Біз «Шанхайда» қатар өстік. Бұл бүгінгі өркениетке бет бұрған Қызылорданың шеткі аймағы. Тарихы соғыстан кейінгі жылдардан бастау алады. Көрген, алған тәлім-тәрбиемізде ұқсастық бар. Үш жүздің өкілі қоныстанған осы аймақта ақылына ісі сай дария көңілді керемет адамдар өмір сүрді. Ашаршылықтың, соғыстың небір нәубетін басынан өткергендіктен шығар, өмірдің әрбір қалтарыстарында кездесетін ауыртпалықтарға шүкіршілік етіп, төңірегіндегілерді ұдайы сабырға шақырып отыратын еді, жарықтықтар. Жастарды сол кісілер жүріс-тұрысымен, ақыл-парасатымен тәрбиеледі.
Менің кейіпкерім – қоғамдық саяси формация сипатымен алғанда екі дүниенің адамы. Кеңестік тәрбиемен өсіп жетілді, оқыды. Жоғары білім алды. Отыз жылға жуық Қызылорда қаласының жеті бірдей орта мектебін басқарды, яғни директор болды. Қатар өскен кейіпкерімді жоғары парасаттылығы, білімі мен біліктілігі үшін құрметтеймін. Ұзақ уақыттан бері қанша қолқа салсам да ыңғайы, сәті кеше түсті. Алтынсары Әлекеұлы Шүренов – Қызылорда қаласының құрметті азаматы. Енді шегінуге жол қалмағанын ескерттім…
ЖА: – Сауалымды бүгінгі күннің өзекті мәселесінен бастағым келеді. Әлемде әрбір мемлекеттің даму деңгейін анықтайтын үш өлшем бар. Олар – мемлекеттің ішкі жалпы өнімінің көлемі, халық жасының ұзақтығы және білім деңгейі. Қазір оның біріншісіне қатысты көзқарас өзгере бастады. Бүкіл әлемде солай. Қазақстан Президентінің кейінгі Жолдауында ішкі жалпы өнімнің цифрларынан гөрі бізге халықтың тұрмыс деңгейінің жақсарғанын өздері сезінетін нақты жағдай орнықтыру қажет деген сөзі бүгінгі күннің болмысына тура сипаттама беретін сияқты. Халықтың өмір жасының ұзақтығына келетін болсақ, соңғы жылдары бұл бағытта мемлекет тым-тәуір көрсеткіштерге қол жеткізді. Бұл орайда өзіңіз бүге-шігесіне дейін жақсы білетін білім саласына қатысты не айтар едіңіз? Ойыңызды жүйеге түсіру үшін мына фактіні алдыңызға тартқым келеді. Биыл облыста 6 мыңнан астам түлек орта мектепті тәмамдап, ҰБТ-ға қатысқан. Солардың 500-ден астамы «Алтын белгі» иегері атаныпты. Көрсеткіш жақсы. Он процентке жуықтайды. Шындыққа жанасымды ма?
АШ: – Бұл өзі көптен бері айтылып жүрген түйткілді мәселе болғандықтан біршама талдау жасауға тура келеді. Айталық, мен орта мектепті бітірген 1972 жылы бүкіл Сырдария ауданында 4 бала, Қызылорда қаласында 6 жасөспірім ғана Алтын медаль иегері атанды. Біз соңғы уақытта цифр соңынан тым қуалап кеттік. Тіпті несін жасырайық, ұятты жағдайға дейін жеттік. Бүкіл Қазақстанның білім жүйесі қазір реформаларды тың бастамалармен үйлесімді етуді ұйғарды. Мысалы, халықаралық PIZZA бағдарламасы бойынша елдегі білім деңгейі бұрын 3-6 орынмен бағаланса, соңғы зерттеулер нәтижесі біздің едәуір кейін қалғанымызды көрсетті. Бағалау жүйесіне қатысты мектеп бітіруші жастардың математика, басқа да пәндер бойынша сауаттылығына бұрын қойылып келген талаптар өзгерді. Білесіз бе, талап өзгерген соң біздің нақты мүмкіндігіміздің әлеуеті де белгілі болып қалды.
