АРАЛДАҒЫ ЖАЛҒЫЗДЫҚ
…Уһ, ақыры Қайдардың табаны жан-жағын қопалар қоршаған, ну жыныс қамыс өскен қара жерге тиді-ау. Қара саннан келетін, шекеңнен бір-ақ шығатын мұздай суды шімірікпей кешіп, найзадай нар қамыстарды қақ жарып құмдауыт аралшыққа тұра ұмтылды…
…Қайдар ығып келген кішкентай арал «Орыс қамыс» аталатын. Бұл маңайда жаңа бір әзірде айтқанымыздай бір-бірінен мойны алыс, кейбірі жүзіп баратындай жердегі елсіз-сусыз аралшықтар аз емес еді. Көнекөз құйма құлақ қариялар ерте заманда теңіз тасып кеткен кездері бұл аралдар су астында қалған деседі. Тіпті анау Сыр өзенінің осы теңізге құятын тұсынан Көкаралға дейін қара жер болған, түйелі керуендер арғы бетке құрдай шұбырып жатыпты дейді екен.
Ал Қайдар шыққан арал құмдауытты, сораң, баялыш, сексеуіл аралас өскен, енсіз, есесіне ұзынша арал болатын. Әбден әлсіреп әл-дәрмені құрыған, ол аяғы жеткен жерге дейін еңбектеп барып сұлай кетті. Сол етпетінен жатқан күйі қос құлашын жайып жіберіп сұп-суық құмшық үстінде бірғауым жатты. Ояу күйінде бұл сонда өңім бе, әлде түсім бе деп біресе астындағы жерді, үстіндегі шайдай ашық аспанды бір күдікпен, бір үмітпен шолып жатыр.
Тірі адам тіршілігін жасайды. Сосын түрегеп қамысқа тірелген сең үстіндегі ау-құралын, ағаш шананы бөлшектеп дөңестеу биік жерге тасып алды. Ақ тер, көк тер боп, әлгі заттарды қара жерге әзер сүйрелеп жеткізді. Әл-дәрмені құрып қалыпты. Сонан ат жабуды астына екі бүктеп төсеп бірғауым мызғып алды.
Аралдың айналасы айдынды су. Ызғып тұр. Оянса тұла бойы әжептәуір жеңілдеп қалыпты. Ендігі жұмысы күн тас төбеде тұрғанда әлгі дөңестеу жерден жерқазба қазып алып, сонда паналамақ. Өйткені алда әлі көктемгі ызғырық жел-құзы бет қаратпайтын «бесқонақ» бар. Сондықтан аш қарыны шұрылдап тұрғанына қарамастан қайратына мінген Қайдар дереу іске кірісіп кетті…
Әуелі мұз үстінен үкі оятын ұшы үшкір сүйменмен жерді ұрғылап еді. Сүйменнің ұшы үстіңгі жер қабатына тебен инедей көктей өтті. Тоң жоқ. Жас баланың еңбегіндей былқылдап жатыр. Сонан аяғының астындағы жерді кісі бойы тереңдетіп, ұзындығын бес-алты, енін төрт қадам етіп қазды. Сосын оның ішін төрт бұрышты қылып кеңейтті. Бір жақсысы жердің астында сыз жоқ. Құп-құрғақ. Ендеше не тұрыс.
Қолындағы күрекпен жағалаудағы бармақтың жуандығындай қамыстарды түбінен қиып, қазған жеріне тасыды. Шананың ұзын қос сүйретпесін сүйменмен ортасынан сындырып, жерқазбаның төбесіне салды. Жан-жағына шананың ағаштарын бұзып, төбедегі сүйретпенің арасына аудың шыжым жібімен байлады. Үйіліп жатқан қамысты әуелі баулап, қалың етіп жерқазбаның төбесін біртегіс жауып шықты. Үстін шалаңмен, құммен бастырып, теңіз жақтан еңбектеп кіріп, еңбектеп шығатын есік, төбесінен терезе орнына тесік шығарды.
