Биыл Қазақстан өз тәуелсіздігінің 30 жылдығын атап өтеді. Тарихи қысқа мерзімде еліміз әлеуметтік-экономикалық жағынан орасан зор жетістіктерге жетті. Осы жолдың барысында әлем өркениетімен бірге еліміз бірнеше жаһандық дағдарыстарды басынан өткеріп, күрделі сынақтардан абыроймен өтті.
«Сыр-сұхбаттың» бүгінгі қонағы – қоғам қайраткері, саясаттану саласының философия докторы, республикалық «Экологиялық «Байтақ Болашақ» альянсы басқарма төрағасының кеңесшісі Өлмесхан Мәтенұлы Болатбеков.
– Өлмесхан Мәтенұлы, сізді Сыр жұртшылығы жақсы біледі. Ұзақ жыл облыстық, қалалық атқарушы билікте, «Nur Otan» партиясында басшылық қызмет атқардыңыз. Кейінгі уақытта Нұр-Сұлтан қаласына қызмет ауыстырып, республикалық ақпарат құралдарында салиқалы пікірлеріңізбен көрініп жүргеніңізді білеміз. Әсіресе қоғамның бүгінгі өткір проблемалары туралы айтасыз… Қоғамның түйткілдерін айту биліктен кеткен соң оңай соғатын шығар, қалай ойлайсыз?
– Қоғамдағы кемшілік қай дәуірде де болған. Оны байқау, байқап қана қоймай, қоғамдық пікір деңгейіне көтеру әрбір азаматтың парызы деп ойлаймын. КазГу-ды бітірердегі дипломдық жұмысымның тақырыбы «Социалистік Қазақстан» газетіндегі журналист Нури Муфтахтың сын материалдары ізімен «Хат жолға шақырады» атауымен саралауға арналған болатын. Нури ағамыздың ғана емес, ол кезде барлық деңгейдегі басылымдардағы жарияланған сын материалдардың пәрменділігі жоғары, сұрауы қатаң болатын. Үлкенді-кішілі басшылар мұны жақсы түсінді. Адал жұмыс жасауға талпынды деп айта аламыз. Әрине, көмейі мен пиғылы таза емес қызметкер, ертелі-кеш міндетті түрде жазаланатын. Халықтық бақылау пәрменді, жүйелі, нәтижелі жүргізілді. Кейде сол уақытты, жастық шақты аңсайсың. Біз өйткені сол батыл, шыншыл аға ұрпақтың өнегесімен тәрбиелендік. Қоғамда өмір сүре отырып оның кемшіліктеріне бейжай қарауға болмайды. Сол ағаларымыз сын жазса, қоғамның көлеңкелі тұстарын бұқара алдына шығарса, оны бір өзінің бақай есебіне құрмағанын атап өткім келеді. Мойындауымыз керек, осы жағынан бүгін кемшін түсіп жатқанымыз бар.
– Есіңізге Алаштың қайсар ұлы Әлихан Бөкейхановтың мына сөзін салғым келеді. ХХ ғасырдың басынан бастап, кешегі қуғын-сүргінге дейін қазақтың келешегі үшін күрескен, ақыры сол жолда өмірін қиған Әлихан «Әр ұрпақ өзіне артылған жүкті жетер жеріне апарып тастағаны дұрыс. Әйтпесе болашақ ұрпағымызға көп жүк қалдырып кетеміз» депті. Қалай біліп айтқан десеңізші…
– Тамаша айтқан. Бұл – біле білсеңіз, философия. ХХ ғасыр қазақ үшін апатты дәуір болды. Оның бәрін қайталап жатқым келмейді. Ал біз өз ұрпағымызға бұйырған қиындықты, проблемаларды қалай шешіп жатырмыз? Алдағы ұрпақ бізді сол замандағы іс-әрекетімізбен бағалайтын болады. Барлығын жиып қойып, келесі ұрпаққа қоғамдағы қордаланған қиындықтар жүгін сол деңгейінде қалдырсақ, бізді олар кешірмейді. Міне, Бөкейханов осы жөнінде айтып отыр. Қазір, менің ойымша, жалпы бізде сабақтастық дәстүрінің тіні үзілген сыңайлы. Кеше мен бүгіннің байланысы жоқтың қасы. Табиғи заңдылық бойынша кешегісіз бүгін, бүгінсіз ертең жоқ. Кеңестік жүйе тарқап, балапан басымен, тұрымтай тұсымен кеткен заманда, одақтас республикалар арасында бағытын айқындап, дұрыс та, тура жолын таңдап алған ел Қазақстан болды. Елбасы-Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Билікте әуелі экономика, сосын саясат» деген ұстанымды алға тартты. Ол жемісін берді. Қазақстанның саяси тұрақтылығына сенген шетел инвесторлары елдің барлық өндірістеріне миллиардтаған қаржысын салды. Онсыз өзіміз игеретін әл-қуатымыз болмағаны анық. Жұмысшы қызметкерлердің айлығы, зейнеткерлердің зейнетақысы, студенттердің шәкіртақысы төленуі керек.