Өз зерттеуімді, яғни жағдайдың орын алу себептеріне талдау жасап көрейін. Әдетте бізде өткенді сынап-мінеу жағы басымдау. Бірақ дұрысын айтуымыз керек, кеңес дүниесінде білім негіздеп оқытылатын. Оқушылардың логикалық өзінен-өзі ойлау жүйесін дамытуға мән берілетін. Отыз жыл бұрын ортақ жүйе құлады. Бірақ оның орнына жаңасын әзірлеу тым кешікті. Білім жүйесінде сабақтастық жетіспеді. Айталық, өткен ғасырдың 30-жылдары «ликбезбен» сауатын ашқан халық 60-80 жылдары білімді ұрпақ қатарын толықтырды. Білімге деген құштарлық пайда болды. Сосын өздеріңіз айта беретін тұтынушылық психология қалыптасты. Оның соңы нарыққа ұласты. Жастардың санасында білімнен гөрі ақша табуға деген ұмтылыс пайда болды. Осының барлығы Қазақстанда ғана емес бүкіл посткеңестік елдерде жаппай етек ала бастады. Қазір әлемде өркениетті елдердің өзі білімнің қадірі қашқанын сезінді. Ия, өмір бір орында тұрмайды. Тоқырау болады, тоқыраудан кейін жаңа ізденістерге жол ашылады, біз қазір нақ сондай өзгерістер алдында тұрған жағдайымыз бар. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев кейінгі мәлімдемелерінде жалғыз білім емес, барлық салаларға реформа жүргізу қажеттігін атап көрсетті. Жоғары оқу орындарының талапқа сай келмейтіндерінің лицензиясы алынуда. Бұл үрдіс жалғаса беретін болады. Уақыт жаңа талаптарды алға тартуда.
ЖА: – Өмір философиясы күрделі. Бұрынғы есті адамдар тоқтыққа үш жолмен – еңбекпен, ұрлықпен, тілемсектікпен жетуге болады депті. Менің білуімше, сіздің жас кезіңізден еңбекке деген құлшынысыңыз ерекше болды. Бұғанаңыз қатпай жатып қара жұмысқа жегілдіңіз. Үй қаладыңыз. Әкеңіз Әлекенің ерте қайтыс болғанын, майданға аттанып, капитан шенінде Сталинградтан Берлинге дейінгі жолдан өткенін, анаңыз Жанапияға қолғабыс тигізіп, әскерге барғаннан кейін ғана Қызылорда педагогика институтының физика-математика факультетіне түскеніңізден хабардармын. Ал содан кейін 30 жыл Қызылорда қаласының жеті бірдей орта мектебінде директорлық қызмет атқарғаныңыз көз алдымызда. Бірнеше мәрте қалалық кеңес депутаты болып, түйінді-түйінді деген мәселелерді шешуге атсалысқаныңызды білеміз. Тағы бір білетінім, қаладағы санаулы деген білікті математиктердің бірі болып саналасыз. Уақыт өзгере бастағанда біреулер барлығын тастап, бизнеске бұрылып дегеніне жетті. Тағдырыңызға ризасыз ба? Өкінішіңіз жоқ па?
АШ: – Бұл енді менің тағдырым. Оған өкінуге болмайды. Қазақтан сөз қалған ба, ертеректе бір ақынымыз:
«Дүние деген ұшқан құс,
Байқай алмай қаласың,
Басыңнан шарлап өткенін»,–деген екен.
Сол айтқандай, өмір ағысы тым жылдам екенін бірден байқамайсың. Ел аман, жұрт тыныш. Соған қанағат тұтамын. Байқайсыз ба, қазір байып жатқандар баршылық, оған тек қуануымыз керек, есесіне өмір тағдыры өкінішпен аяқталып жатқандар да жоқ емес ортамызда. Бұрынғылар бақ пен сордың арасы бір-ақ қадам деген. Өмір барлығын орнына қойып жатыр. Сол ел аман, жұрт тынышта, басың аман, бауырың бүтін кезде зейнеткер болу, әрине, меніңше үлкен абырой. Тіпті білесіз бе, жұмыстың қауырттығынан кейде осы демалысқа шыққанымды бақытты сезінемін.
Жаңа айтқан әкем Әлеке, анам көп қиыншылықты көрді. Жеті баламыз. Кеңес дүниесінде қаншама әлеуметтік әділеттілік болғанымен, үнемі мардымды бір нәрсеге қолың жете бермейтін. Жалақы 60 сом, әрі кеткенде 100 сом. Ұдайы жетіспеушілік. Енді үй салып, кірпіш қалап дегендей, қосымша қаржы табудан басқа амалың қалмайтын. Мен қай дәуірде болмасын өзімді аямаған адаммын.