Шананың ішіндегі екі-үш тартым ауы осы кезде есіне түскен Қайдар оны тараштап жазып, тәртіпке келтірді. Сырты күйелеш темір шелекті құммен ысқылап жуып, жерқазбаның алдындағы жуан сексеуілдің бұтағына салбыратып іліп қойды. Кеудешесінің ішкі қалтасында үлкен қорап толы шырпысы бар еді. Соны сыртынан сипап-сипап қойды.
Көңілі жайланғаннан кейін шананың табанында жатқан екі-үш тыранның қабыршағын пышағымен аршып, тазалап, шелектің ішіндегі суға батырды. Бары осы. Басында оншақты болатын. Оны ағасы екеуі тісімен шикілей жұлмалап баяғыда түгескен.
Әбден әлі құрып қапты. Сонда да белін бүкпей сексеуілдің қу бұтақтарын шырт-шырт сындырып, шелектің астына от тамызды. Сақал-мұрты қауғадай боп өскен, арып-ашыған бет-жүзін оттың ыстық лебі шарпыды. Рахат. Тұла-бойы жас баладай балбырап жүдә жеңілдеп қалды. Соның әсерімен орта шелек суға әлгі тырандарды тоғытып жіберді.
…Аздан кейін қайнап жатқан тоң балықтың иісі аузының суын шұбыртып, аш қарынын шұрылдатқанда буы бұрқыраған шелекке қарай еріксіз ентеледі. Адам баласының ауруға шыдаса да аштыққа төзуі қиын екен.
Қолындағы ернегі мүжілген ағаш қасығымен шелекте кілкіп тұрған көбікті олай-бұлай ысырып ыстық сорпаға танауын төсеп кішкентай тұрды. Сосын қасығымен балық сорпасының дәмін көрген. Ащы да емес, тұщы да емес. Үрлеп ішіп еді. Аш қарыны одан әрмен қылқылдап, араны одан әрмен ашыла түсті.
Буы бұрқырап піскен балықты қамыстың үстіне түсіріп, әп-сәтте ашқарақтана соғып алды. Оның үстіне есіне балықшы қауымның арасында айтылатын аңызға бергісіз әңгімелердің түсе кетпесі бар емес пе.
Ертеректе Арқадағы бай ауылға ұзатылған балықшы ауылдың қызы қой етінен әбден жерісе керек. Сонда «Қара қойдың құйқасынан балығым артық еді-ау» деген екен. Сол сияқты балықта еламан деген тікені болады. Соған байланысты айтылған сөз де әлі күнге Қайдардың есінде.
Бірде балық жеп отырған жігіттің өңешіне әлгі балық тікені қадалып тұрып қалыпты. Су ішкізеді, қатқан нан жегізеді, о жақ, бұ жақтан емші-тәуіптер келіп, ем-дом қолданады. Болмайды. Сонда өңешіне еламан тікенегі кеткен жігіттің жанындағы жолдастары «Еламан тікенегі кетіпті, еліне сәлем айта бер» деген көрінеді. Ақыры әлгі жігітке ем қонбай, ажалы балықтан, еламан тікенегінен келіпті деседі.
Балықшылардың кейбірі піскен балықтың қол басындай бөлегін аузына атып жіберіп, алдындағы ауларын тараштап жазып отыра береді. Екі қолы бос емес. Сол кезде әлгі балықтың сүйегі, тікенегі езуінен өз-өзінен түсіп жатады. Құдды комбайн сияқты.
…Асқазанына біраз ел қондырған Қайдар артынша ағаш қасықпен жүдемелете сорпа ішіп біраз тыңайып қалды. Соның күшімен дереу тараштап жазған бес-алты тартым ауын қалың қамыстың арасындағы ашық суға құрып тастады.
