жолдадым. Қыркүйек айында менің баяндамам ұнап, конгреске шақыру алдым. Денсаулық министрлігі де, облыстық басқарма да мұны білмейді. Конгресс туралы әңгімені аудандағы белгілі кәсіпкерлер Қуанышбай Ердіхалықов пен Тоғыс Жұмашов естіп, «Үлкен мегаполистен жел айдап келген құрметті құп алу керек. Жөнел Санкт-Петербургке, ата-бабаң барған жері, сыбағасын алған жері, жаса баяндамаңды, тартыңба, көрсін әлем жұрты, бостандық алған қазақ елінің ұл-қыздары қандай екенін, қабілетің жетеді, сен де ал үлесіңді» деп екі ағам жігерімді жанып-жанып жіберді. Жол шығының бізден деп, ой-хой, айқайды салсын. «Барсакелмес» қорығының директоры Зәуреш Әлімбетова сол қаладағы жұмыстасы Дмитрий Алексеевич Елесеевке қоңырау шалып, таңғы 6.00-де вокзалдан күтіп алатынын айтты. Бәрі айтқандай болды. Конгрестегі баяндамам мазмұнды шықты. Маңғаз ғалымдардың өзін таңғалдырдым. Атақты профессорлар Ю.Пятутко. В.Виниевский және А.Журавлев сынды бауыр хирургиясының нағыз майталмандары оң баға берді. Сөйтіп, Қазақстанның да, алыстағы Аралдың да мәртебесі биіктеді.
Қос аққудай келеді қатар жүзіп…
Жүсіповтер тату-тәтті, шуақты отбасы. Балалар ер жетті. Немере жүгіріп жүр. Әмірханның жұбайы Зәмзәгүл Әбдірашқызы да медицина қызметкері. Ультрадыбыстық аппаратпен тілдескен Аралдағы алғашқы ханым. Бірінші дәрежелі УЗИ дәрігері. Денсаулық сақтау ісінің үздігі.
Біреулер күндердің бір күнінде керек. Ал біреулер күнде керек. Бұл ерлі-зайыптылар халыққа күнбе-күн керектің нағыз өзі.
Ұзағынан болғай!..
Шәкірат ДӘРМАҒАМБЕТҰЛЫ,
тыл ардагері.
Арал қаласы