ЖА: – Ұзақ жыл басшылық креслода отыру оңай емес. Әділдіктің жолында шындыққа жетем деп қиналған сәтіңіз болды ма? Кадр қабылдауға деген ұстанымыңыз қандай?
АШ: – Әділетсіздікпен күрескен жағдай болды. Өмірдің мәні шындық деп жатамыз. Әлбетте, шыңырау түбіндегі шындыққа жету дегеніңіз оңай емес. Математикада нолдің ноль екенін дәлелдеу үшін оның оң жағынан да, сол жағынан да келуге болады. Бірақ ол бәрібір ноль деген ұғымды білдіреді. Абсолютті шындық ешқашан болмайды. Өмір – күрес. Оның кейде бағынбауға болмайтын объективті заңдылықтары бар. Өмірден көңілге түйгенім, жалтақ болсаң өз үніңді жоғалтқанмен бірдей екен. Ұлы жазушы Федор Достаевский: «Бір мақсатты көздеп үлкен жолға шыққанда саған үрген кез келген итке тұра қалып тас ата берсең, онда ешуақытта көздеген мақсатыңа жете алмайсың» депті. Қызмет жылдарымда әртүрлі оқиғалар болды. Алаңдамай ойсыз жүрдім десем күлкілі шығар, кейде ақылды да, ойды да басқаруға тура келеді. Өзіңді басқара білсең жеңілдейсің. «Бақыт күле қарап тұрған адаммен салғыласу ақылға қонымсыз» депті бір данышпан ертеректе. Конфуцийдің кезінде білімді деп алты өнерді меңгерген адамды айтады екен. Олар – рәсімдерді дұрыс орындай алатын, музыканы түсінетін, садақ ата білетін, арба айдауды білетін, оқи білетін және математиканы білетіндер екен. Осыларды қаншалықты меңгергенімді айта алмаймын. Бірақ арба дегенің бүгінгі машина, оны бір адамдай жүргіземін, математиканы қаншалықты білетінімді айналамдағылар айтады. Бір адам «Арифметика – математиканың, ал математика – ғылымдардың патшасы» депті. Ал Ломоносовтың «Ақыл-ойды тәртіпке келтіретін математика» дегені есімде. Егер тағдыр мені бүгінде осындай жетістікке жетуге жетелесе, онда аздап оқу мен тоқудың, одан кейінгісі өмірден көрген тәлім-тәрбиенің әсері ғой деп ойлаймын.
Кадр таңдау деген мәселе де күрделі. Бір қызық факті айтайын. Танысым өтініш айтты. Мектепке институтты су жаңа қызыл дипломмен бітірген, көркіне көзің тоятын жап-жас келіншек келді. Сынайын деп математика емес, арифметиканың 5-6 сынып оқушысына берілетін есепті алдына тарттым. Шығара алмады. Кері қайтардым. Танысыма айтып барды ма, әлде үнсіз кетті ме, білмеймін, өтініш айтқан адам қайтып хабарласпады. Бәлкім жаңағы келіншек ол кісіге не болғанын айтпаған шығар деп ойлаймын, себебі ондай есепті шығара алмаудың өзі ұят қой.
Кітәби сөзді айтты демеңіз, бірақ ұстаз деген ұлы тұлға. Мен әрдайым оларға «Киген киімдеріңе ұқыпты, сөйлеген сөздеріңе, жүріс-тұрыстарыңа абай болыңдар. Оқушылар сендерді сырттарыңнан өлшеп-пішіп отырады» дегенді жиі қайталаймын…
Әңгімелескен
Жолдасбек АҚСАҚАЛОВ,
«Сыр бойы»
P.S Біздің әңгіме-сұхбатымыз екі сағатқа ұласты. Оның қалай өткенін аңғарып та үлгермедім. Бұл оқушыға білім беретін өлшеммен алғанда үш сағатқа жуықтайтын сабақ. Мен тәжірибелі, білікті де білімді басшы ұстаздың ұлағат сабағынан айрықша тағылым алғандай қанағат сезіммен көлігіме қарай бет алдым…
>>> Біздің Facebook, Instagram парақшаларымыз бен Telegram каналымызға жазылыңыз! <<<