…Көктем күні көкжиекке қызылқұлақтана батып бара жатқанда тағы да бес-алты бау қамыс қиып әкеп жер қазбаның еденіне төседі. Үстіне атжабуды төсеп тастады. Сонан соң керіліп-созылып барып соның үстіне кескен теректей сұлай кетті…
…Ертесіне әзер оянған Қайдардың бойы дел-сал. Біреу төмпештеп тастағандай көзін жерқазбаның төбесіне қадап біраз жатты. Жатқан адамға ой үйір. Тап қазір өзінің қайда келгенін ойлап жатыр. Ой түбі тұңғиық, терең мұхит сияқты. Ағысы алдына салып айдап кетуден тайынбайды. Тағы да біраз жатып амалсыздан түрегелді. Сонымен мұның белгісіз аралдағы екінші күні басталды. Тірі адамға тіршілік керек. Әуелі сексеуіл бұтағында ілулі тұрған шелекті жуып-шайып, түбіндегі теңіздің кермек суын қайнатып ыстық сусын ішті. Маңдайы жіпсіп, құрыс-тырысы жазылды.
Сөйтіп тұрғанда көзі еріксіз қамыс пен қопалардың жиегіне ығып кеп бірінің үстіне бірі мініп күр боп қатқан мұз бөліктеріне түсті. Астын су, үстін күн жеген сеңдер әнәукүнгідей емес, көлемі біраз кішірейіп қалыпты. Аппақ. Алыстан қараған адамға аңыздағы ақ сарайлар сияқты. Бұл болса алыстағы белгісіз аралда аңыздағы адамдай өмір сүріп жатқан жоқ па. Ендеше сол сеңдерді ерімей тұрғанда ерінбей-жалықпай кәдеге асырса қанекей.
Балықшы ауыл адамдарының жазғытұрғы «өліара» кезде сеңді бөлшектеп үйдегі бөшкеге тасып ауызсуға пайдалану бұлжымас дағдысы болатын. Жарықтық, сол бөшкедегі мұз әбден еріп біткенде еріндері тұщы суға тиген ауыл адамдары қашан қар кетіп, еспенің суына ентелей жамырасқанша ауызсудан тарықпаушы еді.
Қайдар да сонан бастап жерқазбаның жанынан терең шұңқыр қазып, астына қамыс төсеп мұз кесектерімен толтырды. Үстін қамыспен жауып тастады. Бөгендегі жаздай балық, ет өнімдерін сақтайтын Құспанның мұзқаласы тәрізді. Қажет кезінде сонан бір-екі кесегін алып шелекке салып қояды. Күні бойы күн астында тұрған мұз ерігенде бұл қарық-қазина боп қалады. Ішсең мұздай су тас төбеңнен бір-ақ шығады. Есесіне шілдедегі кенезесі кепкен таңдайыңды жібітіп, шөліңді басады. Тұп-тұщы. Құдды зәмзәмнің суы сияқты.
Бір күні аралдың ортасындағы биік дөңеске шығып, жан-жағына жіті көз тастаған. Қараса бұл шыққан аралдан басқа да көз ұшында бұлдырап тағы бір жұмбақ аралдар көрінді. Жазғытұрғы сағыммен белгісіз бағытқа жол шеккен қазақтың керуен-көшіне ұқсайды.
Ол аралдар шын мәнінде бұл тұрған аралға жақын жердегі Қызылбай, Көзжетпес, Манакөл, Қарарал болатын. Одан әрідегі Қасқақұлан, Қосарал аралдары әлдеқайда алыс еді. Сондықтан өзі шыққан әлгі аралдан көзіне әрі жылыұшырай, әрі жұмбақтау көрінген жоғарыдағы төрт арал бейне бір бұған үлкен жер сияқты көрінген. Бірақ о жақтан тіршілік белгісі білінбейтін. Сонда да дәтке қуат, көрер көзге үміт ұялатады. Бейне алыста саяқ жүргенде көп адамның ішінде қандас туысың не ауылдасың, не танысың анадайдан көзге шалынғандай кеуде сарайың кеңіп сала береді екен. Тап сол сәтте бұл да сондай күй кешіп тұрған еді.