Өмір тоқтап тұрмайды, алға жылжиды. Бюджеттің негізгі бөлігін құрайтын өндірістің мұнай, газ, уран, т.б салалары сенімді басқаруға берілді. Жергілікті жерден мысал келтірейін, 2000 жылдардың басында Сыр елінің бас қаласына жігерлі де табанды, мол тәжірибелі азамат басшылық етті. Қаланы қайтсе жайнатамын, құлпыртамын деген ой-идеялары, сол кездің тапшылығына орай қаржылай қамтамасыз етілмеді. Соған қарамастан өзін де, өзгені де аямайтын, жанкештілік басқаруымен қалада бүгінгі күнге өң, әр, сұлулық беріп тұрған қаншама сәулет құрылыстары, нысандар ашылды. Мұны неге айтып тұрмын? Бүгінгі күні бөлінген қаржыны неге игермедің деп биліктің талқы тезіне салынады. Соған түспеу үшін, жап-жақсы, сапалы тұрған алаңдардағы, тротуарлардағы брусчаткалар, кафельдер сүріледі, миллиондаған қаржыға бағаланған жаңасымен ауыстырылады. Қаржыға ішің ашиды. Одан да бұл ақша неге ең қажетті сұраныстағы жерлерге жаратылмайды деген ой келеді. Бұл ой, көз бізде ғана емес халықтың бәрінде де тұр ғой. Бұл – бір ғана жолға төселген затта ғана емес, бар салада да жайлаған нәрсе.
Қызмет бабымен барлық облыс орталықтарын жиі аралаймын, сыртқы келбет-сымбатына көз саламын да, Қызылордамен салыстырамын. Сөз жоқ, қаладан сыртқа шықпаған тұрғынға, өз қаласы сұлу болып көрінуі мүмкін.
Тәуелсіздік жылдарының басында бір ендікте жатқандай табиғаты да, ауа райы да бірдей салыстырылатын Қызылорда мен Атырау бір деңгейдегі қалалар, «үлкен ауыл» болып қабылданатын. Бірақ, болашақ мұнайлы орталық саналатын Атырау билігі шетел инвесторлары, америкалық Шеврон, итальяндық Аджип және тағы басқа көптеген компанияларға жыл сайын, бөліп-бөліп, төгіп-төгіп қалаға әлеуметтік, мәдени, денсаулық, білім ғимараттарын салуды міндеттеді. Жергілікті билік комиссиясы дайын болған ғимараттарды сапалы дәрежеде қабылдап алуды жүзеге асырды. Соның нәтижесінде батыстағы қала бір-біріне ұқсамайтын, сәулет-архитектураның озық үлгілерімен жарақтанған қалаға айналды.
Қызылордада көп игілікті шаралар атқарылды. Бірақ қаланың жеке секторы жайылып кетті. Соңғы уақытта ғана Сырдарияның сол жағалауында көп қабатты үйлер салынып игеріле бастады.
– Есіңізге тағы бір әлемдік деңгейдегі қайраткердің сөзін сала кетсем деймін. Өткен ғасырдың 80 жылдары сол кездегі Қытай мемлекеттік Кеңесінің төрағасы Дян Сяо Пинь «Мысықтың сары немесе қара түсті болғаны маңызды емес, ең бастысы тышқан ауласа болды» депті. Бұл экономикаға қатысты айтқаны. Коммунистік Қытай дүниені төңкеріп, нарыққа көшеміз деп дауыс көтермей-ақ 40 жылда әлемнің АҚШ-тан кейін екінші экономикасына айналды. Қазір ол тіпті сол АҚШ-ты басып озуға таяды…
– Меніңше, нарық еркіндік. Бізде сол еркіндік жетіспейді деп ойлаймын. Әрине, Қытайда барлығы мемлекеттің бақылауынсыз бетімен жіберілген деп ойламаймын. Олардың өз жолы бар. Менталитеті бөлек, 1,4 млрд халық. Бірақ еңбеккеш. Бізді ұдайы қанымыздағы «шүкіршілік» деген сөз жұбата береді. Бәлкім, «мың өліп, мың тірілген» қазақтың ғасырлар бойы қиындық көріп, арман болған бүгінгі тәуелсіздікке қол жеткізуінен шығар, әйтеуір барға қанағат тұтамыз. Әйтпесе мемлекет монополияға қарсы саясатты жыл сайын жетілдіруде. Біз қазір Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев айтқандай, негізгі салалар бойынша еңбек өнімділігі жөнінен озық елдерден 2-3 есе қалыс келеміз. Неліктен?
