Бір адамның ағзасы 6-7 адамның өмірін сақтап қалуға қауқарлы. Бұл – бүгінгі медицинаның ғылыми дәлелдеген жетістігі. Бір мәйіттен алынған ағза бірнеше адамды өлімнен арашалап, әрі қарайғы өмір сүруіне мүмкіндік сыйлайды. Дегенмен медицинаның осы саласына халықтың көзқарасы қандай? Трансплантациялау әдісін кім қалай түсініп жүр? Осы тұрғыда біз көпбейінді облыстық аурухананың нефрология бөлімшесінің меңгерушісі, облыс бойынша трансплант үйлестіруші, жоғары дәрежелі нефролог Лиза Нариманқызы Нұрсұлтановамен сұхбаттасқан едік.
– Созылмалы бүйрек жетіспеушілігінің алғашқы белгілері қандай?
– Созылмалы бүйрек жетіспеушілігінің бес сатысы бар. Үшінші сатысынан бастап, яғни бүйректің 60% істен шыққан кезде оның алғашқы белгілері пайда болады. Адамның тілі кеуіп, аузы құрғайды, көп шөлдейді, басы ауырады және әлсіздікті сезінеді. Солай бола тұра аурудың бұл клиникалық белгілеріне көптеген науқастар аса назар аудармайды. Көбіне шаршағандықтың себебінен екен деп, қазақшылыққа салынып шай ішеді, демалады, артынша өзін жақсы сезінгендей болады. Ал негізіне келгенде, бұл бүйрек жетіспеушілігінің бастапқы белгілеріне жатады. Сол себепті әрбір адам осындай белгілерді байқаған кезінен оны жай қалдырмай, өзінің емханасына барып, міндетті түрде тексерілуі керек. Кейбір науқастар дәрігерге көрінбей ауыр кезеңіне жеткізіп келеді. Ал бұл науқастарды бесінші сатысында, яғни бүйрек тек он пайыз ғана жұмыс жасаған кезде біз гемодиализге аламыз, яғни ағзаны артық шлактардан арылтып, қанды жасанды бүйрек аппаратымен тазартамыз.
– Бүгінде облыс бойынша гемодиализде жүрген науқастардың саны қанша?
– Қазіргі күні біздің аймақта 361 адам диализ алып жүр. Қызылорда облысы бойынша екі диализ орталығы бар. Донор арқылы ағза алмастырғандардың қатарында 95 бүйрек салынған адам бар, оның ішінде 3-еуіне мәйіттен алынған (2007ж), қалған 92 адамға өзінің бауырлары, туыстары не жақындары бір бүйрегін берген. 12 адамға бауыр салынған, соның ішінде 1-еуі мәйіттен алынған. Барлығы иммуносупрессивтік дәрілерін уақытылы ішіп, емдерін кешіктірмей қабылдап отырады.
– Мәйіттен алынған ағза туралы айтып қалдыңыз. Осы жөнінде толыққанды тоқталып өтсеңіз.
– Қазіргі кезде әлем бойынша мәйіттен ағза алып салу тәжірибесі жасалған, яғни адамның ағзасындағы бүйрек, жүрек, өкпе, ұйқы безі, бауыр және көздің қасан қабығын келесі адамға ауыстырып салуға болады. Мысалы, жол-көлік апаты болды делік, ал науқас сол аурухана төсегінде жатып есін жимай кетті. Оған жасалған барлық ем көмектеспегеннен кейін мидың өлімі деген диагноз тіркеліп, оның өзге ағзалары арнайы аппараттың көмегі арқылы жұмыс жасайды. Мұнан соң арнайы мамандардан құралған комиссия мәйіттің ағзаларын алуға байланысты шешім шығарады. Мұның барлығы да бізде заңда көрсетілгендей, келісім презумциясы бойынша жасалады. Егер мәйіттің туыстары табылмай жатса не туысы жоқ болса, егер ми өлімі дерегі тіркелген адам тірі кезінде емханаға барып өзінің келісетін немесе келіспейтіндігін білдірмеген болса, заң жүзінде ол адам келісімін берген болып саналып, донор есебіне жатқызылады. Дегенмен, заң қанша жерден рұқсат етіп тұрса да, біз оның туыстарын тауып, келісімін алуға тырысамыз. Ал мемлекеттегі кез келген адам тірі кезінде емханаға барып, өзінің арызында дүниеден өткеннен кейін ағзасын алуға келіспейтіндігін білдіріп, арыз жазып қойған болса, заң бойынша біз оның ешбір ағзасын ала алмаймыз. Біздің Сыр өңірінде адамдардың 90 пайызы науқастардың жағдайына түсіністікпен қарағанымен, келісім бере қоймайды.