Осы кезде тұмсық батпас қалың қамыстың ішіндегі алақандай айдын суға құрған аулары жақтан салдыр-гүлдір дыбыс естілді. Құлағын түрген Қайдар дереу суды шалпылдата белуардан кешіп барып ау құлағына жармасты. Торға түсіп тыпырлаған су маржандарының күшінен ау қалтқылары безгек тиген адамдай дір-дір етеді.
Басқа балықтардай емес, сазан балық өлермен. Ауға түссе өстіп әлек салады. Тентек. Есесіне қабыршағы сары алтындай көздің жауын алады. Бірақ судан шығарып ау торынан жазып алғанда біраз шоршып барып әрең басылатынын қайтерсің. Қайдар әлгі сазанмен қоса ау торына қанаттарынан іліккен бір-екі тыранды ау торынан әрең жазып, қамыс арасында бір құлағы байлаулы тұрған торға емін-еркін жіберді. Бұл – әлдеқандай күнге сарымайдай сақтаған тірі азығы.
Ауларын балықтан жазып, жаңғыртып қамыс жағалай қайта құрып бола бергенде «Қайдасың» дегендей кеме гудогы алыстан құлағына шалынды. Апыр-ай, сол ма, сол емес пе дегендей бұл құлағын қайта тосты. Сол. Анық сол кеме гудогы. Бұл қайдан шықты екен? Аспаннан түсті ме, әлде су астынан шықты ма? Жасаған ием жар бола гөр. Жалғыздың жебеушісі бір Алла.
Бұл кезде әлгі таныс гудок дауысы тағы бір-жар рет жер астынан шыққандай құлағының түбінен естілген. Колхоздағы «Мойва» атты елу аттық күші бар жапондық ағаш кавасок кеменің өстіп анда-санда шалық шалғандай өкіріп-бақырып алатыны бар еді. Аумайды мынау дауыс содан.
Көптен көрмеген, біраздан келмеген туысы келе жатқандай жүрегі дүрсілдеп аралдың бір шетіндегі биік дөңге қарай өкпесі өшкенше тұра жүгірді. Аралдың ортасындағы көлшікті жағалай дөң басына сол жүгірген бойда жеткенше жан тері шықты-ау. Соған қарамастан ол дөң үстінде тұрып тұсынан сонау алыс жерде өтіп бара жатқан кемеге қос қолын бұлғады. Жан дауысымен айғай салды.
– Ей, мен мұндамын, мұн-да-мын! Ала кетіңдер, ала кет-ің-дер! Алла тілектеріңді берсін!
Жаңа бір әзірде көкжиектен көрінген кеме біраздан соң ақжал толқынды құс тұмсығымен қақ жарып бірте-бірте алыстап бара жатты. Тіпті мұның жан дауысын шыбын шаққан құрлы көрмегендей. Баленьдорынан бұрқ-бұрқ еткен бозғылт түтіні аспанда қалықтаған әлгі кеме шетсіз-шексіз теңізге сіңіп, аздан соң көзден жоғалып кетті.
Қайдар болса дөң басында көпке дейін селсоқ тұрып қалды. Жүрегін белгісіз біреу жұлып әкеткендей не өлі, не тірі күйде емес. Салы суға кеткендей, көмейінде бір өксік бар. Қара орманынан айырылып қалғандай көкірегін өкініш тырнайды.
Бұл қалай болды сонда. Кеменің палубасын, онда жүрген адамдарды, камбуз, рубкасын да мына көзімен көріп еді ғой. Ендеше дөң үстінде қол бұлғаған мұны көрмейтіндей кемедегілердің көздері соқыр болғаны ма?
Сонан соң бойын билеген запыран ашу мен өксікті өкініштің екпінімен кісі бойына жетеғабыл жыңғылдың түбін бір тепті, сол дәрменсіз күйде құмшыққа құйрығын нығарлай басып отыра кетті. Қарап отырған жоқ. Жан-жағына жіті көз тастап отыр.