Несін жасырамыз, біз ұзақ жыл оңай ақшаға үйрендік. Есіңізде болар, 2010-2015 жылдары әлем нарығында мұнай бағасы жоғары болды. Ал жалпы өнеркәсіп, агрокешен жаңа технологиямен жаңғыртуды күтті. Еңбек өнімділігінің төмен деңгейде қалуы – осының салдары.
Нарық заманы еңбектенуге, ізденуге, іскерлік байланыс жасауға бейімдей бастады. Әсіресе жастар арасында осындай озық көріністер көбейіп келеді. Дегенмен, «адамды сынағың келсе, билік пен байлық бер» деген ғой, қазір басшылық кеңсеге билікке барған жастардан өзімшілдік, менмендік, мансапқорлық байқалады. Бұл жақсылықтың нышаны емес.
– Адамға бір келі бал беру үшін 40 мың ара 6 млн гүлге қонақтап, 100 мыңдаған шақырым қанат қағудан, не болмаса, жер шарын 7 рет айналудан тайынбай бал жинауға туған күннен бастап-ақ кірісіп кетеді екен. Адам да осы аралар секілді еңбек етсе ғой деп армандайсың. Әсіресе қазақ. Әке-шешенің еркелетіп, 30-ға келгенше асырап бағуымен өмірге икемсіз болып жатқандар қаншама?
– Еңбек дегеннен шығады. Бізде өткен заманды әлі де аңсаушылар көп. «Алма піс, аузыма түс» деген сияқты психологиядан әлі арыла алмай келеміз. Нарық пен кеңес идеологиясына сіңісті болған жоспарлы экономика мүлдем үйлеспейді. Біз осыны әлі түсіне алмай жүрміз. Өзіңіз айтқан Президенттің сөзіне ұдайы назар аударамын. Өзгеріс бар, айталық, Қазақстанның бюджет кірісі ретінде мұнайдан түскен табысы бұрын 60-70 процентті төңіректейтін. Соңғы жылдары алға қарай жылжыдық. Ол үлес қазір 35-40 процентті құрайды. Әсіресе, Қазақстанда Президент пәрменімен қазір экономикадағы мемлекеттің үлесін азайту бағытында көптеген шаралар қабылданып жатыр. Алдағы жылдары оның шынайы жемісін көретін боламыз деп ойлаймын.
Жаңалықтарға құлақ түремін. Президент сондай-ақ экономиканың құрылымдық жүйесін өзгерту қажеттігін айтты. Осы салалар қатарында энергетикаға, ауыл шаруашылығына айрықша мән беріледі. Энергетика дегеніміз, Қазақстан дамуының басты көзіне айналады. Егер біз әлеуеті мол елге айналғанымыз рас болса, таяу жылдары азық-түлік өнімдерін сырттан импорттаудың үлесін мүлдем азайтуымыз қажет.
Нарық икемі бар, көзін тапқан, еңбек еткенге кең жол ашты. Осы бағытта ісін дөңгелетіп отырған қаншама кәсіп иелері бар. Мемлекеттік бағдарламалар бойынша ашылған көптеген жұмыс орнына еңбектенуге шақырады, өкінішке қарай, барлығымыздың бірдей жұмыс жасауға ықыласымыз жоқ. Қайтсем оңай жолмен ақша табамын деген бойкүйездік пиғыл бар.
Сыр бойында ежелден қалыптасқан жақсы дәстүр бар. Үлкенді сыйлау, кішіге көмек қолын созу секілді ізеттік, ізгілік қадір-қасиет ортаның қанына сіңген. Осы игі дәстүр ұмытылмаса деймін. Сүйсінетін жағдай да жеткілікті. Жалпы қоғам – бір адам емес, көптің жиынтығы. Онда көп пікір, көп ой бар. Ал көптің көңілінен шығу – ең ибалы іс.
– Қазір Сыр өңірінде егіншілік қиын жағдайға тап болды. Су жетімсіз.
– Экологиялық жағдай қалада да, далада да әбден мүшкіл халге жетті деп айтуға болады. Табиғат тепе-теңдігі әлдеқашан бұзылды. Соның зардабы – құрғақшылық, судың тапшылығы, құм көшкіндерінің көбеюі, жайылымдық жерлердің құрғап, бұлақтардың тартылуы – адамдардың қоршаған ортаға деген бейжай қарап, осы халге жеткізуінің нәтижесі деп қабылдаймыз.
Суды аз пайдаланатын, мол табыс беретін диқаншылық салаларына көшпей болмайтын сияқты. Жауапты салалар мамандармен кеңесе отырып, бір жағына шықпаса болмайды. Бүгінгі су төңірегіндегі ахуал осыны талап етіп отыр деп айтсақ болар.
Елдегі биліктің бұл бағытта жасап жатқан қадамдарын құптаймын.
Сыр-сұхбатты
жүргізген
Жолдасбек АҚСАҚАЛОВ,
«Сыр бойы»
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