– Келісім берудің мұншалықты қиын болуының себебі неде деп ойлайсыз?
– Насихаттың аздығынан деп есептеймін. Негізі біздің ислам дінімізде шариғатта, православие дінінде де ағзаларды алуға рұқсат етілген, яғни, бір науқасқа көмектесу арқылы сол адам сауапты іс жасайды. Бір адамның өмірін аман сақтап қалғаның бүкіл елге көмек бергеніңмен тең саналады екен. Мұндай жағдай кез келген адамның басына түсіп, оған донор қажет болуы мүмкін. Медицинаның бұл саласы кейінгі 3 жылдан бері Қазақстанда енді ғана күшіне еніп, дамып келе жатыр. Бұл жағынан солтүстік өңірлер белсендірек, яғни мәйіттердің ағзасын донорлыққа беруге оның жақындары, туыстары рұқсаттарын береді. Ал оңтүстік аймақтарда, атап айтқанда, Қызылорда, Шымкент, Тараз өңірлерінде трансплантация турасындағы насихат халықтың санасына толық сіңбей жатыр. Көпшілік «ағзасын беруге болмайды» деп ойлайды. Бірақ мен оны дұрыс емес деп есептеймін. Сіз өзіңіз адамның жаны қай жерде деп ойлайсыз?
– Адамның жаны… менің ойымша санасында…
– Дұрыс айтасыз, санасында. Ал сана дегеніміз ол – бастағы ми. Тіпті қасиетті дінімізде де адамның санасы қызмет етуін тоқтатқан кезде, оның жаны да ұшып кететіндігі туралы айтылады. О дүниелік болған адамның ағзалары оған бұл өмірде көмектескенімен, қайтыс болғаннан кейін іске аспайды. Мұны кинофильмдердің өзінен көрсетіп те жатыр. Ми өлімі тіркеліп қайтыс болған адам өзінің жүрегін не басқа ағзасын бір науқас жанға беріп көмектесетін болса, оның бір бөлшегі мына өмірге әлі де қызмет етіп жатыр деген сөз. Ағзасы басқа адамға ауыстырылса, сол адам оған жақынындай болып кетуі де мүмкін.
– Естуімізше, донорлыққа өз еркімен келісім берген адам мүгедектік жәрдемақысын алмайды екен. Қарап отырсақ, донор бола отырып, ол қоғамдағы бір адамның өмірін аман сақтап және донор болғандығы үшін де ешқандай ақы алмайды. Бұл қаншалықты дұрыс?
– Негізі қалыпты адамда екі бүйрек жұмыс жасайтынын көбіміз білеміз. Бірақ жаратылысынан бір ғана бүйрекпен туатын адамдар да бар. Өмірге келген сәтінен оның бір бүйрегі екі бүйректің қызметін атқарады және ол адам ешқандай мүгедектікке шықпайды. Егер ол кісінің денсаулығына қатысты қосымша қиындықтар туындап, бүйрек жетіспеушілігі белгілері білініп жатса, тек сол кезде біз науқасты мүгедектік топқа дайындаймыз. Ал ағза берген адамдар мүгедектікке жіберілмейді. Олар тек донор ретінде есепке алынады. Диспансерлік есепте тұрған кісілермен қатар, донорлар да жылдың көктем және күз мезгілінде келіп тексеруден өтіп, ем қабылдап тұрады. Маған науқастар «Бір бүйрекпен жүрген адам ұзақ өмір сүреді ме, әлде екеуімен бе?» деп сұрақ қояды. Мен оларға «бір бүйрекпен жүрген адам ұзақ өмір сүреді» деп жауап беремін. Себебі, екі бүйрекпен жүрген адам ауырып-сырқамайынша ешқашан өздігінен тексерілмейді. Ал бір бүйрекпен жүрген жандар өз денсаулықтарына алаңдаушылық танытып, үнемі тексерулерден өтіп, қажетті емін алып отырады. Бүйрек берген адам да, бүйрек салған адам да тең дәрежеде дәрігердің қадағалауында болады.