Бір кезде сонау жағада төңкерулі қирап жатқан ағаш қайыққа көзі түсті. Қайдарды бұл аралға тағдыр дауылы айдап әкелгелі екі айдай уақыт болыпты. Сонан бері мұның көзіне шалынбағаны қалай?
Бұл не болды екен? Әлде өзінен бұрын да бұл аралға адам аяғы тиген бе? Бәлкім, аралдың бір шетінде адам баласы бар шығар. Кім екен ол. Адам ба, сайтан ба?
Жүрегіне әлдебір үміт, әлдебір күдік ұялаған белгісіз арал иесі әуелі жағадағы қираған қайыққа қарай бір заматта құстай ұшты. Жолда келе жатып ойы сан-саққа жүгірді. Жалғыз адамға ой серік. Жүрсең жол қысқарады, ұйықтасаң уақыт қысқарады. Бірақ ой түбіне жете алмайсың. Бейне ескексіз қайық сияқты. Қара жерге шыға алмай шырғалаңға батып кетесің.
Әне-міне дегенше әлгі қайықтың жанына жетіп келді. Бұл аралға аяқ басқалы қалай көрмей жүрген. Кәдімгі ағаш қайық. Әр жерде құм шетін шала-шарпы көмген қос ескегі шашылып жатыр. Одан әріректе жатқан ішіне су өтпейтін резеңке қапшықты көзі шалғанда әуестігі тіпті арта түсті. Сол әуестігі еселеп арта түскен ол қапшыққа қол тигізбей тұрып жан-жағына сақтана көз жүгіртті. Басы әңкі-тәңкі. Ойы он саққа жүгіреді. Бір жағынан балықшыларда мұндай резеңке қапшық жоқ. Бұл аймаққа ондай заттың таңсық кезі. Қарапайым балықшылар түгілі, мүйізі қарағайдай атқамінерлердің қолына түспейтін зәру дүние. Әлгіндей қапшықтардың бұл маңайда пайда болуына, оны тұтынуға әлі бақандай талай жылдар керек еді.
Жан-жағына сақтана қараған Қайдар резеңке қапшықтың аузын байлаған Арал өңіріне таңсық жіпті таңдана тұрып шешті. Қолы дірілдеп қапшықтың ішіне саусақтарын сұғына сүңгітті. Бойын әзер билеп әлгінің түбін біраз қопсытты. Бір кезде ішінен әлдебір жат тілде жазылған қойын дәптер, Арал теңізінің жағрафиялық картасы, компос және дүрбі шықты. Бәрінен бұрын қолына қапшықтың түбінен шырпы, қолшам мен аса таңсық қант пен қатқан нан және кофе, тұз салынған құты іліккенде қатты қуанып кетті.
Төңкерулі қайық болса әбден қираған. Көп жылдардан бері жатқаны, тозығы жетіп, жан-жағын шеге құм желмен көміп тастағанынан байқалып тұр. Ол тағы да айналасын асықпай әбден шолды. Теңіз суы, тентек толқындар жалаған сол аралдың құмдауыт жағалауы. Сол сәтте бірауық «Сонда бұл қайықтың иесі қайда болғаны» деген сауал Қайдардың көңілінен жерқазбаға жеткенше кетпей қойды. Сонан сол күдік біразға дейін жанын жегідей жегені бар емес пе. Бірақ «дауылда суға кеткен шығар» деген дүдәмал ойға шырмалған Қайдар біртіндеп бұл оқиғаны ұмытып та кетті.
…Тағы бір күні азанғы ыстық суын асығыс ішіп, кеше кештен қалған піскен балықтың қол басындай кеспесін жүріп бара жатып апандай аузына атып ұрған Қайдар енді аяғы жеткенше өзі келген аралды аралап шығуға аттанды.
Толыбай АБЫЛАЕВ.
(Жалғасы бар)
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