– «Адам ағзасын сатып алуға немесе сатуға заң тыйым салады» делінген. Дегенмен бүгінгі таңда әлеуметтік желілерде белгілі бір ағзасын сатылымға шығарып, жарнамалайтындар бар. Бұған заң жүзінде ешқандай шара қолданылмай ма?
– Тек Қазақстанда ғана емес, әлемнің барлық елдерінде ағзасын сатуға тыйым салатын заң бар. Ал жарнама берген кісілер не ағзасын сата да алмайды және сатып ала да алмайды. Оған тек заң ғана емес, шариғат бойынша да тыйым салынады. Бізде көбіне донорлыққа науқастың жақындары келісім береді. Қандас донор (туысы, туған бауыры) немесе эмоционалды донор (жұбайы (зайыбы), жолдасы, көршісі, т.б.), міне осы кісілер өзінің ағзасын беремін деп келісіп тұрса, онда ол сатпай, тегін беруі қажет. Екі ортада алыс-беріс деген болмауы керек. Ағзасын сатуға жеке адамның ешқандай құқы жоқ және ол қылмысқа жатады.
– Қазақстанның қай өңірлерінде трансплантация орталығы бар?
– Астанада, Алматыда, Ақтөбе және Шымкентте трансплантация орталықтары бар. 2014 жылы Қызылордада жас жігітке өзінің туған қарындасы бір бүйрегін берді. Сол кезде Сызғанов атындағы институттан хирургтар арнайы келіп, ота жасады. 2024 жылы Қызылорда қаласында 6 науқасқа туыстарынан бүйрек, 1 науқасқа бауыр салынды. Бізде донор мен реципиенттің отаға дайындық жұмыстары жүргізіледі. Ал қай өңірге барып ота жасататынын науқас өзі таңдайды. Қызылорда облысы бойынша біздің мамандар ТМД елдерінде және басқа шет елдерде өтетін халықаралық семинарларға қатысып, біліктілігін арттырып отырады. Сондықтан білім мен біліктілік деңгейі Қазақстанның басқа аймақтарынан да, шет ел мамандарынан да артта қалып жатқан жоқ. Өкінішке орай, әлі күнге отандық дәрілер шығарылмады. Шетелдік дәрілер өте қымбат, сол себептен жергілікті бюджеттің қаржыландыруымен аламыз. Емделушілер жүз пайыз онымен қамтамасыз етіліп тұрады. Өйткені оны күнде ішіп отыру қажет.
– Бүгінгі күні өңірде донорға мұқтаж қанша адам бар?
– Бізде «Күтім кезегі» деген бар. Ол ай сайын жаңартылып, қадағаланып тұрады. Бүгінгі күні 361 адам диализде тіркеуде тұр және олар ауруханаға келіп тексеріліп, жатып диализін алып емделіп жүреді. Донорға мұқтаж бүйрекпен 144 адам күту парағында тұр. Ал оларға донор табу, мәйіттен ағза алу біздің өңірде – ең өзекті проблемалардың бірі.
– Мұның шешудің жолын қалай түсіндіру қажет деп есептейсіз?
– Бұл туралы ақпараттар көпшілікке ұғынықты болу үшін насихатты кеңінен түсіндіргенді дұрыс деп есептеймін. Бірнеше рет студенттермен кездесулер ұйымдастырып, лекциялар оқыған болатынмын. Жастар қазіргі күннен бастап дұрыс жолмен жүріп, спортты сенімді серіктеріне айналдыра білсе, мұның барлығы денсаулықтың кепілі, яғни олар мұндай аурудың алдын алар еді. Бір жағынан ағза донорлығына байланысты жастардың пікірін білгім келді. Алғашқы лекцияларда олар 100 пайызға қарсы болды. Ал соңғы лекциямен алдарына шыққанымда, олардың елу пайызы донор болуға дайын екендерін жеткізді. Емделушілермен үнемі сұхбат жүргізіп, олардың ойын біліп отыру – біздің күнделікті жұмысымыз. Сондықтан донорлыққа байланысты халықтың көзін ашып, осы жөніндегі сауаттылық деңгейін арттырсақ деген ойдамыз. Насихат жұмысын жүргізу үшін алда жоспарлар көп және ерікті жастарды жұмылдырсақ дейміз. Мұндай оқиға кез келген жанның басына түсуі мүмкін. Сондықтан адамдар бұл өмірде бір-біріне көмектесіп, қол ұшын созулары қажет.
Сұхбаттасқан
Айнұр БАТТАЛОВА,
«Сыр бойы»
